Matn lingvistikasi


Nazorat uchun savol va topshiriqlar



Yüklə 386,98 Kb.
səhifə64/71
tarix29.11.2022
ölçüsü386,98 Kb.
#71108
növüУчебное пособие
1   ...   60   61   62   63   64   65   66   67   ...   71
Matn lingvistikasi

Nazorat uchun savol va topshiriqlar

1. Matn kommunikativ-axborot tuzilishining nechta bosqichli hodisasi sifatida qaraladi?


2. Matnning tema-rema qurilishi nechanchi bosqich?
3. Uning ikkinchi bosqichi qanday bosqich?
4. Kommunikativ reja nima va u qanday tuziladi?
5. “Mavzu referent vaziyatining - poydevori, shu poydevor asosida mazmun shakllana boshlaydi” fikrini izohlang.
6. Matn mazmunida qanday qatlamlar ajratiladi?
7. Propozitsiya matnda qanday ahamiyat kasb etadi?
8. “Matn mazmunining shakllanishi uni yaratuvchi shaxsning kognitiv va kommunikativ qobiliyati bilan bog‘liq” fikrini izohlang.


GLOSSARIY



Anafora -




She’riy misralarning boshida yoki nasriy asardagi gaplarning oldida bir xil jaranglagan tovush, ohangdosh so‘z va iboralarning takrorlanib kelishi.

Antiteza -




Badiiy asarda bir-biriga zid ma’noli so‘zlarni yonma-yon qo‘llash, qarshilantirish san’ati.

Antifraza-




Ironiyaning bir ko‘rinishi bo‘lib, biror shaxs yoki predmetga xos bo‘lgan u yoki bu ijobiy xususiyatni kulgili intonatsiya bilan inkor qilishga aytiladi.

Allegoriya-




Qochirim, kesatish, pichingga asoslangan ma’no ko‘chishi

Alliteratsiya-




Misralar, undagi so‘zlar boshida bir xil undosh tovushlarning takror qo‘llanishi: Qaro qoshing, qalam qoshing, qiyiq qayrilma qoshing, qiz...

Amfiboliya-




Ikki xil talqin etish, ikki ma’noda tushunish mumkin bo‘ladigan gap. Bu //ahmoq odam emas. Bu ahmoq // odam emas.

Apastrofa-




Jonsiz predmetlarga jonli narsadek murojaat qilish va shunday munosabatda bo‘lish

Argo-




Yasama til. Biror ijtimoiy guruh, toifa vakillari o‘rtasida tushunarli bo‘lgan, boshqalar tushunmaydigan lug‘aviy birliklar.

Arxaizm-




Ma’lum davr uchun eskirgan, iste’moldan chiqa boshlagan til birligi.

Assonans-




Aynan yoki yaqin unlilarning takrorlanishi natijasida yuzaga keladiganohangdoshlik.

Aferezis-




Oldingi so‘zning so‘nggi tovushi ta’sirida keyingi so‘z boshidagi tovushning tushishi. Aytar edi → aytardi.

Varvarizm-




Ona tiliga o‘zlashmagan, o‘zga til hodisasi sifatida qo‘llangan so‘z yoki ibora: madam, missis, mersi...

Vulgarizm-




Adabiy tilga kirmaydigan dag‘al so‘z va iboralar.

Geminatsiya-




Qo‘sh undoshlik. Ikki aynan bir xil undoshli holatning yuzaga kelishi: uchchida, teppasida...

Giperbola-




Narsa-hodisa, jarayonlarning belgi-xususiyatini, holatini o‘ta bo‘rttirib tasvirlash.

Gradatsiya-




Nutq parchalaridan biri ikkinchisining ma’nosini kuchaytirib borishidan iborat uslubiy jarayon.

Demunitiv shakl-




Kichraytirish shakli (deminutiv shakl, deminitus): qizcha, tugunchak, kelinchak.

Jargon-




Biror guruh vakillarining, o‘z nutqi bilan ko‘pchilikdan ajralib turish maqsadida, o‘zicha mazmun berib ishlatadigan so‘z va iboralari.

Jonlantirish-




Jonsiz predmet, mavhum narsalarga insonga xos xususiyatlar berib tasvirlash usuli. Personifikatsiya. Tashxis.

Intellektual leksika-




Ma’lum bir tushunchanigina ifodalab, qo‘shimcha emotsional-ekspressiv bo‘yoqqa ega bo‘lmagan so‘zlar

Ironiya-




So‘z va iboralarning kesatiq yoki piching bilan o‘z ma’nosiga qarama-qarshi ma’noda ishlatilishi.

Kakofemizm-
(disfemizm)




Ayrim tushunchalarni qo‘pol va dag‘al usulda ifodalash. Evfemizmning teskarisi. Masalan: o‘ldirmoq-jonini jahannamga jo‘natmoq, asfalasofilinga ravona qilmoq kabi ifodalar.

Kalambur-




So‘z o‘yini. Ko‘p ma’noliligiga, fonetik tuzilishi bir xilligiga yoki yaqinligiga asoslanadigan usul

Kanselyarizm-




Rasmiy stilga xos so‘z va nutq shakllari

Kataxraza-
(Oksyumoron)




Qarama-qarshi tushunchalarni bog‘lash, so‘zni o‘z asl ma’nosiga muvofiq bo‘lmagan holda qo‘llash: oq tunlar, qizil siyoh kabi.

Kinoya-




Til birligini uning haqiqiy ma’nosiga nisbatan qarama-qarshi ma’noda, kesatiq, piching bilan ishlatishdan iborat ko‘chim.

Kontaminatsiya-




Biror munosabat, tasavvurga ko‘ra o‘zaro bog‘liq bo‘lgan ikki so‘z yoki iborani birlashtirish yo‘li bilan yangi so‘z yoki iboraning hosil bo‘lishi. Masalan, erga tegmoq // turmushga chiqmoq = erga chiqmoq

Ko‘chim-




Badiiy ifodalilikni oshirish uchun ko‘chma ma’noda qo‘llangan nutq birligi, ramz bilan qo‘llangan so‘z.

Litota-




Narsa, hodisa yoki belgining hajmi, kuchi kabilarni kamaytirib tasvirlash.

Majoz-




Mavhum tushuncha yoki g‘oyalarni aniq obraz orqali ifodalash. Ayyorlik belgisiga egalik-tulki.

Maqol-




Chuqur ma’noli, tuzilishi gapga teng, alohida ritmik-melodik xususiyat larga ega bo‘lgan folklor janri

Metateza-




So‘zdagi tovushlarning o‘rin almashinishi: kiprik-kirpik, tuproq-turpoq kabi.

Metafora-




Bir predmetning nomini boshqa predmetga shakl, belgi va harakat o‘xshashligini e’tiborga olib ko‘chirish.

Metonimiya-




Bir predmet, belgi, harakat nomini o‘zaro tashqi yoki ichki bog‘liqlik asosida boshqa predmet, belgi yoki haraktga nisbatan qo‘llash.

Monolog-




So‘zlovchining o‘ziga qaratilgan, boshqa shaxsning tinglash va javob berishini e’tiborda tutmaydigan nutq.

Muvaqqat ma’no-




So‘zning ma’no tuzilishida shakllanib etmagan, ma’lum individual qo‘llanishda yuzaga chiqadigan ma’no. Okkazional ma’no. San’atimiz gullari, shabada yo‘rg‘aladi kabi.

Okkazionalizm-




Mahsuldor bo‘lmagan model asosida yasalgan va faqat shu nutqiy matnning o‘zida qo‘llangan so‘z, individual-uslubiy neologizm.

Oksyumoron-
(Kataxraza)




Mantiqan biri ikkinchisini inkor etadigan, bir-biriga qarama-qarshi bo‘lgan ikki tushunchani qo‘shib qo‘llash. Baqirgan sukunat, qizil qor, shirin g‘am

Parallelizm-




Yonma-yon gaplar, sintagmalarning bir xil sintaktik qurilishga ega bo‘lishi.

Parafraza-




Tasviriy ifoda. Narsa, hodisani o‘z nomi bilan emas, ularni xarakterli belgi-xususiyatlari asosida tasviriy usul bilan ifodalash. Zangori olov-gaz, dala malikasi- makkajo‘xori kabi.

Professionalizm-




Tildagi kasb-hunarga oid bo‘lgan so‘z va iboralar

Ritorik so‘roq-




Faqat so‘roq shaklida ifodalanib, kuchaytirishdan iborat uslubiy vosita; javob talab qilmaydigan so‘roq gap.

Sarkazm-




Achchiq zaharxanda, istehzoli ta’na, piching

Simvol-




Badiiy nutqda hayotiy voqea, tushuncha va predmetlar ifodasi uchun so‘zlarning ma’lum ravishda ko‘chma ma’noda ishlatilishi.

Sinekdoxa-




Bir predmet nomining boshqa predmetga butun va qism munosabati asosida ko‘chishi, butunning nomi qismning nomi yoki aksincha bo‘lib qolishi

Tabu-




Diniy e’tiqod, irim, qo‘rqish va shu kabilar ta’sirida so‘zning ishlatilishini cheklash yoki man etish. Chayon-oti yo‘q, bo‘ri-jondor kabi

Tavtologiya-




Bir fikrni boshqa so‘z yoki so‘zlar bilan takroran ortiqcha qo‘llash: oyoq bilan tepish, gap gapirmoq kabilar.

Takror-




Ayni bir so‘z, ibora yoki sintaktik shakllarning muayyan maqsad bilan qaytarilishi.

Figural ma’no-




Voqelik bilan bevosita bog‘lanmaydigan, narsa, belgi, haraktning nomiga aylanmagan ma’no. Figural ma’no voqelik bilan nomlovchi ma’no orqali bog‘lanadi. Ovozining shirasi qochgan.

Evfemizm-




Narsa-hodisaning ancha yumshoq shakldagi ifodasi, ikkiqat-og‘iroyoqli, homilador.

Evfoniya-




Nutqning tovushlar takrori orqali yuzaga chiqariladigan xushohangligi.

Ekzotizm-




O‘zlashgan so‘zlar, nutqqa alohida bir o‘ziga xoslik berish uchun qo‘llaniladigan so‘zlar.

Ekspressiya-


Nutqning ta’sirchanligi, ifodaliligi va ma’nodor bo‘lishi.

Emotsiya-




Insoniy his-tuyg‘u, kechinma va hissiyotlarning til birliklarida ifodalanishi.

Emfaza-




Nutqning ko‘tarinki ruhda bo‘lishi, emotsionallikning kuchli bo‘lishi: Amr et, Tojixon, amr et... Emfaza takror yordamida yuzaga chiqyapti.

Enantiosemiya-




Bir so‘zning semantik tuzilishida zid ma’nolarning yuzaga kelishi. Chiqmoq-ichkaridan tashqariga harakatlanish, transportda ichkariga harakatlanish. Bosh-yo‘lning boshlanishi va yakuni

Epifora-




Anaforaning teskarisi. Parallel tuzilgan nutq parchalari oxirida ayni bir elementning takrorlanishidan iborat uslubiy vosita

O‘xshatish-




Ikki narsa yoki hodisa o‘rtasidagi o‘xshashlikka asoslanib, ularning biri orqali ikkinchisining belgisini, mohiyatini to‘laroq, aniqroq, bo‘rttiribroq ko‘rsatib berish.

Foydalanish uchun adabiyotlar:


1. Абдураҳмонов Ғ., Мамажонов Н. Ўзбек тили ва адабиёти. –Тошкент: Ўзбекистон, 1985.


2. Абдураҳмонов Х., Маҳмудов Н. Сўз эстетикаси. –Тошкент: Фан, 1981.
3. Абдураҳмонов Ш.А. Ўзбек бадиий нутқида кулги қўзғатувчи лисоний воситалар. –Тошкент, 1997.
4. Абдуллаев А. Ўзбек тилида экспрессивликнинг ифодаланиши. –Тошкент, 1983.
5.Абдупаттоев М.Т. Ўзбек матнида суперсинтактик бутунликлар. –Тошкент, 1998.
6. Боймирзаева С. Матн мазмунида темпораллик семантикаси. -Тошкент: ЎзМЭ, 2009.
7. Галперин И.Р. Текст как объект лингвистического исследования. –М.: Наука, 1981.
8. Йўлдошев Б. Матнни ўрганишнинг лингвостатистик методлари. –Самарқанд, 2008.
9. Йўлдошев М. Бадиий матн ва унинг лингвопоэтик таҳлили асослари. –Тошкент: Фан, 2007.
10. Йўлдошев М., Ядгаров Қ. Бадиий матннинг лисоний таҳлили. –Тошкент, ТДПУ, 2007.
11. Йўлдошев М. Бадиий матн лингвопоэтикаси.-Тошкент: Фан, 2008.- 160 б.
12. Каменская О.Л. Текст и коммуникация.-М.: Высш.шк., 1990.
13. Лапасов Ж. Бадиий матн ва лисоний таҳлил. –Тошкент: Ўқитувчи, 1995.
14. Ляпон М.В. Смысловая структура сложного предложения и текста. –М.: Наука, 1986.
15. Мамажонов А. Текст лингвистикаси.-Тошкент, ТДПИ, 1999.
16. Мамажонов А., Маҳмудов У. Услубий воситалар. – Фарғона, 1996.
17. Мамазияев О.Х. Ўзбек поэтик нутқида хиазм ва градация. –Фарғона, НДА, 2004.
18. Маҳмудов Н. Абдулла Қаҳҳор ҳикояларининг лингвопоэтикасига доир // Ўзбек тили ва адабиёти., 1987, №4. 34-36-б.
19. Маҳмудов Н. Ҳар бир сўз берсин садо // Ўзбек тили ва адабиёти, 1987, 13 феврал, №7.
20. Маҳмудов Н. Ойбек шеъриятидаги ўхшатишларнинг лингвопоэтикаси // Ўзбек тили ва адабиёти., 1985, №6. 48-51-б.
21. Москалская О.И. Грамматика текста. –М.:Высш.шк., 1981.


  1. Yüklə 386,98 Kb.

    Dostları ilə paylaş:
1   ...   60   61   62   63   64   65   66   67   ...   71




Verilənlər bazası müəlliflik hüququ ilə müdafiə olunur ©azkurs.org 2024
rəhbərliyinə müraciət

gir | qeydiyyatdan keç
    Ana səhifə


yükləyin