Mavzu-13. Nurlanishni kvant nazariyasi. Issiqlik nurlanishining xarakteristikasi. Absolyut qora jism. Kulrang jism. Kirxgof qonuni. Stefan -bolsman qonuni. Vin siljish qonuni. Yorug‘likning kvant nazariyasi

Fotoelektrik effekt
Agar yoruglik moddaga tushsa yoruglik energiyasi modda atomlari elektronlarga ta’sir etib, bu elektronlarni moddadan urib chikarishi mumkin. Bunday effekt fizikada fotoelektrik effekt deyiladi. Fotoeffekt xodisasi sodir bulishi uchun tushayotgan yoruglik kvanti foton energiyasi atomlardagi elektronlarning ionlanish energiyasiga teng yoki katta bulishi kerak Fotoeffekt ikki xil buladi: tashki va ichki fotoeffektlar. Agar yoruglik fotoni ta’sirida modda atomidan chikkan elektr ( fotoelektron) shu moddadan tashkariga chikib ketsa, bunday effekt tashki fotoeffekt deyiladi. Agar fotoelektron ma’lum energetik xolatlardan (zonalardan) erkin elektronlar energetik xolatiga utib, shu moddada kolsa (masalan, yarim utkazgichlarda) bunday fotoeffekt ichki fotoeffekt deyiladi.
Gazlarda xam fotoeffekt xodisasi kuzatiladi, ya’ni fotoionizatsiya xodisasi ruy beradi. Xatto yadroda xam fotoeffekt xodisasi yuz beradi, masalan, -nurlar yadroda yutilib natijada nuklonlar chikishi yadro fotoeffektiga misol buladi, chunki -nurlar xam yoruglik nuri kabi elektromagnit tulkinlardan iborat. Agar foton energiyasi atomlarning ionlanish energiyasiga teng bulsa, yoruglik kvanti asosan elektronlarni atomda urib chikarish (ionlash) uchun sarf buladi, ya’ni
(13)
A — elektronlarning moddadan chikish ishi. Bu formulada
(14)
bulganda fotoeffekt xodisasi boshlanadi. Shu sababli — chegaraviy chastota yoki fotoeffekt boshlanish chastotasi deyiladi. Fotoeffekt xodisasining boshlanishi nisbatan past chastota yoki uzunrok tulkin uzunliklarida sodir bulganligi uchun chastotaga tugri keluvchi tulkin uzunligiga fotoeffektning kizil chegarasi deyladi.
Agar foton energiyasi atomlarning ionlanish energiyasidan kattarok bulsa, unga ma’lum kinetik energiya xam beriladi. Bu xodisa tashki fotoeffekt uchun Eynshteyn tenglamasi bulib, fotoeffekt uchun energiyaning saklanish konunini ifodalaydi.
(15)
Bu formulada A=e (16)
elektronlarni moddadan chikish ishi, ek-elektronga berilgan kinetik energiya.
Energiya va impulsning saklanish konuniga asosan ozod elektronlar tomonidan foton yutilmaydi.Shu sababli fotoeffekt xodisasi atomlar, molekulalar, ionlar va kristall panjaralarda boglangan elektronlarga foton ta’sir etgandagina kuzatiladi.
Har bir modda uchun mutlako anik chegaraviy tulkin uzunligi borki, fotoeffekt fakat undan kiska tulkin uzunliklaridagina kuzatiladi. Bu chegaraviy tulkin uzunligi fotoeffektning kizil chegarasi deyiladi.
Fotoellektrik effektdan fotoelektron aftomatikada, yoruglik energiyasini elektr energiyasiga aylantirish va boshka maksodlarda foydalaniladi.