Мавзу 1: пeдaгoгикaнинг умумий асослари

Birinchi yo‘nalish quyidagilardan iborat bo‘ladi: dars oldidan mayda asbob-anjomlarni tayyorlash, granatalar, obruchlar, ichi to‘ldirilgan to‘plar, gimnastik tayoqlar, maktab ustaxonasi sharoitida o‘qituvchi va o‘quvchilar kuchi bilan maydon chiziqlarini yaxshilash; ko‘rgazmali qurollarni tayyorlash, musiqaviy usullarni tayyorlash, o‘quv kartochkalari, har xil texnik vositalar, nazorat va o‘z o‘zini nazorat qilishga yordam beruvchi mashqning bajarilishi sifatida yaxshilashlar.
Ikkinchi yo‘nalish dars boshlanishidan oldin amalga oshirilib, mashg‘ulot o‘rnini tayyorlashga qaratilgan sanitar-gigienik sharoit, sakrab tushish joyi, snaryadlarni o‘rnatish, bayroqchalar o‘lchash asboblari. Bu tayyorgarlikni navbatchi o‘quvchilarni va vaqtincha mashg‘ulotdan ozod bo‘lganlarni jalb etish zarur.
Nihoyat, bir bosqich darsni o‘tish vaqtida o‘qituvchi, ayniqsa yangi boshlovchi o‘rnatiladigan dastur bo‘limi ustida o‘ylashi kerak. Masalan, sentyabrda – yengil atletika yoki o‘yin darsini o‘ta borib, gimnastika bo‘limini o‘tish sharoiti haqida ham o‘ylashi kerak.
Bevosita o‘qituvchi zalga kirishidan oldin o‘zining tashqi qiyofasi va psixologik ruhiyati ustida o‘ylashi zarur, chunki o‘quvchi shaxsi qanday ko‘rgan bo‘lsalar shundayligicha qabul qiladilar.


15.2.Ustoz-trenerning vazifalari.
Ustoz-trenerning vazifasi – mashg‘ulotlarda o‘zlashtirish imkoniyatlarini va amaliy faoliyatni uyg‘unlashtirishdan iborat. Binobarin, bunday uyg‘unlik mashqlarning samaradorligini oshirishning muhim omilidir.
Ustoz-trener mashg‘ulotlar davomida to‘g‘ri yondoshishi uchun o‘rgatish jarayonining asosiy komponentlarini bilishi, ularning o‘zaro bog‘liqligi va bir –biriga ta’sirini tushunishi lozim. Ob’ektiv mavjudlikning mohiyatini bilishi – o‘rganishning maqsadalaridan biridir.
Sport mashqlarini o‘zganish jarayonida quyidagi komponentlarga alohida e’tibor qaratish lozim.

• 
  Sportdagi hodisa va narsalarni kuzatish,axborotlarni idrok etish.
  
• 
  Olingan axborotlarni tahlil etish (bilimlarning o‘ziga xos belgilarini aniqlash, taqqoslash, ko‘chirish, birinchi jarayonda olingan axborotlarni o‘zgartirish va unda olingan axborotlar doirasidan chiqish.)
  
• 
  Eslab qolish.
  
• 
  Faoliyat yuritish, o‘zlashtirish, taqqoslash, umumlashtirishning to‘g‘riligini tekshirish hamda baholash.
  

Umuman olganda, mashg‘ulotlarni boshqarish ustoz-trenerning o‘rgatish elementlarini tashkil etib, xususan, mashqlarga tegishli bo‘lgan o‘quv materialllarining mazmuni, ta’lim metodlari, faoliyat usullari, shakllari va vositalarini to‘g‘ri amalga oshirish hamda o‘zaro ta’sir kuchini ta’minlashdan iboratdir. Sport mashg‘ulotida jismoniy tayyorgarlik, shuningdek sportchining sport-texnik, taktik va ma’naviy iroda tayyorgarligining amaliy qismlari eng ko‘p o‘rin olgandir.
Umuman sport mashg‘uloti avvalo trener sportchini tayyorlashda biologik va psixologik o‘zgarishlarning murakkab majmuasini yuzaga keltirib, natijada mashq ko‘rganlik, tayyorlik, sport formasida bo‘lishlik darajasini shakllantirishi lozim. Sportchi qanchalik yaxshi mashq ko‘rgan bo‘lsa, u muayyan ishni shunchalik samarali va mukammal bajaradi. Demak, mashq ko‘rganlik mashg‘ulot vositasida organizmning muayyan bir ishga moslashganlik darajasidir.
Sportchining mashq ko‘rganligi va tayyor ekanligi tizimli mashg‘ulotlar jarayonida to‘xtovsiz, umuman yuksalish tomon o‘zgarib turadi. Bunda muayyanssikllilik ko‘zga tashlanadi. Sport mahoratiga erishishga bo‘lgan tayyor ekanlik holati odatda sport formasi deb ataladi. Trener tomonidan ish jarayonini to‘g‘ri tashkil etish sport formasini yaratish muhim ahamiyat kasb etadi.
Murabbiy va sportchilar mashg‘ulot jarayonini shunday tashkil etishlari kerakki, bunda o‘z vaqtida sport formasiga erishish uchun sharoit yaratilsin, uni mas’uliyatli musobaqalarning muddatlariga muvofiq belgilanadigan ma’lum davr mobaynida saqlab turish va yanada rivojlantirish mumkin bo‘lsin.
Trener tomonidan sportchida quyidagi tayyorgarlikning asosiy tomonlari shakllantirilishi va rivojlantirilishi lozim.
– jismoniy tayyorgarlik;
– sport-texnik tayyorgarlik;
– taktik tayyorgarlik;
– axloqiy-irodaviy tayyorgarlik;
– nazariy tayyorgarlik;
– funksional tayyorgarlikdan iborat bo‘ladi.
Trener tomonidan sportchining jismoniy tayyorgarligi sport faoliyati uchun zarur bo‘lgan jismoniy fazilatlarni, jismoniy sifatlar, jismoniy madaniyat va jismoniy qobiliyatlarni tarbiyalash demakdir.
Jismoniy tarbiya pedagogik jarayon bo‘lib, yosh avlodning sog‘ligi, jismonan yetukligi, ijtimoiy faolligi, axloqan sog‘lom o‘suvchi avlodni shakllantirishni takomillashtirishga yo‘naltirilgan bir tarbiyaviy vositadir. Jismoniy tarbiya jarayonida organizm funksional va morfologik takomillashtiriladi, harakat ko‘nikmalari, jismoniy harakat sifatlari: chaqqonlik tezkorlik va egiluvchanlik chidamkorlik maxsus bilim va ko‘nikma bilan shakllanadi. Bu sifatlarni rivojlantirish trenerning asosiy majburiyatlaridan biridir. Trener avvalo jismoniy sifatlarni shakllantirishdan tashqari jismoniy madaniyatli sportchini tarbiyalashi lozim.
Jismoniy madaniyat yangi jamiyat quruvchilari, yetuk shaxslarni har tomonlama tarbiyalashda jismoniy tarbiya vositalari bilan birga sport va madaniyatning maxsus vosita va uslublarini aniq maqsadga yo‘naltirish orqali insonni jismoniy takomillashtirishni o‘z ichiga oladigan maxsus tadbirlar majmuasidir.
Jismoniy madaniyat umumiy madaniyatning bir qismi bo‘lib, uning rivoji jamiyatning ijtimoiy-iqtisodiy taraqqiyoti darajasiga bog‘liqdir.
Jismoniy taraqqiyot inson organizmining o‘sishi o‘zgarishi va davomiyligi bilan bog‘liq bo‘lgan tabiiy jarayondir.
Jismoniy taraqqiyot ob’ektiv biologik qonuniyatlarga bo‘ysunadi. Bu qonunlardan asosiysi organizm va muhit taraqqiyotininti birlik qonunidir.
Sport madaniyatning bir shakli, jamiyat madaniy faoliyatining bir turi:
Sport jismoniy taraqqiyot va inson qobiliyati bilan bog‘liq boshqa xususiyatlarni ham amalga oshiradi.
Jismoniy tarbiya va sportni har tomonlama rivojlantirish birmuncha murakkab va qiyin, ko‘p qirrali vazifa bo‘lib, jamiyat taraqqiyotida o‘ziga xos o‘rin egallaydi.
Jismoniy tarbiya axloqiy tarbiya bilan uzviy bog‘liqdir.
Sport musobaqalari, bellashuvlar paytida sportchida halollik. ulug‘vorlik raqibiga nisbatan hurmat va boshqa axloqiy fazilatlar tarbiyalanib boradi.
Jismoniy tarbiya va sport mashg‘ulotlari bilan muntazam shug‘ullanish aqliy rivojlanishga kuchli ijobiy ta’sir ko‘rsatadi. Jismoniy mashqlar va sport mashg‘ulotlari bilan aqliy mehnat aloqalari bir-biriga bevosita bog‘liqdir.
Ko‘pgina tadqiqotlar shuni ko‘rsatadiki, jismoniy mashqlar va sport bilan shug‘ullanish ma’lum miqdorda hissiyot organlari ko‘nikmalarini takomillashtirishda, ayniqsa, mushaklar harakati. ko‘rish, sezish, idrok qilishga yaxshi zamin yaratadi.
Mehnat tarbiyasi mehnat ko‘nikmalarini egallash orqali, ya’ni mashg‘ulotlarda o‘z-o‘ziniga xizmat qilish, mashg‘ulotlar o‘tkazish uchun gigiena sharoitlarini yaratish, sport anjomlari va uskunalarini jihozlash, tozalash va joylashtirishda ishtirok etish, sport maydonchalarini obodonlashtirish singari umumiy foydali mehnat jarayonida ta’minlanadi. O‘quv mashg‘ulotlari va o‘quv mashqlari jarayonida jismoniy tarbiya yoki sport bilan shug‘ullanuvchilar jismoniy mashqlarni bir necha marotaba takrorlasa yoki uning alohida qismlarini yod olsa, o‘zini mehnatsevar qilib tarbiyalaydi. Mehnatsevarlikni tarbiyalash trenerning bosh vazifalaridan biri sanaladi.
Jismoniy tarbiyaning har qanday maxsus vazifalarini hal etishda albatta sog‘lomlashtirish afzalligiga e’tibor berish kerak. Jismoniy tarbiya vositalarini tanlash, jismoniy chiniqish tadbirlari sog‘lomlashtirishga qaratilgan jarayon bilan birga qo‘shib olib boriladi. Shuning uchun jismoniy tarbiya va sport mashg‘ulotlari bilan shug‘ullanishning asosiy shartlaridan biri shug‘ullanuvchi sog‘ligini jiddiy nazorat qilishdir. Bu ish o‘qituvchi-shifokor tomonidan olib boriladi.
Jismoniy tarbiya va sport xalqlar o‘rtasida hamkorlik tinchlik va do‘stlikni mustahkamlaydigan vositadir. Bizning mamlakatimizda jismoniy madaniyat va sportning milliy turlarini rivojlantirishda, mashg‘ulotlarni o`z ona tilida o‘tkazishda, milliy kadrlarni ko‘plab tayyorlashda sportning milliy turlari hal qiluvchi omil hisoblanadi.
Kelajak avlodni ob’ektiv qonuniyatlar asosida jismoniy madaniyat usullari orqali baynalminal ruhda tarbiyalash sportning milliy turlarini rivojlantirish yordamida amalga oshiriladi. Trener sportchilarda xalqaro sport aloqalari, boshqa millat vakillariga nisbatan hurmat, ularning urf-odatlari bilan yaqindan tanishish, xalqlar o‘rtasida do‘stlik va hamkorlik his-tuyg‘ularini tarbiyalaydi.
Shunday qilib, jismoniy madaniyat va sport kishilarni birlashtirish, tinchlikni mustahkamlash, xalqlar o‘rtasida va o‘zaro bir-birini tushunish vaziyatini yaratishda muhim vosita bo‘lib xizmat qiladi.
Mamlakatimizda ta’lim tizimini takomillashtirish va Vatan ravnaqini ta’minlaydigan yosh avlodni tarbiyalab voyaga yetkazish uchun turli tadbirlarni o‘tkazish ko‘zda tutilishi lozim.
Yuqorida qayd etilgan vazifalarni bajarish, bolalar sog‘lig‘ini asrash, ularni har tomonlama garmonik rivojlantirish, barkamol avlodni tarbiyalash trenerning bosh vazifasidir.