Matn va uning turlari

EURASIAN JOURNAL OF ACADEMIC RESEARCH 
Innovative Academy Research Support Center 
www.innacademy.uz
Volume 1 Issue 9, December 2021 ISSN 2181-2020 
Page 367 
tor ma’noda matn deb atash mumkin emas. 
Chunki matn tuzilishi jihatdan gapdan yirik 
sintaktik butunlikdir. Demak, u gaplardan 
tashkil topadi. Yashirin mazmun sifatida 
havola etilayotgan ma’nolar so’zning ma’no 
tuzilishi bilan bog’liq. Mazkur gap o’zidan 
keyin 
keladigan 
izohlovchi 
yoki 
kengaytiruvchi gaplar bilan bir butunlik 
hosil qilgandagina matn deyish to’g’ri 
bo’ladi. Agar yashirin mazmunga qarab 
xulosa chiqariladigan bo’lsa, istalgan so’zni 
matn deyish mumkin bo’ladi.[7] 
Maksimal matn deyilganda keng 
ko’lamdagi voqealarni yoritish ehtiyoti 
bilan yuzaga kelgan butunlik nazarda 
tutiladi. Badiiy uslubda hikoya, qissa, 
roman kabi yirik hajmli asarlar maksimal 
matn 
deyiladi. 
Maksimal 
matn 
mikromatnlardan tashkil topadi. Eng kichik 
butunlik abzatsga, eng katta butunlik esa 
bob (qism yoki fasl) larga to’g’ri keladi. 
Bunday matn tarkibida epigraf, so’zboshi 
(muqaddima) so’ngso’z (epilog) kabi 
yordamchi qismlar ham ishtirok etishi 
mumkin. Ular asar mazmuni va g’oyasiga, 
shuningdek, mavzuning tanlanishi va 
yoritilishiga 
oid 
ayrim 
masalalarga 
qo’shimcha izoh bo’lib keladi. Maksimal 
matn tashqi jihatdan turlicha shakllangan 
bo’ladi.Masalan, Pirimqul Qodirovning 
“Humoyun va Akbar” tarixiy romanini 
ko’zdan kechiradigan bo’lsak, mazkur asar 
ikki mustaqil qismga ajratiladi. Har ikki 
qism alohida nomlanadi (Humoyun, 
Akbar). Qismlar 9-10 tadan bo’limlarga 
bo’linadi va har bir bo’lim voqea bo’lib 
o’tayotgan joy hamda gap kim yoki nima 
haqida ketayotganligiga qarab nomlab 
boriladi. 
Har 
qanday 
matnni 
unda 
ifodalangan axborotning hajm belgisiga 
ko’ra minimal matn va maksimal matn 
tiplariga ajratish mumkin. Badiiy uslubda 
yozilgan matnda minimal matn deb biror 
mavzuni yoritishga bag’ishlangan 
qatralar
, 
xalq 
donishmandligini 
ifodalaydigan 
maqol, metal va aforizmlar, mimiatyuralar, 
hajviy asarlar, nomalar, she’r va she’riy 
parchalar, umuman kichik mavzuni qamrab 
oluvchi bir necha gaplardan iborat butunlik 
tushuniladi. Matnning 
ichki tomonini mazmun yaxlitligi, tashqi 
tomonini esa turli shakldagi bog’lamalar, 
sintaktik vositalar birlashtirib turadi. 
Makro matn deyilganda keng 
ko’lamdagi voqealarni yoritish ehtiyoji 
bilan yuzaga kelgan butunlik nazarda 
tutiladi. Badiiy 
uslubda hikoya
, qissa 
roman, epopeya kabi yirik hajmli asarlar 
makro matnlar hisoblanadi. Bunday matn 
tarkibida epigraf, so‘zboshi, epilog kabi 
yordamchi qismlar ham ishtirok etishi 
mumkin. Ular asar mazmuni va g‘oyasiga, 
shuningdek, mavzuning tanlanishi va 
yoritilishiga 
oid 
ayrim 
masalalarga 
qo’shimcha izoh va sharh bo’lib keladi. 
Makro matn tashqi jihatdan turlicha 
shakllangan bo’ladi. 
1. Ommabop ilmiy matn. Uning 
maqsadli auditoriyasi - muayyan sohada 
maxsus mahorat va bilimga ega bo'lmagan 
auditoriya. 
Ommabop 
ilmiy 
matn 
taqdimotning 
ko'pgina 
ta'riflari 
va 
ravshanligini saqlab qoladi, biroq uning 
hislatlari 
his 
qilish 
uchun 
juda 
soddalashtirilgan. 
Shuningdek
, bu uslubda 
hissiy va ifodali nutq shakllaridan 
foydalanishga ruxsat beriladi. Uning 
vazifasi keng jamoatchilikni ba'zi fakt va 
hodisalar bilan tanishtirishdir.
2. O'quv va ilmiy matn. Bunday 
asarlarni qabul qiluvchi talabalardir. 
Xabarning maqsadi ma'lum bir materialni 
qabul qilish uchun zarur bo'lgan faktlar 
bilan tanishishdir. 

---