Мавзу: болалар боғчасида тасвирий фаолият машғулотларини ташкил этиш ва уюштириш

Mashg‘ulotdan tashqari vaqtlarda
tasviriy faoliyat. Bolalarning badiiy jihatdan tarbiya olishi faqatgina mashg‘ulot jarayonida emas, balki kundalik hayotda yuzaga keladi. Bu o‘rinda bolaning o‘z faolligi jarayonida yuzaga keluvchi mustaqil tasviriy faoliyat muhim rol’ o‘ynaydi. U bu jarayonida mashg‘ulotlarda olgan badiiy tajribasidan foydalanadi. Mashg‘ulotdan tashqari vaqtlarda bolada o‘zi sevgan mavzularga tasviriy faoliyatning biror bir turlariga nisbatan layoqat yoki hohish seziladi. Bunga bolalarning o‘z ixtiyorlari, hohishlari bo‘yicha ishlagan loy, applikatsiya, rasm va qurish-yasash ishlari misol bo‘ladi. Shuningdek tasviriy sanat va uning turlari, musiqa, adabiyot, bolalar mustaqil tasviriy faoliyatining asosiy sababchisi hisoblanib, bolalarning kechinmalarini boyitadi.
Teatr, kino, sirk yoki televizion eshittirishlarini ko‘rish bolalarda obrazlarni ifodali, mazmundor qilinishini yanada boyitadi. Bolalar tasviriy faoliyat bilan o‘zlari shug‘ullanishlari jarayonida ularda chizish, yopishtirish, loydan yoki qurilish materiallaridan o‘yinchoqlar yasashga nisbatan xohish uyg‘onadi. Ular o‘z o‘yinchoqlarini o‘rtoqlariga, tarbiyachisiga 8-martga o‘z buvilari, opalari uchun sovg‘alar tayyorlab, ularga sovg‘a qiladilar. Ba’zida bolalar zalni, guruh xonasini bezatish uchun o‘yinchoqlar yasaydilar yoki mashg‘ulotlar uchun ko‘rgazma materiallari tayyorlaydilar. Masalan, sanash uchun shablonlar, ularni solib qo‘yish uchun qutilar va hokazo. Bolalar guruhda yoki o‘rtoqlarida paydo bo‘lgan yangi narsalar bilan qiziqib, uni chizishga yoki applikatsiya qilishlari mumkin. Masalan, birorta bola bog‘chaga yangi qo‘lqopda keladi, bolalarga u yoqib qoldi va bolalar uni tasvirlashga o‘tishlari mumkin. Bolalar albatta o‘zlariga yaqin bo‘lgan narsalarni chizadilar. Masalan, shimolda yashovchi bug‘uni, O‘rta Osiyoda esa tog‘lar, qumliklar va tuyalarni tasvirlaydi.
Bolalar ayniqsa ko‘proq dekorativ va ertak hikoya asosida rasm chizadilar. Qizil gilam va naqshlarni chizadilar, qo‘g‘irchoqni bezaydilar. Tayyorlov guruhida esa ko‘proq bolalarning naturaga qarab gullar, vazalar chizishlarini kuzatish mumkin. Shuningdek guruh xonasini, zalni bezatish uchun dekorativ bezaklar chizadilar. Bu jarayonda bolalar asosan akvarel’, guash, rangli bo’rlar, ko‘mirli tayoqchalardan foydalanadilar. Bolalar bo‘sh vaqtlarida loydan, plastilindan narsalar yasashni yaxshi ko‘radilar. Ular odamlar, hayvonlar, ertak qaxramonlarini loydan yasaydilar. Ayniqsa, jamoa bo‘lib narsalar yasash katta o‘rin tutadi. Bolalar guruhlarga birlashib mavzular asosida o‘yinchoqlar yasaydilar. Bolalar geometrik shakllarni qirqib yopishtiradilar, qor parchalari, qog‘ozdan qirqilgan qo‘g‘irchoqlar uchun kuylaklar va hokazo. Bolalar jamoa bo‘lib applikatsiya ishlarini bajaradilar. Masalan: qo‘g‘irchoq uchun gilamcha.
Bolalar ishlarining mazmuni, maktabgacha ta’lim muassasasi hayotidan yoki yaqin ularni o‘rab turgan hayotdan, atrofdan olinishi mumkin. Qurish-yasashda esa bolalar katta va mayda qurilish detallaridan foydalanadilar garaj, uylar, paraxodlar quradilar. Qog‘ozdan archa va guruh xonasi uchun o‘yinchoqlar yasaladi. Tabiat materiallaridan, gugurt cho‘pi, plastilin yordamida qayiqchalar yasaydilar. Kuzda turli tuman barglardan piramida yoki shapkachalar yasaydilar. Mashg‘ulotdan tashqari bolalar kitoblardagi rangli rasmlarni va rasmli albomchalarni tomosha qiladilar. Bu esa bolalarni badiiy didlarini, idrok qilishlarini o‘stiradi. Rangli shaklni sezishni o‘stirish maqsadida didaktik o‘yinlar uyushtiriladi. Shuningdek bolalar mustaqil tasviriy faoliyat bilan bino ichida ochiq havoda ham shug‘ullanishlari mumkin. Buning uchun bolalarga, masalan asfaltda chizish uchun rangli bo‘rlar, loydan yoki qumdan turli hil shakllar yasash, toshlarni terib turli ko‘rinishlarni hosil qilish, somondan turli xil narsalar yasashlarini, qishda esa qordan turli narsalar yasab, ularni rangli muzchalar bilan bezatishni taklif etish mumkin. Shuningdek bolalarning mustaqil tasviriy faoliyatlari o‘zaro ya’ni rasm, loy, applikatsiya, qurish-yasash bilan chambarchas bog‘liqdir.
Bolalarning bu faoliyatlari ularni tashkil etishadigan rolli o‘yinlar bilan ham bog‘liqdir. Yirik qurilish detallaridan jamoa fermasi, kino, magazin quradilar, bu o‘yin uchun loydan sabzavot va mevalar yasaydilar. Har bir bola mustaqil tasviriy faoliyat jarayonida tarbiyachi oldiga kelib, o‘ziga kerakli zarur narsani so‘rab olishi, tushintirib berishi va u bilan nima ish qilmoqchi ekanligi haqida so‘zlab berishi mumkin. Bu jarayonda bolalar o‘z oldiga aniq maqsad qo‘yib uni bajarish usullarini, yo‘llarini o‘zlari mustaqil axtarib topishga harakat qiladilar.
Bolalarning faolligi jarayonida vujudga keluvchi mustaqil tasviriy faoliyati tarbiyachining shu ishga rahbarlik qilishida bir oz qiyinchilik tug‘diradi. Chunki tarbiyachi to‘g‘ridan to‘g‘ri rahbarlik qilmay, balki ikkinchi darajali holatni egallaydi. Bola tevarak-atrof haqidagi taassurotlarini mustaqil ravishda tasvirlashlari uchun ular tasvirlash vositalaridan keng va erkin foydalanishni bilishlari lozim. Bu esa mashg‘ulotlar jarayonida tarbiyachi tomondan berilib, bolalar tomondan egallangan bilim va malakalar hamda taassurotlarning ko‘payib, boyib borishi bilan belgilanadi. Masalan; naturaga qarab gul rasmini chizish uchun bolalar bilan gulzordagi yoki maydonchadagi gullarni, rasmlardagi turli gullarni ko‘rib chiqishlari lozim. Shundagina bolalar o‘z mustaqil faoliyatlarida gullardan chiroyli guldastalar va dekorativ kompazitsiyalar tuza oladilar.
Tarbiyachi bolalarga ular nimalarni tasvirlashni xohlashsa o‘sha predmetlarni ko‘rib kuzatib chiqishni taklif etadi. Agarda bola samolyot yoki mashina chizmoqchi bo‘lsa, tarbiyachi undan chizishni bilasanmi deb so‘rashi va yordam sifatida bolalarga transport turlarini rangli rasmini ko‘rib chiqishini va bunda ularning har bir o‘ziga hos xususiyatlariga bola diqqatini tortishi lozim. Bolalar diqqatini ko‘proq uncha murakkab bo‘lmagan dekorativ kompozitsiyalar tortadi. Masalan; gilamcha, salfetka va hokazo... Shuning uchun tarbiyachi bolalar ishini boyitish maqsadida, mashg‘ulotlardan tashqari tasviriy faoliyat jarayonida bolalarga dekorativ naqshlarni ko‘rib chiqish uchun tavsiya etishi mumkin. Agarda bolalar mashg‘ulotdan tashqari mazmunli kompozitsiya tasvirlamoqchi bo‘lsalar tarbiyachi qog‘oz varag‘idan predmetlar qanday yasalishi, ish tartibini eslatib o‘tishi zarur. Bolalar bo‘sh vaqtlarida o‘zlari sevgan ranglar bilan bo‘yoqdan, qalamdan, shug‘ullanishni sevadilar, tarbiyachi materialning xillarini rango-rang qilib, bolalarning bu qiziqishlarini xohishlarini o‘stirishi lozim. Bolalarga chizayotgan ishlarni toza, chiroyli qilib bajarishlarini eslatib borishi lozim. Tarbiyachi bolalarning bu ishlarda ularga maslahat berib turishi kerak. U bola qanday qilish lozimligini aytmaydi, balki bola bilan ishning borishini tahlil qilib, bolaga ishning sifatli bo‘lishi uchun yordam beradi.
Mustaqil tasviriy faoliyat jarayonida faollik yoki xohish, bolalar tomondan kelib chiqishi kerak. Agarda tarbiyachi bu jarayon davomida kichik va o‘rta guruh bolalariga ko‘proq maslahat berib, faolligini oshirsa, katta tayyorlov guruhlarida bolalarga ko‘proq mustaqillik berishlari lozim. Tasviriy faoliyatida bolalar faolligi asosida do‘stona munosabatlar tarkib topadi, bolalar bir-birlariga maslahatlar beradi, yordam beradilar ya’ni jamoa bo‘lib ijod qilishni o‘rganadilar. Bolalarning mustaqil tasviriy faoliyat bilan shug‘ullanishi uchun ashyolar yetarli darajada bo‘lishi, loy yetarli va qulay bo‘lishi, ashyolarni saqlash uchun joylashgan shkaflar, bolalar olishi uchun qulay bo‘lishi, tasviriy san’at asarlari, shuningdek dekorativ san’at namunalari, naqshlar, «Xamro buvi» o‘yinchoqlari bo‘lishi zarur. Bular tasviriy faoliyat burchagini bezashi mumkin. Shuningdek tasviriy faoliyatga ajratilgan joyda doska bo‘lishi lozim, chunki bolalar unga rangli bo’rlar bilan rasmlar chizadilar. Turli tuman ashyolarning bo‘lishi, bolalar mustaqil tasviriy faoliyatlarini yana ham boyitadi. Tasviriy faoliyat burchagidagi ashyolarni tarbiyachi vaqti-vaqti bilan almashtirib, to‘ldirib boradi. Illyustrativ rasmlar to‘plami bo‘yicha «Xamro buvi» o‘yinchoqlarini stol ustiga terib joylashtiriladi. Bolalar ularni ko‘rib chiqadilar. Bolalar o‘yin jarayonida rasm chizishdan tashqari loydan o‘yinchoqlar yasashni yaxshi ko‘radilar. Qurilish ashyolaridan bolalar keng foydalanib o‘yinlar tashkil qiladilar. Ammo tarbiyachi oldindan qurilish burchagini tashkil etish to‘g‘risida o‘ylab ko‘rishi kerak. Bu burchakda tarbiyachi yirik va mayda qurilish detallarini plastmassa, rezinadan qilingan o‘yinchoqlarni, odam va hayvon obrazini, transport, o‘simliklarni tasvirlovchi mayda o‘yinchoqlarni ham joylashtiradi. Katta va tayyorlov guruh qurilish burchagiga qurilmalar tasviri aks ettirilgan albomlar fotosuratlarni ham joylashtirish lozim. Albomda yig‘ilgan fotosuratlar turli tuman binolarning ko‘rinishini tasvirlash mumkin. Masalan; ko‘prik, transport, binolar.
Bolalar qurilmalar qurish jarayonida o‘z qurilmalarini boshqatdan ko‘rib, o‘zgartirib turli xil detallar bilan boyitib boradilar, shuning uchun bolalarning juda qiziqib qurayotgan ishlari bir necha kun mobaynida saqlanishi zarur. Kichik guruhlarda esa tarbiyachi bolalarga nimalar qurishga o‘rganganligini o‘zi eslatadi, o‘zi bolalar o‘rnida ishtirok etadi va qurilmalarni qurish jarayonida birgalikda yordamlashadi va o‘z vaqtida maydonchaga qurilish ashyolarining to‘plamini olib chiqadi, bolalar stol ustida turli xil qurilmalar quradilar, ular bilan o‘yin o‘ynaydilar. Qo‘l mehnati burchagida xilma xil ashyolardan karton, yelim, qog‘oz, qutichalar va tabiat ashyolaridan saqlanadi. Katta yoshdagi bolalar tarbiyachining rahbarligi ostida mashg‘ulotda olgan bilim va malakalari yordamida, o‘yin uchun kerakli o‘yinchoqlar yasaydilar. Tarbiyachi bolalarga maslahatlar beradi, qiynalishsa ko‘rsatib beradi. Ba’zida tarbiyachining o‘zi o‘yinchoq yasaydi, ammo albatta bularni bu ishga jalb etadi. Masalan: qaysidir qismini yopishtirishni yoki kerakli qismlarni tanlab olishni taklif etishi mumkin. Ba’zida tarbiyachi mashg‘ulotdan ikki uch kun oldin, bolalar yasashi lozim bo‘lgan bolalar ishtirokida yasab, ikki uch kun burchakda saqlashi mumkin. Tabiat ashyolari bilan ham barglar, shoxlar, o‘simlik urug‘lari bilan ishlashadi. So‘ng ularni sayr yoki ekskursiyada kuzatadi, bolalar ularni yig‘adilar va tarbiyachi ulardan qanday qilib o‘yinchoq yasash kerakligini ko‘rsatib beradi. Misol: archa mevasidan tipratikan, baliq va boshqalar yasaydilar. Tarbiyachi bolalardan bu ashyolardan nimalar qilish mumkinligini so‘rab, ulardan fantaziya faolligini o‘stirib boradi.
Kichik va o‘rta guruh bolalari ham mashg‘ulotlardan tashqari vaqtlarda rasm chizish, loydan buyumlar yasashga qiziqishi uyg‘onib boradi. Ular turli xil sodda ko‘rinishdagi rasmlar chizishga o‘rganadilar, o‘rta guruh esa turli xil figuralarni rangli kog‘ozdan qirqadilar. Tarbiyachi ularni qiziqishlarini o‘stirib, rangli qog‘ozdan chiptalar, cheklar qirqishni tavsiya etish mumkin. Tasviriy faoliyatga pedagogik rahbarlik qilish mashg‘ulotdan tashqari vaqtda asta-sekin o‘zgarib boradi. Ya’ni, harakatlarni ko‘rsatib berishdan mustaqillikka o‘tish, ashyo tanlashda yoki o‘z rejasini o‘ylagan maqsadini tasvirlashda ham. Mashg‘ulotdan tashqari vaqtda tasviriy faoliyatni ishning yordamchi shaklga aylantirib yuborish kerak emas. Shuningdek, tarbiyachi shuni esda tutmog‘i lozimki, mashg‘ulotdan tashqari tasviriy faoliyat bilan shug‘ullanish hamma uchun majburiy emas, u bilan kim chizishini, loydan narsa yasashni, qirqishni yaxshi ko‘rgan bolalar shug‘ullanishi mumkin. Bolalar tasviriy faoliyat bilan mashg‘ulotdan tashqari vaqtda 10-15 daqiqa davomida shug‘ullanib, o‘z rasmlarini, loy va applikatsiyalarini tugatishlari yoki uni keyingi kunda ham davom ettirib, tugatishlari mumkin. Bu faoliyatga rahbarlik qilish tarbiyachidan juda katta sezgirlikni, diqqatni va bolalarning ijodiy qobiliyatlarini o‘sishi uchun sharoit yaratib berishni talab etadi.