Matn va uning turlari

EURASIAN JOURNAL OF ACADEMIC RESEARCH 
Innovative Academy Research Support Center 
www.innacademy.uz
Volume 1 Issue 9, December 2021 ISSN 2181-2020 
Page 366 
potensial birlikdir xolos. Ularning vazifasi 
faqatgina butun bir mexanizm bilan 
aloqada tushuniladi. 
Tilshunos olimlardan E.Qilichev 
matnga quyidagicha ta’rif beradi: Matn 
hamma elementlari bilan o’zaro zich 
aloqada bo’lgan va avtor nuqtai nazaridan 
ma’lum bir maqsadga yo’naltirilgan 
nominativ-estetik axborotni ifodalovchi 
murakkab 
tuzilmadir. 
Tilshunos 
I.Rasulovning fikricha, gapdan katta birlik 
murakkab sintaktik butunlik bo’lib, u fikran 
va sintaktik jihatdan o’zaro bog’liq bo’lgan 
gaplar birlashmasidan iborat. Unda fikr 
gapga nisbatan ancha to’liq bo’ladi. Hozirgi 
davrda matn turlari va ularga xos bo’lgan 
belgi-xususiyatlarni 
aniqlash 
davom 
etmoqda. Biz matnning o’ziga xos belgilari 
sifatida axborot berish, mustaqil gaplar 
yoki murakkab sintaktik butunliklardan 
tashkil topishi, tarkibiy qismlar orasida 
mazmuniy va sintaktik aloqalarning 
mavjudligi, makon va zamonda izchilligi, 
yaxlitligi, tugallanganligi, bir umumiy 
mavzuga egaligi kabilarni tushunamiz. 
Matn ana shunday belgilarni o’zida 
mujassamlashtirgan 
murakkab 
kommunikativ-sintaktik butunlikdir.[5] 
Matn gapdan ko’ra yirik hajmli aloqa 
vositasi, nutqiy faoliyat mahsuli, muayyan 
qonuniyatlar asosida shakllangan yozma 
nutq ko’rinishidir. Matn hajm belgisiga 
ko’ra minimal va maksimal matnlarga 
ajratiladi. Ayrim adabiyotlarda matn hajm 
belgisiga ko’ra uch turga ajratilgan: kichik, 
o’rta, katta hajmli matnlar. 
Telegramma, ma’lumotnoma, ariza, 
ishonch xati, tushuntirish xati, vaqtli 
matbuotda chiqadigan e’lon va kichik 
xabarlar kichik hajmdagi matnlar sanaladi. 
O’rta hajmdagi matnlarga hikoya, qissa, 
she’r, doston, poemalar kiradi. Katta hajmli 
matnlarga povest, roman, dramatic asarlar, 
trilogiyalar kiradi.[6] 
Biroq yuqoridagi kabi bo’linishlar 
ayrim chalkashliklarni keltirib chiqaradi. 
Boisi shunday dostonlar borki hajm 
jihatidan romandan katta. Nafaqat hajm 
jihatidan, balki ichki mazmun, xarakterlar 
tasviri, ruhiyat talqini jihatidan ham 
romanlardan qolishmaydigan dostonlar 
bor.Masalan, “Alpomish”, “Go’ro’g’li”singari 
go’zal dostonlarimiz shakl va mazmun 
jihatidan yirik hajmli asar hisoblanadi. 
Ko’rinadiki, bu tarzdagi tasnif jiddiy asosga 
ega emas. Binobarin, matnni tilshunoslikda 
keng tarqalgan ikkiga ajrarib tekshirish 
tamoyili asosida o’rganish ham mantiqan, 
ham amaliy jihatdan maqsadga muvofiqdir. 
Minimal matn deganda biror 
mavzuni yoritishga qaratilgan qatralar, 
xalq 
donishmandligini 
ifodalaydigan 
maqol, matal va aforizmlar, hajviy asarlar, 
nomalar, she’rlar, umuman, kichik mavzuni 
qamrab oluvchi bir necha gaplardan iborat 
butunlik tushuniladi. 
Matnning ichki tomonini mazmun 
yaxlitligi, tashqi tomonini esa turli 
shakldagi bog’lamalar, sintaktik vositalar 
birlashtirib turadi. Masalan: Sevgi nima? 
Insoniyat paydo bo’ptiki, shu savol ustida 
bosh qotiradi. Ammo javob topolmaydi. 
Agar inson sevgining barcha sir-asrorini 
bilganida edi, uning modeli – qolipini 
yaratgan bo’lardi. Sevgi hech qanday 
qolipga sig’magani uchun ham sirli va 
abadiydir (O’.Hoshimov). 
Mutaxasislar ba’zan bittagina gap 
ham mikromatn tushunchasiga teng kelishi 
mumkin, degan fikrni aytib o’tadilar. 
Masalan: Bahor… Bu jumlada “tabiatning 
jonlanishi”, “hamma yoqning ko’m-ko’k 
bo’lishi”, 
“atrof-muhitning 
go’zallikka 
burkanishi”, 
kabi 
yashirin 
mazmun 
mavjuddir. Lekin bu tildagi ko’rinishlarni 

---