Mavzu : metallarning ichki tuzilishini

2-LABORATORIYa IshI

Mavzu : METALLARNING IChKI TUZILIShINI O’RGANISh UChUN «MIKROShLIF» TAYYoRLASh VA METALOGRAFIK MIKROSKOPNING TUZILIShINI VA IShLATIShNI O’RGANISh
Ishdan maqsad: metallografik mikroskop (MIM-7) ning tuzilishini, u bilan ishlash usullarini o‘rganish, po‘latlarning makraskopik analizini o‘rganish va mikroshliflar tayyorlash texnikasi bilan tanishish.
Umumiy ma’lumot. Xar qanday materialning tuzilishi, ichki nuqsonlari, ya‘ni undagi darzlar, shlak va gaz aralashmalari, bo‘shliqlar bor-yo‘qligi mikroskopik va rentgen analizlaridan xamda magnit maydonidan, ultra-tovush vositalaridan, radioaktiv izotoplardan foydalanib aniqlanadi.
Metall va qotishmalarning ichki tuzilishi metallografik mikroskop yordamida mikroanalizlar o‘tkazish bilan aniqlanadi.
Metallografik mikroskoplarning xillari turlicha bo‘lib, ular konstruksiyasiga (tuzilishiga) ko‘ra ikki turga bo‘linadi: vertikal metallografik mikroskoplar (MIM-5; MIM-6; MIM-7) xamda gorizontal metallografik mikroskoplar (MIM-8, MIM-8M va boshqalar).
Metallografik mikroskoplar, asosan 3 ta sistemadan, ya‘ni optik (ob‘ektiv, okulyar, ko‘zgu, prizma), yorituvchi (yorug‘lik manbai, linzalar, yorug‘lik filtri va diafragma) va mexanik sistemadan (stol, shtativ, tubus va xokazolardan) tashkil topgan.
Metallografik mikroskop 3000 martagacha kattalashtirib ko‘rsatishi mumkin. Metall va qotishmalarning strukturasini yanada aniqrok tekshirish zarur bo‘lganda elektron mikroskopdan foydalaniladi. Elektron mikroskoplar tekshirilayotgan jismni 100.000 martagacha kattalashtirib ko‘rsatishi mumkin.
MIM-7 ning optik sistemasi tekshirilayotgan jismning strukturasini 60 dan 1440 martagacha, uning fotosuratini esa 70 dan 1350 martagacha kattalashtirishi mumkin.
MIM-7 metallografik mikroskop yoritgich (13), pastki korpusdagi fotokamera (1), xira oyna (2), yuqori korpus (3), tubus (5), apertura diafragma uzeli (6), tubus yoritgichi (illyuminator) (7), ish (mikroshlif qo‘yiladigan) stoli (8) va stolchani surish kulog‘i (12) lardan iborat.
Mikroskopda yoritish lampasi (13) kuchlanishni pasaytiruvchi (6-18,5 V) transformator orqali tokka ulanadi. Transformator 170 VT nominal quvvat, 17 V nominal kuchlanish va 10 A nominal tokka mo‘ljallangan. Uni to‘g‘ridan-to‘g‘ri 220 V kuchlanishli tarmoqqa ulash mumkin. Mikroskop korpusining yuqori o‘ng tomonida ob‘ektivni surish uchun mikrometrik vint (4)
va vizual tubus (5) o‘rnatilgan. Vizual tubusga ob‘ektiv nasadkalari maxkamlanadi. G‘ilof (11) ostida fotosurat olishda ishlatiladigan fotozatvor klemmalar (9) yordamida strukturasi tekshirilayotgan ob‘ekt joylashtiriladi.

MIM – 7 mikroskopining tuzilishi

- 240 -

1 – pastki korpusdagi fotokamera; 2 – xira oyna; 3 – yuqori korpus; 4 – mikrometrik vint; 5 – vizual tubus; 6 – apertura diafragma uzeli; 7 – tubus yoritgichi (illyuminator);
8 – ish (mikroshlif qo‘yiladigan) stoli; 9 – fotozatvor klemmalar; 10 – vint; 11 – g‘ilof; 12 – stolchani surish kulog‘i; 13 – yoritish lampasi.

Mikroshlif tayyorlash

Metall va qotishmalarning mikrostrukturasini tekshirish uchun ulardan namuna olinadi va bu namunalarning bir yuzasi egovlanadi, so‘ngra yaxshilab jilvirlanadi va maxsus reaktivlar bilan yuvib yaltiratiladi. Ana shunday ishlov berilgan namuna mikroshlif deb, mikroshlif mikroskopda tekshirilganda kuzatiladigan struktura esa mikrostruktura deb ataladi.
Mikroshlif uchun biror qirqish asbobida zagotovkadan diametri 10-12 mm li va balandligi 8-10 mm bo‘lgan silindr yoki qirralari 10-15 mm dan bo‘lgan kub kesib olinadi. So‘ngra namunaning sirti mayda tishli maxsus egov yoki charx bilan ishqalab tekislanadi va yumshoq material bilan o‘ralgan tez aylanuvchan diskda jilvirlanadi. Tozalangan va tekislangan namuna oldin suvda, so‘ngra spirtda yoki benzinda yuviladi va quritiladi.
Keyin namunaga kimyoviy reaktiv (NNOz ning etil spirtdagi 4% li eritmasi) bilan ishlov beriladi. Reaktivlar bilan ishlov berilgandan keyin namuna yana suv, so‘ngra spirt yoki benzin bilan yuviladi va filtr qog‘oz yordamida quritiladi. Shundan keyin namuna tekshirishga tayyor xisoblanadi.

Ishni bajarish tartibi.

1. 
   Ob‘ektiv va okulyarni tegishlicha moslab, mikroskopning kattalashtirish darajasi vizual kuzatish uchun zaruriy xolga keltiriladi. Shundan keyin mikroskop transformator orqali elektr manbaga ulanadi.
   
2. 
   Diafragmalar va svetofiltrlardan foydalanib, yorug‘lik to‘planadi.
   
3. 
   Vizual tubusning tuynugiga okulyar moslanadi.
   
4. 
   Namuna qo‘yiladigan predmet stoliga mikroshlif ob‘ektivga perpendikulyar xolda joylashtiriladi va maxsus jixozlar vositasida maxkamlanadi.
   
5. 
   Vizual tubus oxirigacha siljitiladi.
   
6. 
   Okulyardan kuzatish natijasida makrovint (12) ni aylantirib dag‘al, mikrovint (4) ni aylantirib aniq fokusga moslanadi.
   
7. 
   Apertura diafragma uzeli (6) yordamida mikroshlif strukturasining aksi tiniqlashtiriladi.
   
8. 
   Namuna qo‘yilgan predmet stolini vint (10) yordamida u yoki bu tomonga siljitib, mikroshlif mikrostrukturasining yaqqol va xarakterli joyi topiladi.
   

Nazorat savollari

1. 
   Metallografik mikroskop to‘g‘risida umumiy ma‘lumot bering?
   
2. 
   MIM – 7 mikroskopining tuzilishini aytib bering?
   
3. 
   Mikroshlif tayyorlash texnologiyasiniaytib bering?