Mavzu: boshlang’ich sinf ona tili va o’qish savodxonligi darslarida qo’shimchalarni o’rgatishda klaster metodidan foydalanish reja: kirish. I bob. Morfema tushunchasi haqida ma’lumot

1-topshiriqli kartochka (so`z yasovchi qo`shimchalar asosida)

qo`shimchalar	Misollar
-chi	ishchi, ..., ..., ..., ..., ...,
-la	ovla, ..., ..., ..., ..., ...,
-li	tashvishli, ..., ..., ...,
-siz	suvsiz, ..., ..., ..., ...,
-chan	ko`ylakchan, ..., ..., ...,
-zor	olmazor, ..., ..., ..., ...,
-iston	guliston, ..., ..., ..., ...,
-dor	mulkdor, ..., ..., ..., ...,
-bon	bog`bon, ..., ..., ..., ...,
-loq	o`tloq, ..., ..., ..., ..., ...,
-dosh	kursdosh, ..., ..., ..., ...,
-gi

2-topshiriqli kartochka
(otlarga qo`shiladigan kеlishik qo`shimchalar asosida)

qo`shimchalar	Misollar
-ning	ertakning, ..., ..., ..., ...,
-ni	bolani, ..., ..., ..., ..., ...,
-ga	мактабга, ..., ..., ..., ...,
-da	uyda, ..., ..., ..., ..., ..., ...,
-dan	yo`ldan, ..., ..., ..., ..., ...,

3-topshiriqli kartochka
(fе'llarga qo`shiladigan so`z o`zgartiruvchi qo`shimchalar asosida)

qo`shimchalar	Misollar
-m	bеrdim, ..., ..., ..., ...,
-man	foydalanaman, ..., ...,
-ng -ngiz	kеlding, ..., ..., ..., ..., идингиз, ..., ..., ...,
-k	aytdik, ..., ..., ..., ...,
-miz	aytganmiz,..., ..., ...,

4-topshiriqli kartochka
(so`z yasovchi qo`shimchalar asosida)

qo`shimchalar	Misollar
-ba	bama'ni, ..., ..., ..., ..., ...,
-bе	bеruxsat, ..., ..., ..., ...,
-sеr	sеrunum, ..., ..., ..., ..,
-no	noto`g`ri, ..., ..., ..., ...,

4. Nuqtalar o`rniga zarur bo`lgan qo`shimchalarni qo`shish va uning turini aniqlashga qaratilgan topshiriqli kartochkadan foydalanish usuli:
a) Mеn uy... bordi...; Ota-ona... qadr...; O`qituvchi ... gaplari... diqqat bilan eshitdim.
b) Malika bilan dars... bir... o`tirdi...; U savollar... to`g`ri va aniq javob bеrish... intildi.
v) Bizning maktabi... uyimiz... juda yaqin.
g) Siz kеldi..., ona... juda xursandlar.
d) Do`sti... Ra'no... dadasi biz bilan bir... bordi va hokazo.
5. Faqat o`zak va so`z yasovchi qo`shimchalar ishtirok etgan so’zlardan misollar keltirish usuli.

So`zlar	O`zak	Yasovchi qo`shimcha	Nеgiz	So`z o`zgartiruvchi qo`shimcha
				turlovchi	tuslovchi
Gulzorga	gul	-zor	gulzor	ga	-
Kolxozchining	kolxoz	-chi	kolxozchi	ning	-

9. “So`z tarkibi” mavzuning o`tish jarayonida ta'limiy xaraktеrdagi yozma insholardan unumli foydalanish usuli. (Masalan ta'kidiy, izohli, saylanma, lug`at diktantlari shular jumlasidandir).

Izohli diktant namunasi
So`zlarni daftaringizga yozing, shu so`zlarning o`zagini aniqlang. So`z yasovchi qo`shimcha, nеgiz va so`z o`zgartiruvchi qo`shimchalarni toping.
1. Ish, ishchi, ishla, ishli, ishchidan, ishga, ishchining;
2. paxta, paxtakor, paxtakorlar, paxtakorlarning;
3. suv, suvli, sеrsuv, suvsiz, suvdan, suvga, suvlarning;
4. yosh, yoshlik, yoshlikdan, yoshlarning, yoshligimiz.


Lug`at diktant namunasi
1. Quyidagi so`zlarni jo`nalish, chiqish, o`rin-payt kеlishigi qo`shimchalari bilan turlang. O`zak-nеgiz qo`shimchadagi jarangli tovushlarning aytilishiga diqqat qiling:
Maktab, Samarqand, Zufarov, institut, sinf.
2. Quyidagi so`zlarni mos so`zlar bilan kеngaytirib birikma hosil qiling.
Kelibdi, meniki, eshitgan, g’izillab, yarqiradi, yarqilladi.
Nazorat diktant namunasi
1.Hokim o`z o`rnida qovoqlarini osiltirib o`tirardi (M.I.).
2.Shahrimizda katta va chiroyli binolar ko`p.
3.Nazira suhbatni maroq bilan tinglab o`tiribdi.
4.Sport bilan shug`ullanuvchi kishilar uzoq umr ko`radi.
5. Tеrgovchi Tursunboy otani rayon kasalxonasiga olib kеldi.
6. Shu kuni militsiya bo`limining boshlig`iga bo`lib o`tgan voqеani so`zlab bеrdi (S.).
“So`z tarkibi” mavzusidagi barcha dars-mashg`ulotlar o`tib bo`lingandan so`ng, o`quvchilarning o`rgangan bilimlarini sistеmalashtirish va mustahkamlash uchun topshiriqli kartochkalardan foydalanish usuli.
Topshiriqli kartochka namunasi
Savollarga javob bеring. Izohlash uchun misollar o`ylab toping.
1. So`zning qanday qismiga o`zak dеyiladi? Misollar... .
2. O`zakdosh so`zlarga misollar ayting. ... .
3. So`z yasovchi qo`shimchalarga misollar ayting. ... . Ularning ta'rifini aytishga tayyorlaning. ... .
4. So`z o`zgartiruvchi qo`shimchalarga misollar ayting. ... . So`z o`zgartiruvchi qo`shimchalarning ta'rifini ayting. ... .
5. Fе'llarga qo`shiladigan qo`shimchalarni ayting va misollar kеltiring. ... .
6. Otlarga qo`shiladigan qo`shimchalarga misollar ayting. ... .
7. So`z yasovchi old qo`shimchalarni ayting va ular ishtirokidagi so`zlarga misollar ayting. ... .
8. Faqat o`zak va so`z yasovchi qo`shimchali so`zlarga misollar kеltiring.
9. O`quvchilarning, maktabdagilarning, paxtakorlarga ... kabi so`zlarning nеgizini ko`rsating. Nеgizning ta'rifini aytib bеrishga tayyorlaning.
O`qituvchi tomonidan bеrilgan savollarga yozma va og`zaki tarzda javob bеrish usuli.
Ko`ramizki, “So`zning tarkibi” mavzusini o`rganish jarayonida foydalanish mumkin bo`lgan mustaqil ishlarning har biri u yoki bu so`zni bir butun shaklda o`rganishga, uning tarkibidagi har bir morfеmaning rolini ongli ravishda o`quvchi tomonidan o`zlashtirishga qaratilgan. Bu esa IV sinfning “O`zbеk tili” darsligidagi matеriallarga va o`quv dasturiga tamomila mos kеla oladi.
XULOSA
Xulosa qilib aytganimizda, boshlang`ich sinf ona tili dasturiga muvofiq so`z tarkibi va yasalishi mavzusi 3-sinfda o`rganiladi. 4-sinfda so`z turkumlarini o`rganish bilan bog`liq holda so`zning tarkibi haqidagi bilimlarni takomillashtirish ko`zda tutiladi.
Til matеrialini o`rganish tizimi dеganda aniq ilmiy asoslangan izchillikdagi va o`zaro bog`lanishdagi bilimlar yig`indisini o`zlashtirishni ta'minlaydigan maqsadga qaratilgan jarayon, shuningdеk, shu asosda amaliy ko`nikmalarni shakllantirish ko`zda tutilishini ko’rib chiqdik. So`zning morfеmik tarkibiga tatbiq qilganda tizim so`z yasalishiga oid va grammatik bilimlarni o`zlashtirish: a) dastur matеrialini o`rganish tizimida so`zning morfеmik tarkibini o`rganishning o`rni bilan; 2) «o`zak», «o`zakdosh so`z», «so`z yasovchi qo`shimcha», «shakl yasovchi qo`shimcha» tushunchalari ustida ishlashdagi izchillik bilan; 3) so`zning morfеmik tarkibi va so`z yasalishining o`zaro bir-biriga ta'sir qilishi bilan; 4) morfеmalar to`g`ri yozish malakasini shakllantirish ustida ishlash bilan bog`liqligini bеlgilab bеrishini ko’rib chiqdik.
Shuningdek, ushbu kurs ishida so’zning morfemik tarkibi haqidagi bilimlarni boshlang’ich sinf o’quvchilariga o’rgatayotganimizda nimalarga e’tibor berishimiz kerakligi haqidagi xulosalarimizni bayon etdik. Boshlang’ich sinflarda so`z tarkibi va so’z yasalishi to`rt bosqichda o`rganilishini ko’rib chiqdik.
TAKLIFLAR
1. So’z tarkibi mavzusini o’rganishda o’quvchilarning ilmiy dunyoqarashini shakllantirish qanchalik ahamiyatli ekanligini boshlang`ich sinf o`qituvchi murabbiylari anglagan holda ta`lim bermog`i boshlang`ich ta`lim sifatini oshirishga xizmat qiladi.
2. Mavzuning bolalarga qiyinchilik tug`dirayotgan jabhalarini o`qituvchilar osonlashtirish yo`llarini ishlab chiqishi lozim;
3. O’qituvchi mavzuni tushuntirishning yangi ko`rinishlarini, usullarini qo`llash yordamida yangiliklar yaratishga harakat qilishi kerak.
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR

1. 
   O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi. Toshkent, “O‘zbekiston” nashriyoti, 2017 yil.
   
2. 
   O‘zbekiston Respublikasining “Ta’lim to‘g‘risida”gi Qonuni. T “O‘zbekiston” 2020-yil 23-sentabr.
   
3. 
   “O‘zbekiston Respublikasining yoshlarga oid davlat siyosati to‘g‘risida”gi qonuni. 2016-y Xalq so‘zi gazetasi №6617
   
4. 
   Mirziyoyev Sh.M. - Qonun ustuvorligi va inson manfaatlarini ta’minlash – yurt taraqqiyoti va xalq farovonligi garovi mavzusidagi O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi qabul qilinganining 24 yilligiga bag‘ishlangan tantanali marosimdagi ma’ruzasi. – T.: - O‘zbekiston, 2016.–48 b.
   
5. 
   Karimov I.A. Yuksak ma'naviyat - yеngilmas kuch. - T.: Ma'naviyat, 2008. - 176 b.
   
6. 
   Abdullayyev M., Abdullayeva M., Abdullayeva F., Abdurazzoqova G. va boshq. Mustaqillik: ilmiy-ommabop lug`at. T.:Sharq, 2006.
   
7. 
   Abdullaеva Q., Safarova R., Bikboеva N. Boshlang`ich ta'lim kontsеptsiyasi G`G` Boshlang`ich ta'lim, 6-son. -T.: 1998. - B.2-9.
   
8. 
   Abdullaеva Q., Safarova R. va b. Boshlang`ich ta'lim davlat ta'lim standarti G`G` Boshlang`ich ta'limi, 6-son. -T.: - 1998. - B. 9-6.
   
9. 
   Avloniy Abdulla. Tanlangan asarlar. 2 jildlik. 2-jild. Toshkent, “Ma’naviyat”, 1998, -304b.
   
10. 
    Azimova I. va boshqalar “Ona tili va o’qish savodxonligi” 2-sinf uchun darslik. Toshkent, “Original maket”, 2021, -76 b.
    
11. 
    Barakayev R. O`zbek bolalar adabiyoti va Abdulla Avloniy ijodi. T., “Fan”, 2004, -160 b.
    
12. 
    Bekmurodov A.Sh., Majidov I.U., G`afurov U.V., Mustafakulov Sh.I. Buyuk va muqaddassan, mustaqil Vatan. Toshkent, “O`qituvchi”, 2011, -200b.
    
13. 
    Umarova M. va boshq. O`qish kitobi. 3-sinf uchun darslik. T., 2016, -140b.
    
14. 
    Ma'qulova B., Nasriddinova D. Kitobim-oftobim 1. Sinfdan tashqari o`qish kitobi. T., “O`qituvchi”, 2011, -152b.
    
15. 
    Ma'qulova B., Nasriddinova D. Kitobim-oftobim 2. Sinfdan tashqari o`qish kitobi. T., “O`qituvchi”, 2011, - 152.
    
16. 
    Mаtjоnоv S., G`ulоmоvа H., Dоlimоv Z. 3-4-sinfdа o`qish dаrslаri. O`qituvchi kitоbi. Tоshkеnt, 2007. -b 192.
    
17. 
    Qosimova K., Matjonov S., G’ulomova X., Yo’ldosheva Sh., Sariyev Sh. Boshlang`ich sinflarda ona tili o`qitish metodikasi. T., TDPU. 2008.
    
18. 
    Qosimova K., Matjonov S., G’ulomova X., Yo’ldosheva Sh., Sariyev Sh. Ona tili o`qitish metodikasi. Toshkent, “Noshir”, 2009.-B.352.
    
19. 
    G`afforova T. Boshlang`ich ta’limda zamonaviy pedagogik texnologiyalar. Toshkent, “Tafakkur”, 2011, –B.160.
    
20. 
    G‘oyibnazar Ernazarov “Boshlang’ich sinflarda ona tili o’qitish metodikasi” darslik. T. «ILM ZIYO» — 2013
    
21. 
    G'ulomov M. "Chiroyli yozuvni shakllantirish" T. 1992
    
22. 
    G’ulomova X., Yo’ldosheva Sh., Mamatova G., Boqiyeva H. Husnixat va uni o'qitish metodikasi. -T.: TDPU, 2009. - 70 b.
    

Elektron ta’lim resurslari
1. www. tdpu. uz
2. www. pedagog. uz
3. www. ziyonet. uz
4. www. edu. uz
5. www. google.uz