Mavzu-4: markaziy osiyo tarixiga tegishli qadimiy manbalar. Reja

Temur va Temuriylar davri tarixiga oid Evropa manbalari.
XV asrning oxirlarida Evropa davlatlari tang axvolga tushib qoldilar. Usmoniy turklar davlatining tazyiqiga etarli darajada javob qaytara olmagan Evropa qirollari va Rim papasi najot istab, o‘z nigoxlarini SHarqqa, Amir Temurga qaratdilar. Ana shunday sharoitda Evropada Temur shaxsiga qiziqish ortib bordi. Temur bilan muloqotda bo‘lgan elchilar, uning xarbiy kishilarini guvoxi bo‘lgan sayyox va savdogarlarning Temur xaqidagi kitoblari Evropaliklarda katta qiziqish o‘yg‘otdi.
Rim papasi va Franiiya qirolining Amir Temur xuzuriga yuborgan elchisi Ioann Grinlo (1401 yil avgust) Amir Temur suxbatlarida ko‘p marta ishtirok etgan. Uning saltanatini o‘z ko‘zi bilan ko‘rgan va bu xaqda asar yozgan birinchi evropalik muallif bo‘ladi. Uning asari "Temur va uning saroyiga oid xotiralar" deb ataladi. Monax va elchi Ioann Grinloning asari fransuz va lotin tillarida yozilgan bo‘lib, 23 bobdan iboratdir. Muallif Temurning xayoti va faoliyati xaqida imkon qadar batafsilrok ma’lumot berishga xarakat qilgan.
Amir Temur va uning yurishlari xaqida italiyalik tujjorlar Paole Zane, Beltramus de Mignanelli va Emmanuil Paole xamda ispan elchisi Rui Gonsales de Klavixo, asirga tushgan nemis askari Iogannes SHiltberger va boshqalar xam o‘z xotiralarini yozib qoldirganlar.
Emmanuil Paole arab tilini mukammal bilgan. 22 yil moboynida Misr mamluqlari orasida yashagan xamda Misr sultoni Farajning yaqin kishisi bo‘lgan. U Amir Temurning Damashq yurishiga oid ma’lumotlar to‘plagan. Uning Amir Temur xaqidagi ma’lumotlari Venetsiya arxivida saqlanmoqda va xozirgi kunga qadar nashr qilinmagan.
Paole Zane esa 1400 yilla Venetsiyaning Damashqdagi konsuli bo‘lgan. U Venetsiya senatining topshirig‘iga muvofiq Amir Temur xaqida ma’lumotlar yiqqan. Uning to‘plagan materiallari xam xozirgi kunda Venetsiya arxivida saqlanmoqda va nashr etilganicha yo‘q.
SHuni ta’kidlab o‘tish kerakki, XIV asrning oxiri - XV asrning boshlarida Amir Temur uning saltanati qo‘l ostidagi erlari, qo‘shini, urush olib borish uslubiga oid malumotlar nashr etish maqsadida to‘plangan edi. Ma’lumotlar Evropa qirollari va Rim papasi uchun to‘plangan bo‘lib, asosan maxfiy xarakterga ega edi. SHu boisdan bu meterialar asrlar davomida qo‘lyozma xolatida qolib ketgan.
Italiyalik tujjor Beltramus de Mignanellining "Temurlang xayoti" asarining taqdiri qisman o‘zgachadir. Beltramus uzoq vaqt mobaynida Damashq shaxrida yashab, bu erda katta boylik va obru-e’tiborga ega bo‘ladi. Temur Damashqni ishg‘ol etganda de Mignanelli bu erda yashardi. U Anqara jangi va Smirnani olinishini kuzatgan va o‘rgangan edi. Beltramus de Mignanelli "Temurlang xayoti" asarini 1416 yilda lotin tilida yozadi. 1764 yilda asarning Venadagi ilmiy kutubxonada saqlanayotgan qo‘lyozma nusxasi Stefan Belizius tomonidan nashr qilingan edi. "Temurlang keyingi xayoti yoki Damashq xarobasi" asari garchi Temur yurishidan talafot ko‘rgan tujjor tomonidan yozilgan bo‘lsada, lekin muallif ko‘p xollarda voqealarni xaqqoniy yoritishga erishgan va tarixiy shaxslarga baxo bera olgan. SHuning uchun xam asar xozirgi kunga qadar o‘z axamiyatini yo‘qotgan emas.
Temurning xukmronlik davri bilan bog‘lik yana bir muxim tarixiy manba – bu ispaniyalik elchi Rui Gonzales de Klavixoning kundaliklaridir. De Klavixo 1404 yilda Lion va Kastiliya qiroli Genrix III ning topshirig‘i bilan Samarqandga keladi. Uning asari "Samarqandga Temur saroyiga sayoxat kundaligi" deb ataladi. De Klavixo kundaliklari ikki qismdan iborat bo‘lib, birinchi qism elchilarning Samarqandga etib kelishlarigacha yo‘lda ro‘y bergan voqealar, turli mamlakatlar tabiati, xalqlarning turmushiga oid mashg‘ulotlarni o‘z ichiga oladi. Ikkinchi qismida muallif Kesh va Samarqandda Temur saroylaridagi uchrashuvlarni tasvirlaydi.
Mazkur kundalik daftar birinchi marta 1582 yili Sevilya shaxrida «Ulug‘ Temurlan tarixi» nomi bilan, so‘ngra 1782 yili Madridda «Ulug‘ Temurlangning xayot iva faoliyati» nomida nashr qilingan. Bu asar keyinchalik xam to‘liq yoki ayrim parchalar xolida ingliz va boshqa tillarda tarjima qilingan.