Mavzu №11. Mustaqillik yillarida qoraqalpog’iston respublikasi

4. Qoraqalpog‟iston Respublikasida ta'lim, fan va madaniyat.

Qoraqalpoq xalqi qadimiy va boy tarixga ega. Uning milliy madaniyati, jozibali san‘ati, mumtoz adabiyoti, qadriyatlari udum va an‘analari olamga mashhurdir. Mustaqillik tufayli qoraqalpoq xalqi juda ko‘p qadriyatlarini qayta tiklash imkoniyatiga ega bo‘ldi. Adolat va tenglik, ozodlik va erk uchun kurashgan Yernazar Olako‘z, Ollayor Do‘stnazarov singari xalq qahramonlarining jasoratli, o‘t yurakli qoraqalpoq farzandlarining orzu-armonlari amalga oshdi.
Milliy madaniyat va ma'naviyatning qaror topishiga, qoraqalpoq xalqining klassik shoirlari Berdaq, Ajiniyoz bobolar ijodiy meroslarining to‘la tiklanishiga, aziz xotiralarining ulug‘lanishiga yo‘l ochib berildi. Bugungi kunda Ibroyim Yusupov, To‘lepbergen Qaibergenov, Tilovbergen Jumamuratov kabi Qoraqalpoq yozuvchi va shoirlarining asarlari xalqlarimiz ma'naviy xazinasidan munosib joy oldi. Sobir Kamolov, Charjau Abdirov kabi yirik olimlar O‘zbekiston fani rivojiga juda katta hissa qo‘shdilar. Mustaqillik yillarida Qoraqalpog‘iston madaniy hayotida ham jiddiy o‘zgarishlar haqida gap ketganda, avvalo xalq ta'limi tizimida yuz bergan o‘zgarishlarni ta'kidlash o‘rinli.
Bugungi kunda respublika xalq ta'limi tizimi milliy uyg‘onish, ijtimoiy-iqtisodiy va ma'naviy rivojiga xizmat qilishda yetakchi rol oynamoqda. Respublikada yangi tipdagi o‘rta umumta'lim muassasalari – litseylar, gimnaziyalar va alohida fanlarni chuqurlashtirilgan holda o‘qitiladigan maktablar, biznes maktablar, kollejlar va boshqalar tez rivojlanmoqda. Hozirgi vaqtda Respublikada 25 tadan ziyod maktab va maktab internatlarda o'quvchmarning fanlarni o‘rganishga bo‘lgan qiziqishlari asosida muayyan fanlarni chuqur o‘rgatishga yo‘naltirilgan.
Bundan tashqari qator maktablarda ixtisoslashtirilgan sinflar tashkil etilgan.
Hozirgi paytda respublikada 763 ta umumta'lim maktabi, 405 ta maktabgacha ta‘lim muassasasi, 91 maktabdan tashqari ta'lim muassasasi (shundan 28 tasi bolalar sport maktabi) faoliyat ko‘rsatmoqda. Bolalarga xorijiy tillarni, xoreografiya, tasviriy va musiqa san'atini, kompyuter savodxonligi asoslarini o‘rgatuvchi guruhlar tashkil etildi. Milliy hunarmandchilikni rivojlantirishga, gilam to‘qish, keramika buyumlari tayyorlash, ganchkorlar va boshqa shu kabi hunar egalarini tayyorlashga ahamiyat berila boshlandi.
Istiqlol yillarida Respublikada oliy ma‘lumotli kadrlar tayyorlashga ham alohida e'tibor qaratildi. Berdaq nomidagi Qoraqalpog‘iston Davlat Universitetida bugungi kunda 33 ta mutaxassislik bo‘yicha bakalavrlar, 15 ta mutaxassislik bo‘yicha esa magistrlar tayyorlanmoqda. O‘ziga xos tarixga ega bo‘lgan Ajiniyoz nomli Nukus Davlat pedagogika institutida oliy ma‘lumotli mutaxassislar tayyorlanmoqda. Mazkur o‘quv yurtining 15 ta fakultetida 4 ming 402 ta talaba ta'lim olmoqda. O‘lkada sog‘liqni saqlash sohasidagi kadrlarni tayyorlash borasida ham muayyan ijobiy o‘zgarishlar yuz berdi. Respublika sog‘liqni saqlash muassasalarining tibbiyot xodimlariga bo‘lgan ehtiyojini qondirish maqsadida 1991-yilda Nukusda Toshkent Pediatriya tibbiyot institutining Qoraqalpog‘iston filiali tashkil etildi. Bugungi kunda Respublikada Toshkent axborot texnologiyalari universiteti, Toshkent davlat agrar universiteti va San‘atshunoslik institutlarining Nukus filiallari ham faoliyat yuritmoqda.
Bozor iqtisodiyotiga o‘tish davri qiyinchiliklariga qaramay respublika hukumati xalq ta'limi moddiy-texnika bazasini mustahkamlash chora-tadbirlarini ko‘rmoqda. Istiqlol yillarida fan sohasida ham sezilarli o‘zgarishlar bo‘ldi. 1992-yilda O‘zbekiston Respublika Fanlar Akademiyasining Qoraqalpoq filialiga O‘zbekiston Respbulikasi FAning Qoraqalpoq bo‘limi maqomi berildi. Uning tarkibida ilgari 3 ta institut mavjud bo‘lgan bo‘lsa, yana ikkita institut qo‘shildi. «Tarix, arxeologiya va etnografiya» hamda «Bioekologiya» institutlari ham shu bo‘lim tarkibiga kirdi. Botanika bog‘i bo‘linmasiga esa bo‘lim maqomi berildi. 1994-yilda esa Fanlar Akademiyasi tarkibiga O‘zbekiston Sog‘liqni saqlash vazirligiga qarashli tajriba instituti va tibbiyot klinikasi ham kiritildi. Fanlar Akademiyasi tashkil etgan bunday tadbirlar olimlarga tibbiy va ijtimoiy fanlarni yanada rivojlantirish, xalq xo‘jaligi va madaniyatini yuksaltirishda muayyan muvaffaqiyatlarni qo‘lga kiritishga yordam berdi.
Qoraqalpoq tilida erishilgan yutuqlar hamda to‘rt jildlik «Qoraqalpoq tilining izohli lug‘ati»ni yaratishdagi xizmatlari uchun Fanlar Akademiyasining 4 nafar ilmiy xodimi (M.Qalandarov, R.Yesemuratova, T.To‘raboyev, D.Qozoqboyev) 1996 yilda O‘zbekiston Respublikasining Beruniy nomidagi Davlat mukofoti bilan taqdirlandilar.
1992-yilda O‘zbekiston Respublikasi Qishloq xo‘jaligi fanlari akademiyasining Qoraqalpoq bo‘limi tashkil etildi. Uning tarkibiga Sh.Musayev nomidagi Chimboy yer ishlari instituti hamda sholichilik va chorvachilik institutlarining filiallari kiritildi. Nukusda O‘rta Osiyo irrigatsiya ilmiy tekshirish institutining bo‘limi faoliyat ko‘rsatmoqda. Respublikada oliy o‘quv yurtlari ham ilmiy-tadqiqot ishlari olib borilmoqda. Keyingi yillarda Toshkent olimlari ko‘magida katta miqdordagi yuqo‘li malakali mutaxassislar tayyorlandi. Respublikadagi 60 nafar fan doktori va 600 nafar fan nomzodidan deyarli 30 foizi O‘zbekiston mustaqilligi yillarida ilmiy daraja oldilar. Ilgari Fanlar Akademiyasi haqiqiy a'zoligiga saylangan Ch.A.Abdirov, S.K.Kamolov, A.B.Baxiyevlar qatoriga T.Yeshanov, A.Dauletov, U.Hamidov va J.Bozorboyev ham qabul qilindilar. 1997-yilda esa ikki nafar rassom (J.Izentayev ya J.Quttimuratov) O‘zbekiston Respublikasi Badiiy akademiyasining akademikligiga saylandilar.
Respublikada yuqori malakali kadrlar o‘sishida, ayniqsa, ijtimoiy fanlar sohasida O‘zbekiston Respublikasi Oliy Attestatsiya Komissiyasi tomonidan tarix va arxeologiya, etnografiya, til va adabiyot bo‘yicha nomzodlik va doktorlik dissertatsiyalarini himoya qiluvchi ixtisoslashgan Kengashlarning tashkil etilayotganligi muhim ahamiyat kasb etmoqda. Respublika olimlari keyingi yillarda chet el mutaxassislari bilan hamkorlikda ilmiy izlanishlar olib bormoqdalar. Respublika Fanlar Akademiyasining Qoraqalpoq bo‘limi «Bioekologiya» instituti xodimlari Germaniya olimlari bilan birgalikda 1993-yildan beri Orolboyi ekologiyasi muammolari bo‘yicha tadqiqotlar olib borishmoqda. 1995-yilda Mo‘ynoqda Germaniya Federativ Respublikasi yordamida «Bioekologiya» institutining xalqaro ekologiya stansiyasi ochildi.
«Tarix, arxeologiya va etnografiya» instituti Avstraliyaning Sidney universiteti olimlari hamda fransuz arxeologlari bilan birgalikda ish olib bormoqdalar.
Mustaqil O‘zbekiston va Qoraqalpog‘istonning dolzarb masalalari respublika shoir va yozuvchilari ijodida katta o‘rin egallaydi. O‘zbekiston va Qoraqalpog‘iston xalq yozuvchisi To‘lepbergan Qaipbergenov qatoriga yangi nomlar kelib qo‘shildi. Saginbay Ibrohimov, Kenesboy Rahmonov kabi shoirlar, Guloysha Yesemuratova, O‘zarboy Abdurahmonov, Muratboy Nizanovlar ana shular jumlasidandir.
2000 yil aprel oyida Qoraqalpog‘iston Yozuvchilar uyushmasida 1999 yilda yaratilgan badiiy asarlar muhokamasiga bag‘ishlangan yig‘ilish bo‘ldi. Unda eng yaxshi asarlarga Qoraqalpoq Yozuvchilar uyushmasining mukofoti berildi. Jumladan, Davlatmurod Karimov «Qur'oni Karim»ni o‘zbek tihdan Qoraqalpoq tiliga tarjima qilgani uchun, Gulchehra Rahimova mustabid tuzum qurbonlari haqidagi qissasi uchun va Minayxon Jumanazarova «Cho‘lpon» nashriyotida chop etilgan «Qalbingizda qolgim keladi» she'rlar to‘plami uchun mazkur mukofotga sazovor bo‘ldilar. Ayniqsa, 1999-yil 4-mayda O‘zbekiston Prezidentining Farmomg‘a ko‘ra T.Qaipbergenov va I.Yusupovning «El-yurt hurmati» ordeni bilan taqdirlanishi respublika hayotida katta voqea bo‘ldi.
1993-yil yanvarda Toshkentda Qoraqalpog‘iston madaniyati kunlari, noyabr oyida esa Qoraqalpog‘istonda Toshkent madaniyati kunlari o‘tkazildi. Xuddi shuningdek, 2000-yil iyun oyida Qoraqalpog‘istonda Toshkent shahri va Xorazmdan kelgan madaniyat xodimlari va ijodkorlar ishtirokida ma'naviyat kunlari o‘tkazildi. Dekabr oyida esa Toshkentda Qoraqalpog‘iston madaniyati kunlari uyushtirildi. Bu tadbirlar Nukus va Toshkent madaniyat xodimlari faoliyatini bir-birlariga yaqinlashtirdi.
1996-yilda Qoraqalpoq xoreografiyasi tarixida birinchi marta «Oyjamol» nomli Qoraqalpoq baleti (N.Muhammedinova musiqasi, T.Xodjayev asari) sahnalashtirildi. 1996-yilda O‘zbekiston mustaqiligining 5 yilligi oldidan o‘tkazilgan «O‘zbekiston - Vatanim manim» qo‘shiq-tanlovida yosh qo‘shiqchi Roza Kutekeyeva «Mustaqillik gullari» qo‘shig‘i bilan ishtirok etib, faxrh ikkinchi o‘rinni oldi. Shu yili yana Amir Temur rolining eng yaxshi ijrosi uchun tanlovida Berdaq nomidagi drama teatri artisti Bozorboy Uzoqberganov qatnashib, birinchi o‘rinni oldi. Bu misollar Qoraqalpog‘iston san'atkorlari mustaqillik yillarida erishgan muvaffaqiyatlardan dalolat beradi. Qoraqalpog‘iston san'atida erishilgan muvaffaqiyatlarni keng targ‘ib etishda Rassomlar uyushmasi, I.V.Savitskiy nomidagi San‘at muzeyi, Tarix-o‘lkashunoslik muzeyi hamda Jangovor va mehnat shuhrati muzeylari katta ishlarni olib bormoqda.
Qoraqalpog‘iston Jo‘qorg‘i Kengesi va Vazirlar Kengashining «Erkin Qoraqalpog‘iston», «Qoraqalpog‘iston xabarlari» gazetalari, yozuvchilar uyushmasining «Amudaryo» jurnali, «Respublika Fanlar Akademiyasining Qoraqalpoq bo‘limi xabarlari» ilgarigidek muntazam chiqarilmoqda. 1991-yildan respubikada hukumatga qarashh bo‘lmagan «Orol qizlari» jumali chop etila boshladi. Istiqlol yillarida Nukus shahrining 60 yilligi, To‘rtko‘l shahrining 120 yilligi, Ajiniyoz Qosiboy o‘g‘lining 170 yilligi, Amir Temurning 660 yilligi keng nishonlandi. Bular O‘zbekiston va Qoraqalpog‘iston tarixidagi eng muhim voqealar, o‘zbek va qoraqalpoq xalqlari o‘rtasidagi do‘stlik ramzidir. O‘zbekistonning Birinchi Prezidenti I.A.Karimov Nukus shahrining 60 yilligi bayramida: «O‘zbekiston taqdiri, bu - Qoraqalpog‘iston taqdiridir, o‘zbek xalqining taqdiri, bu - qoraqalpoq xalqining kelajagidir» degan otashnafas so‘zlari qoraqalpoq xalqi xotirasida abadiy saqlanib qoladi. Bugun Qoraqalpoq xalqi shuni yaxshi biladiki, uning amaldagi suvereniteti, mustaqilligi faqat O‘zbekiston bilan birga bo‘lgandagina ta'minlanishi mumkin. Shuning uchun ham Qoraqalpoq xalqi o‘z taqdirini o‘zbek xalqi va O‘zbekiston bilan abadiy bog‘lagan.
Q.da 5 respublika, 14 tuman, 1 shahar (Nukus), 20 tarmoq gazetalari, 2 byulleten va 9 jurnal nashr etiladi. Shulardan yiriklari: «Yorqin Qaraqalpaqstan» (1924 yildan), «Вести Каракалпакстана» (1919 yildan), «Qaraqalpaqstan jaslari» (1931 yildan), «Amu tongi» (1991 yildan), «Ustoz jo‘liy» (1998), «Гарезсизлик хэм иызам» (1996 yildan), «Davr ko‘zgusi» (1978 yildan), «Madaniyat xem sport» (1997 yildan), «Amudaryo» (1932 yildan), «Вестник» (1960 yildan), «Aral qыzlari» (1991 yildan), «Илим хэм жэмийет» (1991 yildan), «Saniyat» (2003 yildan), «Экономика хэм банк» (2003 yildan), «Qaraqalpaqstan» (2002 yildan), «Билим хэм ондирис», «Жипек жолы» (1999 yildan).
Q. radiosining eshittirishlari 1932 yil yanvarda boshlangan. Dastlab radioeshittirishlar qisqa axborotlar tarzida tashkil qilingan. 1935 yilda ularning hajmi 3 soatgacha yetkazilgan. Hozirgi kunda Q. radiosi kuniga 6,5 soat hajmda eshittirishlar olib boradi.
Q. televideniyesi dastlab 1964 yil 5 noyabrda efirga chiqdi. Ilk faoliyati davrida ko’rsatuvlar kechki paytda 1,5 soat hajmda berilgan. Hozirgi kunda ertalab 1,5 soat va kechki payt soat 19:00 dan yarim tungacha, dam olish kunlari teleko’rsatuvlar olib boriladi.
1970 yilning o’rtalariga kelib yosh qoraqalpoq kino san‘ati rivojlana boshladi. 1990 yil aprelda ushbu filial bazasida Nukus shahrida «Qoraqalpoqfilm» kinostudiyasi vujudga keldi. T.Kalimbetovning «Qalpoqcha» (1990), «Qaytish» (1992) kabi dastlabki badiiy qisqa metrajli filmlari yaratildi. A.Sultonov ssenariysi asosida «Elim degan er edi», «Ayriliq» kabi hujjatli filmlari ekranga chiqdi. Ekologiya, Afg’on urushi, Xo’jayli arxitekturasi, MDH prezidentlarining uchrashuvi mavzularida filmlar yaratildi. 2002 yilda ishlangan «Ona» filmi Buxoro kinofestivalining maxsus mukofotiga sazovor bo’ldi. 2003 yil iyul oyida Insbruk shahrida (Avstriya)da o’tkazilgan 12-Xalqaro kinofestivalida «Otabegi» hujjatli filmi qatnashdi. 2004 yil noyabr oyida Gollandiyada o’tkazilgan 10-xalqaro kinofestivalida qatnashtan «Quduq» hujjatli filmi shu oyning o’zida Bilbao (Ispaniya) shahrida o’tkazilgan Xalqaro kinofestivalida festivalning eng yaxshi rejissura uchun kumush sovriniga ega bo’ldi.
Q. sportchilari sportning kurash, boks, futbol, og’ir atletika, voleybol, basketbol, ot sporti turlari va b. bo’yicha mamlakat musobaqalarida ishtirok etib kelmoqdalar. Q.da 14 stadion, 467 sport zali, 3159 sport maydonchasi, 3 suzish havzasi, tennis kortlari va b. sport inshootlari bor. Bir qancha qoraqalpoq sportchilar O’zbekiston, Osiyo, jahon sport musobaqalarida qatnashib, g’oliblikni qo’lga kiritganlar yoki sovrinli o’rinlarni egallaganlar. Q. sportchilari «Umid nihollari», «Barkamol avlod», talabalar universiadalarida muvaffaqiyatli qatnashib kelmoqdalar. Muaytay bo’yicha 5 karra jahon chempioni Erkin Qutiboyev, og’ir atletika bo’yicha Osiyo chempioni Baxtiyor Nurullayev, Olimpiada o’yinlari kumush medali sovrindori Sergey Sirsovning nomlari mashhur. 12-Osiyo o’yinlarida boks bo’yicha Alisher Avezboyev, futbol bo’yicha Berdax
Allaniyazov, eshkak eshish bo’yicha Baxtiyor Davletyarovlar g’oliblikni qo’lga kiritdilar. Respublikada xalqaro toifadagi sport ustalari, sport ustaligiga nomzodlar, 1 toifadagi sportchilar tayyorlanadi.