Mavzu: Boturxon Valixo’jayevning Xoja Ahror Vali tarixi asarida tarixshunoslik muammolari. Reja: I. Kirish II. Asosiy qism

Xoja Ahror Vali hayoti va ijodi.
XV asrning yirik siymolaridan bo’lmish Xoja Ubaydulloh Shoshiy – Xoja Ahrori Vali naqshbandiya tariqatining ko’zga ko’ringan murshidi bo’lish bilan birga o’z zamonasidagi ijtimoiy-siyosiy, iqtisodiy va mafkuraviy hayotda katta iz qoldirgan arboblardandir. Bu davrda uning shuhrati faqat Movarounnahrdagina emas, balki Xorazm, Dashti Qipchoq, Xuroson va Hindistongacha bo’lgan Keng jug’rofiy mintaqada taralgan edi. Zamonasidagi temuriy hukmdorlar Sulton Abu Sa’id mirzo, uning o’g’li Sulton Ahmad mirzolar qoshida Hoja Ahrorning obro’-e’tibori shunchalik baland ediki, ular murshidlarining maslahatlaridan bahramand bo’lmay turib, biror bir masalani hal qilishga shoshilmas edilar. Ulargina emas, balki Andijon hokimi Umarshayx mirzo Hoja Ahrorni mo’’tabar sanardi. Xoja Ahror faqat hokimlar nazdida e’tiborga sazovor bo’lib qolmay, balki o’z asrining mashhur olim va adiblari, jumladan Hoja Fazlulloh Abulaysiy, Sa’diddin Qoshg’ariy, Said Qosim Anvor, Abdurahmon Jomiy, Alisher Navoiy va boshqalar ham uni «ka’bai maqsud» (Abdurahmon Jomiy iborasi), «murshidi ofoq» (Alisher Navoiy iborasi) deb e’tirof etganlar, unga bag’ishlab dostonlar va asarlar bitganlar, uning nomini hurmatla eslaganlar.Ammo shuni uqtirish lozimki, Xoja Ahror hayotligida unga boshqacha munosabatda bo’lib, uni obro’sizlantirish uchun intilganlar ham bo’lganlar, uning to’g’risida har xil rivoyatlar (albatta, yomonlovchi) to’qiganlar va tarqatganlar. Bu hol shayxulislom Xoja Mavlono va Xoja Ahror o’rtasidagi munosabatlarda yaqqol ko’zga tashlanadi². Ammo bu fitna amalga oshmay, fitnachilar o’zlari, jumladan Xoja Mavlono sharmanda bo’lib, umri oxirida qilmishlaridan pushaymon bo’lib, Xoja Ahrordan uzrlar so’ragan. Bu voqyeaga bag’ishlangan hikoyat Xoja Ahrorning o’zi tomonidan hamda uning guvohi bo’lgan shaxslar tomonidan aytilib, shogirdi Muhammad Qozi tomonidan quyidagicha yozib qoldirilgan (Mazkur voqyeaning mazmuni akaDemik V.V. Bartoldning «Ulug’bek va uning davri» asarida Ali Safiyning «Rashahot ayn ul-hayot» kitobi asosida bayon qilingan «Xoja Mavlononing hazrati eshon (Xoja Ahror) bilan xusumati qissasi:
Xoja Mavlono o’zining xossa suhbatdoshlari bilan bo’lgan o’ltirishda eshon hazratlari (Xoja Ahror) haqida g’iybat so’zlar aytibdi. Eshon hazratlariga muxlis bo’lganlardan biri bu g’iybatlarni eshitib, shunday degan ekan: hyech bo’lmaganda eshon hazratlarining sohib davlat ekanliklarini nazarda tutib, bunday g’iybat so’zlarni oshirib yubormasangizlar. Xoja Mavlono unga shunday javob beribdi: to’g’ri aytasiz, Men ham buni bilaman, ammo nima qilayki, obro’-izzat g’ururi meni tinch qo’ymayapti. Shayx ul-islomlik lavozimi taqozasi bilan men shunday qilishga majburman³.
(Xoja Ahror) aytur edilarki, mirzo Sulton Abu Sa’id vafotining xabari kelgandan so’ng bir kun yo’lda Xoja Mavlono bilan yuzma-yuz uchrashib qoldik. Ammo Xoja Mavlono yuzini bizdan o’girib, «Xoja, salom aLeyk» deb aytdida, to’xtamasdan otini tez surib ketdi. Vaholonki, bundan oldingi kuni ko’chada uchrashib qolganimizda, biz bilan birga yarim shar’iy (taxminan 20-30 Metr masofa) yo’lni birga o’tdi va juda majbur qilganimizdan so’nggina orqaga qaytib, yo’lini davom ettirgan edi. Shunda biror ish payida yurgani ko’nglimizdan o’tgan edi. Bir necha kundan so’ng, ma’lum bo’ldiki, Xoja Mavlono amirlar bilan Kelishib, shunday qarorga kelgan ekan: bundan so’ng Xoja (Ahror)ning uyiga bormaysizlar, uning so’zlariga quloq solmaysizlar, unga umuman e’tibor qilmaysizlar. Shuning bilan birga shunday ham degan ekan: Men shunday fatvo-shar’iy hukm chiqaramanki, sizlar uning (Xoja Ahrorning) mol-mulkini musodara qila olgaysizlar. Ana shu kengash vaqtida Amir Abdulali bo’lmagan va u Kechikib kelgan ekan. (Amir Abdulali haqida Bobur o’zining «Boburnoma»sida shunday yozadi: «Sulton Ahmad Mirzo umarosidan yana biri Abdulali tarxon edi. DarVesh Muhammad tarxonga uruq bo’lar edi, Boqi tarxonning onasi bo’lg’ay. Agarchi darvesh Muhammad tarxon g’o’ra va mucha bila mundin ulug’ edi, vaLe bu fir’avn ani ko’zga ilmas edi. Buxoro hukumati necha yil munda edi. Navkarni yaxshi shafqat bila saqlar edi. Baxshish va Purshish va devon va dastgoh va shilon va majlisi podshohona edi. Zobit va zolim va fosiq va mudamme’ kishi edi. Shayboniyxon garchi navkari emas edi, vale necha mahal muning bila bo’lur edi. Shayboniyxonning muncha taraqqiy topmog’iga va muncha qadim xonavodalar buzilmog’iga Abdulali tarxon sabab bo’ldi» («Boburnoma» ToShent, 1960, 77-bet). Shunda amir DarVesh Muhammad (bu amir xaqida ham Bobur shunday ma’lumot beradi: «Sulton Ahmad mirzoning umarosidin) yana biri DarVesh Muhammad tarxon edi. O’rda Bug’a tarxonning o’g’li, Sulton Ahmad mirzo, Sulton Mahmud mirzoning tuqqan tag’oyisi edi. Mirzo (Sulton Ahmad mirzo) qoshida borcha beklardin ulug’roq va mo’’tabarroq edi. Musulmon va odmi va darveshvash kishi edi. Hamisha mushaf kitobat qilur edi. Shatranjni bisyor o’ynar edi, yaxshi o’ynar edi. Qush ilmini xo’b bilur edi. Qushni xo’b solur edi. Oxir Boysung’ur mirzo bilan Sulton Ali mirzoning g’avg’osida ulug’luq zamonida badnomlik bila o’ldi» («Boburnoma», 77-bet). Aytibdurkim, biz bir kelishuvga keldik. Siz yo’q edingiz. Sizning ham bu kelishuvga qo’shilishingiz ma’qul ko’rinadi. Shundan so’ng amir Abdulali aytibdi: qanday kelishuv ekanini tushuntirsangiz, shunga qarab ish tutsam. Amir DarVesh Muhammad tarxon Xoja Mavlono bilan qilingan kelishuv mohiyatini tushuntirgach, o’ylab turibdida, shunday debdi: bu masalada xato qilibsizlar. Chunki bu aziz (Xoja Ahror) biz va sizning e’tiborimiz tufayli mo’’tabar bo’lgan emas, balki haqning, ya’ni Olloh taoloning e’tibori natijasida mo’’tabar bo’lgan zotdir. Ertaga bu mo’’tabar zot shunday zarba beradiki, bu zarba natijasida sizu biz yer bilan yakson bo’lamiz, sharmandai sharmisor bo’lib qolamiz. Ma’lum bo’lsinkim, Men bu masalada sizning kelishuvingizni ma’qullamayman. Bunday dushmanlikdan ko’ra har qanday boshqa makruhlik Menga yaqinlashadigan bo’lsa, unga roziman⁴.
Eshon hazratlari (Xoja Ahror) shunday aytar edilarki, amir Abdulali garchi nafsini qondirish uchun zulm qilguvchi bo’lsada, ammo bizning mo’’tabar tariqatimizga bo’lgan ixlosi tufayli Olloh taolo uning noxush va nomaqbul harakatlarini Kechirib, uni avf qilgusidir. Jahon ustod ul-ulamosi janob mavlono Ali Arron shunday hikoyat qilib edilarki, Xoja Mavlononing amirlar bilan kelishuvidan (Xoja Ahror borasida) so’ng shayx ul-islom Xoja Mavlononnng qabuliga borgan edim. Xoja Mavlono shunday dedi: Mavlono, tashrifingiz yaxshi bo’ldi. Hozir qishloqiy shayxni (Xoja Ahrorni) ko’rishga borurmiz. Men uni qay ahvolga solishimni ko’rib qo’ysangiz. Mavlono Ali Arron aytur erdilarkim, mening Xoja Ahror hazratlariga nisbatan e’tiqodim baland edi. Xoja Mavlononing bu gaplarini eshitib, juda xafa bo’ldim. Men Xoja Ahror hazratlari uylariga bormasligimni aytib, ijozat so’rasam-da, Xoja Mavlono ruxsat bermadi va shunday Dedi: uning (Xoja Ahrorning) haqida nima qilmoqchi bo’lsak sizning huzuringizda amalga oshirurmiz. Bu gaplarni eshitib, hushimni yo’qotayozdim. Ammo hyech iloj topolmadim. Xoja Mavlono bilan borishga majbur edim. O’sha kuni Xoja Ahror hazratlari Motriddagi uylarida edilar. Motrid tomon yo’l olindi. Men ham majburan Xoja Mavlono bilan birga borardimu Olloh taologa iltijo qilib so’rardimki, Xoja Mavlononing hazrati Xoja Ahrorga nisbatan qilmoqchi bo’lgan odobsizliklarini ko’rmasligim va uning guvohi bo’lmasligimning chora-tadbirini ko’rishni amalga oshirsa…Motridga yetib keldik. Xoja Ahror hazratlari gumbazli ayvonda o’tirgan ekanlar. Bizni kutib olib, dasturxon olib Kelish uchun o’zlari uyga kirdilar va o’z qo’llari bilan Xoja Mavlono oldiga dasturxon yozdilar, taom qo’ydilar. Xoja Mavlono taomga mayl ko’rsatib, hazrat Xoja Ahrorga bir gap aytishga hozirlik ko’rib, endi og’iz ochmoqchi ham ediki, nogoh birov kelib, Mirzo Sulton Ahmad o’z amirlari bilan tashrif buyurdilar, deb xabar berdi. Xoja Mavlono bu xabarni eshitib, shoshib qoldi. Chunki amirlar kengashida Xoja Ahror uyiga bormaslikni uning o’zi uqtirgan edi. Ularning Xoja Ahror uyiga nima maqsadda kelganliklarini Xoja Mavlono bilmasdi va shuning uchun nihoyatda taraddudlanib qoldi. Hazrati eshon (Xoja Ahror) Sulton Ahmad mirzo va uning amirlarini kutib olish uchun chiqqan vaqtda Xoja Mavlono va bu faqir, (mavlono Ali Arron) Sulton Ahmad mirzo va amirlari ko’rmasin deb hovlidagi odamlar ko’magida to’rt paxsalik Devordan oshib tashqariga tushdik. Men (Ali Arron) bu vaqtda Xoja Mavlononing Xoja Ahrorga nisbatan qo’pol muomalalarini ko’rmaganim uchun shukrlar aytur edim.
To’nlari va oyoq kiyimlari tuproqqa belangan ikki qariya devor tagida o’tirar edik. Bizning otlarimizni olib kelganlaridan so’ng otlarga mindik va o’sha yerdan bir-birimizdan ajralib ketdik. Shundan so’ng Sulton Ahmad mirzo va uning amirlari xuddi avvallari bo’lganidek hazrati eshon (Xoja Ahror) ziyoratiga tez-tez borib turardilar. Ana shunda amir Abdulalining bashorati to’g’ri chiqdi.
Bir darVesh shunday hikoya qildiki, bir vaqt Xoja Mavlononing majlisida bizning Xojamiz (Xoja Ahror) haqida so’z boribdi. Xoja Mavlono shunday degan emish; bu jual (axlat qo’ng’iziga, Xoja Ahror)ga e’tibor qilmang, chunki uning ishi mol-mulk yig’ishdan boshqa narsa emas (Bu o’rinda shuni eslatish lozimki, Xoja Mavlononing bu so’zlari «Manoqibi Xoja Ahror» deb atalgan kitobdagi ayrim voqyealar qahramoni aytgan so’zlar bilan hamohangdir. Jumladan: «Bir kun Xoja Ahror Samarqandning Sug’didagi mulkiga Ketayotganda bir qalandar uning yo’lini to’sib: ey dunyodor, qancha dunyo to’playsan?» – deb aytgan. Bu hol keyinchalik ta’kidlaydiganimiz bir haqiqatni – Xoja Ahrorga qarshi kurashning uyushtirilgan ekanini yana bir karra tasdiqlaydi).
Bu so’zlar hazrati eshonga yetib boribdi. Hazrati eshon shunday debdurlar: oqibatda jualday o’lgay.
Xoja Muhammad jarrohning o’g’li Mavlono Ma’ruf shunday dedi: Men Hirotda edim. Xoja Mavlono ham bu shaharga keldi. Shahar akobirlari uni ko’rishga keldilar. Ular Xoja Mavlono so’zlarida parishonlik borligini mushohada qildilar. Shundan so’ng oldiga juda oz kishi borar edi. Oxiri amir Chaqmoq madrasasida yashadi. Uning oldiga kelgan odamga «Bularning hammasi o’sha shayxning (Xoja Ahror) karomati» deb aytar edi. Shunda ulardan biri aytdi: ey Xoja Mavlono, siz shayx ul-islomsiz, Samarqand sohibisiz, ota-bobolaringiz u shaharda izzatli va hurmatlidurlar. Umringiz oxirida bunday parishonlik va xo’rlikka uchrashuvingiz o’sha shayxning karomati bo’lmay nima ham bo’lardi. Oqibatda Xoja Mavlono kasallikka uchradi, kasalligi vaqtida men (Mavlono Ma’ruf) unga qarashib turardim. Bir kuni hujrasiga kirsam, najosati ustida o’tirib, qo’llari bilan uni titib barmoqlarini burniga keltirib, ey Mavlono Ma’ruf, mushil (najosat)ning hidi yoqimli ekan, deganini eshitib, nafratim oshdi-da, hazrati eshon (Xoja Ahror)ning so’zlari xotiraga keldi. Ul hazrat «Xoja Mavlono jualday o’lsin» degan edilar. Darvoqye, shunday bo’ldi. Umrining oxirida Mavlono Muhammad Muammoiy uning oldiga kelganida, ko’zlarini ochib Mavlono Muhammad Muammoiyga qarab, shunday dedi: «Hurmatli Mavlono Muhammad! Agar muhtaram Xoja Ubaydulloh (Xoja Ahror)ning ziyoratiga borsangiz bizning gunohlarimizni aytib, uzrimizni ham yetkazsangiz: nima qilgan bo’lsak nafs-izzattalashlik va obro’ orttirish uchun qilgan edik. Hammasidan voz kechdik. Karam qilsinlar-da, bizning gunohlarimizni bag’ishlasinlar». Shunday Dedi-da olamdan ko’z yumdi».Mavlono Ma’rufning bu hikoyasini Muhammad Qozi Xoja Ahrorning kayfiyatlari yaxshi bo’lgan bir vaqtda ul hazratga aytganida Xoja Ahror nihoyatda ta’sirlanib, Xoja Mavlononing gunohlarini bag’ishlaganlar. Bu hikoya hayotiy va voqyeiy bo’lib, unda qatnashuvchi va hikoya qiluvchilar ham voqyealarning bevosita guvohi bo’lgan tarixiy shaxslardir. Shuning uchun unga ishonmaslik va yoki e’tibor bermaslik mumkin emas. Shunga qo’shimcha tarzda Rashid Nabiyevning «XV asrda Movarounnahrning siyosiy-iqtisodiy hayotidan (Xoja Ahror haqida mulohazalar)» nomli maqolasida foydalanilgan «Manoqibi Xoja Ahror»dagi quyidagi ma’lumotni ham nazarda tutmoq lozim ko’rinadi. «Manoqibi Xoja Ahror»da shunday keltirilgan ekan:
«Abdurazzoq nom shaxse bud, ki kori o’ hamesha qati tariq bud, ba bady va daLery shuhrati azim dosht. Xoja Mavlono ba o’ mablag’i kasir zar va’da kardand, ki agar tu hazrati Xoja (Ahror) ro bikushy, in mablag’ro bar tu rasonam. U niz qabul karda, ki on chunon bikunad».
Mazmuni: Abdurazzoq degan bir kishi bor edi. U hamisha yo’lto’sarlik qilar, yomonligi va dadilligi bilan shuhrat qozongan edi. Xoja Mavlono unga ko’p oltin va’da qilib, agar Sen hazrat Xoja (Ahror)ni o’ldirsang, shu oltinlarni beraman, degan. U ham rozi bo’lib shunday qilajagini aytgan».
«Manoqibi Xoja Ahror»da Keltirilgan boshqa bir voqyea ham ahamiyatli bo’lib, bu haqda R. Nabiyev shunday yozadi: «Manoqibi Xoja Ahror» ismli bir asarda aytilishicha, Abu Sa’id o’zi Xurosonga ketgan choqlarda Samarqandda o’zi bilan nomdosh bo’lgan bir kishini – Abu Sa’id ismli birovni hokim qilib qoldirgan. Shahar hokimi Abu Sa’id boshliq Sulton Abu Sa’id amirlari Xoja Ahrordan norozi bo’lib, Xurosonga Sulton Abu Sa’idga xat yozadilar. Haqiqatda Xoja Ahrorning harakatida shaharni Abu Sa’id dushmanlariga olib berish maqsadi ko’rinib, uning tomonidan sodir bo’lgan bu narsani amirlar tezda sezib oladilar. Yuborilgan xatning mazmuni Xoja Ahrorning Samarqand hokimiga va umuman Sulton Abu Sa’id davlatiga qarshi qaratilgan harakatlarini hukumdorga yetkazishdan iborat bo’lib, u Sultonning eng ishongan odami Mavlono Muhammad Ali Xorazmiy qo’li bilan yoziladi.
Abu Sa’id bu xatni olgach, Samarqandga kelishga majbur bo’ladi. U Abbos cho’liga (Darg’omning janubiy tomonida) kelganda, Xoja Ahror ham boshqa amirlar qatorida Samarqanddan Sultonni kutib olishga chiqadi va Abu Sa’idga uch marta: Mirzo, biz sizga qanday e’tiqod qilgan bo’lsak, siz ham bizga shunday e’tiqod qiling, nima qilgan bo’lsak sizning davlatingiz va musulmonlarning rifohiyati (tinchligi, osoyishtaligi) uchun qildik, deb murojaat qilganda, Abu Sa’id javob qaytarmadi, lekin Xojaning ma’lum mohir bir taktika bilan ish ko’rishi unga aniq bo’lganidan keyinroq bu ahvol bilan kelishishga majbur bo’ladi».
Keltirilgan misollardan ma’lum bo’ladiki, Xoja Ahrorga qarshi kurashni asosan hokim tabaqa vakillari va shariat peshvolari olib borganlar, uni obro’sizlantirish, ta’sir doirasini cheklash uchun intilganlar. Xoja Ahror haqida o’sha davrda va keyinroq yozilgan ayrim maqomot va manoqiblarda ana shunday «g’iybatlar, nomunosib narsalar nazm va nasr bilan» ataylab yaratilgandir. Bas, shunday ekan, Xoja Ahror haqida maqomot va manoqiblardagi ma’lumotlarga nihoyat ehtiyotkorlik va daqiqlik bilan yondashish, ulardagi g’iybat va haqiqatni aniqlab olish talab qilinadi. Albatta, shunday yondashmoq adolatdan bo’lur edi. Agar shunday yo’l tutilmasa, Xoja Ahrorning haqiqiy siymosi va mavqyeini aniqlashda chalkashliklar davom etaveradi.
Xoja Ahror hayotligi vaqtida unga bo’lgan ikki xil munosabat keyingi asrlarda ham davom etdi. XVII asrning oxiri – XVIII asrning boshlarida faoliyat ko’rsatgan Roqim Samarqandiyning «Tarixi kasira» (Ko’p tarix) asarida Xoja Ahrorga nisbatan samimiyat va ehtirom bilan so’z yuritiladi. Bu o’rinda uning mazmunan tarjimasini to’liq holda keltirish joizdir.

Yaxshilar qutbi va madadkori hazrat Xoja Ahrorning vafoti tarixi.

Xoja Ubaydulloh – Xoja Ahror ilohiyot sirlari maorifining donishmandi, tariqat yo’lovchisi, hyech shubhasiz valiylik osmonining qutbi, haqiqatga intiluvchilarning pushtu panohidir. Bu hazrat Mavlono Ya’qub Charxiyning mukammal tarbiyati uslubi etagiga irodat qo’lini cho’zdi. Hazrati Mavlono Ya’qub Charxiy esa, o’z navbatida, hazrati shohi naqshbandning baland uchar qushi domiga tushib, uning muridi bo’lgan edi. Garchi hazrat Xojada shahanshohlik va podshohlikning Beqiyos isTe’dodi bo’lsada, ammo risolatpanohning hadislarida aytilganidek: «al-faqiru faxri», ya’ni «faqirlik mening faxrimdir» mazmuniga amal qilib, faqirlikning to’g’ri yo’lidan chetga qadam qo’ymadilar va haqiqatni ko’ruvchi nazarlarini ilohiy tajalliyotdan boshqa dunyoviy narsalarga qaratmadilar. Hazrati Xojaning mol-mulklari Benihoyat ko’p bo’lsada, ammo ularning tabarruk xotiri Dehqonchilikka mayl qilib, undan olinadigan mahsulotlarni fuqaro va Bechoralarga sarf qilur edilar. Shu jihatdan mavlono Abdurahmon Jomiy Hazrati Xoja haqida shunday buyurub edilar;

Hazoron mazraa dar Zeri kisht ast,

Ki zodi raftani rohi bihisht ast

ya’ni, minglarcha yerlarga ekin ekilib, ularning hosili esa jannatga boruvchilarning yo’l oziqasi bo’lardi.

Bu dunyo yerlaridan yetishtirilgan mahsulotlarni sadaqa qilmoq oxiratni obod qilguvsidir.
Yaxshilarning sayidi bo’lmish hazrat Xoja Ahror ahlulloh sulukining Haqqa muhabbat tariqi, vujudi mutlaqqa bandalik va irodat yo’lining soliki bo’lib, dunyodorlik va unga bog’liq narsalardan ko’z yumish ul hazratning maxsus odati edi. Iloh dargohining maqbuli bo’lmish bu hazratga g’olib va baland martabali ko’pgina podshohlar ta’zim bajo keltirib, uning zafar bag’ishlaguvchi ruhidan madad istardilar. Ulamo va fozil kishilar hazrati Xoja Ahrorning Ollohning rahmatli arig’i va ma’rifati daryosidan sug’orilgan pokizalik manbai bo’lmish bog’idagi chamanzordan murod gullari va ixlos samaralarini topadilar. Muallifdan (ruboiy):

To ravzai Xojai mutahhar anvor ast,

Manzilgahi qutb, majmai abror ast.
Xayriyati har du kavn hosil gardad,
On kas, ki g’ulomi Xojai Ahror ast.

Mazmuni:
Pokiza Xojaning ravzasi nur taratar ekan,

Yaxshilarning to’planish manzili-qutbidir.
Har ikki dunyo muammolari xayrli yechiladi,
Kimki Xoja Ahror bandasi-muxlisidir.

Xullas, bu kitobning yozuvchisi sulton ul-avliyo va muin ul-fuqaro (Xoja Ahror) ahvoli sharhida nima ham Deya olardi. Zero Mahdumiy Abdurahmon Jomiy o’zlarining «Tuhfat ul-Ahror» dostonlarida bu haqda batafsil to’xtalganlar. Jumladan:

Zad ba chahon navbati shohanshahy,
Kavkabai faqri Ubaydullahy.
Ro’i zamin k-ash na saru na bun ast,
Dar nazarash chun rui yak noxun ast.
On ki zi hurriyati faqr ogah ast,
Xojai Ahror – Ubaydullah ast.

Mazmuni:
Jahonga shahanshohlik navbati yetdi,

Ubaydulloh faqri hashamatining.
Yer yuzi avvaldan oxirgi nuqtasigacha,
Uning oldida tirnoqday ko’rinar, bas.
Faqrning hurriyatidan ogoh zot-bu
Xoja Ahror Ubaydulloh bu.

Shu bilan birga mavlono Muhammad Qozi hazratlari ham bu tabarruk zotning ahvoloti sharhini «Silsilat ul-orifin» kitoblarida bitibdirlar. Mir Abdulavval hazratlari ham o’z «Majmaa»larida eshon hazratlarining ahvolotlari haqida mufassal so’z yuritganlar. Husayn Voizning muhtaram farzandi mavlono Faxriddin ham o’zining «Rashohot» nomli fayzli asarida bu hazratning ahvolotlari, kashfu karomat va odatlari bobida ma’lumot beradi. Mavlono Faxriddin eshon hazratlari bilan ul janobning keksaliklari vaqtida uchrashgan edi.

Xoja Ahror hazratlari tarix 895 hijriy yil rajab oyining shanba kunida (1490, may-iyun oylari) Samarqand qishloqlaridan bo’lmish Kamongaronda (Urgut tumanida) bu olam bilan vidolashdilar. U hazratning tabarruk jasadlari Kamongarondan Xoja Kafshgar mahallasiga olib kelinib, dafn etildi. Bu qabristonga hazratning ko’pgina yaqinlari, mashhur ulamo va fozillar dafn etilganlar. Jumladan, bu asar muallifining ajdodi bo’lmish mavlono Ismatulloh ibn Mavlono Mahmud ibn mavlono Ne’matulloh, hadislarning tafsirchisi muhaddis mavlono Mahmud ibn mavlono Abdulali Geloniy (bul zot kamina Roqimning ajdodlaridandir), Mavlono Isomiddin va boshqalar.
Hazrati Xoja Ahrorning mozorlari shahardan bir mil (4 km) masofadadir. Shahar darvozasidan hazrati eshon maqbaralarigacha boradigan yo’l xiyobondir. Bu xiyobon o’zining ko’kalamzorligi, baland bo’yli daraxtlari tufayli hamisha soya salqindir. (Xiyobon tasviriga bag’ishlangan she’r Keltirilgan).
Shundan so’ng Xoja Ahror vafoti munosabati bilan turli shoirlar, jumladan, Alisher Navoiy tomonidan yozilgan ta’rix-qit’a ketma-ket joylashtirilgan.
Amiri kabir Alisher Navoiyning hazrati eshon vafoti munosabati bilan yozgan ta’rix-qit’alari quyidagicha:

Xojagon tariqatining xojasi Ubaydulloh,

Murshidi solikoni rohi yaqin.
Shud ba xuldi barin, ki az favtash,
Soli ta’rix gasht: «xuldi barin».

Mazmuni:
Xojagon tariqatining xojasi Ubaydulloh,

Tabarruk yo’l yo’lovchilarining murshidi.
Vafot etgach, bihisht sari otlandi,
Shuning uchun tarixi yili bo’ldi «xuldi,barin».

Ana shu ta’rix munosabati bilan ayrim mulohazalarni bayon etish ma’qul ko’rindi.

«Xuldi barin» iborasidagi «xuld» so’zi ikki ma’noni bildiradi: doimiy boqiylik va bihisht, jannat. «Barin» so’zining ma’nosi oliy, balanddir. Shu jihatdan «xuldi barin» iborasining bir ma’nosi «abadiy va oliy boqiylik» bo’lsa, ikkinchisi «oliy bihisht», eng yuqori jannatdir. Agar «xuldi barin» iborasi abjad usulida hisoblansa, 896 raqami kelib chiqadi. Vaholanki, barcha manbalarda Xoja Ahrorning vafoti yili 895 hijriy yil deb ko’rsatilgan. Shu jihatdan bu ta’rixda («xuldi barin» – 896) ozgina tushunmovchilik bo’lgan ko’rinadi. Bunday tushunmovchilik Xoja Ahror vafot etgan oyni ko’rsatishda ham uchraydi. Jumladan, «Tarixi kasira»da Xoja Ahrorning vafoti 895 hijriy yilning rajab oyi shanba kunida deb ko’rsatilsa, Xoja Ahrorning shogirdi va bu voqyea (vafot) guvohi bo’lgan Muhammad Qozi shunday yozadi: «Vafoti eshon (Xoja Ahror) dar shabi shanBe bistu nuhumi rabe’ ul avvali sanai xamsa va tis’in va samona mia (895) bud», ya’ni Xoja Ahrorning vafoti 895 yilning 29 rabe’ ul avval oyi, shanba kechasi sodir bo’ldi, deb yozadi. Agar 895 hijriy yilning rajab oyi 1490 melodiy yilning may-iyun oylariga mos kelsa, raBe’ ul-avval oyi 1490 yilning yanvar-fevral oylariga to’g’ri Keladi. Oyning kuni ham 29 raBe’ ul-avval deb ko’rsatilgan ekan, bu 21 fevraldir. Bizningcha, bu masalada Muhammad Qozi ma’lumotiga asoslansak ma’qul bo’ladi. Shuningdek, Abdurahmon Jomiyning «Xotimat ul-hayot» Devonida Muhammad Qozining fikrini quvvatlaguvchi ta’rix (895) Keltirilgan va Xoja Ahror Rasululloh vafot etgan oyi vafot etdi, deb ta’kidlangan (A. Jomiy. «Vasitat ul-iqd» va «Xotimat ul-hayot». M., 1980. 306 bet, arab yozuvida). Ma’lumki, Rasululloh, ya’ni Muhammad payg’ambar 11 hijriy yil rabe’ ul-avval oyida – 632 Melodiy yilning iyun oyida vafot etgan (O.G. Bolshakov. Istoriya xalifata, 1989. s.186). Xullas, Xoja Ahrorning vafot etgan vaqti 895 yil, 29 raBe’ ul-avval oyi, shanba Kechasi, Melodiy yil hisobida 1490 yil 21 Fevral shanba Kechasidir.
Endi «Tarixi kasira» haqidagi mulohazalarimizni davom ettiramiz. Xoja Ahrori Valining nomi nihoyat ehtirom bilan tilga olinib, u sulton ul-avliyo (Avliyolar sultoni) va muin ul-fuqaro (faqirlar madadkori) tarzida tavsiflangan. Bu davrda Xoja Ahror haqida Muhammad Qozi, Mir Abdulavval hamda Ali Safiy tomonidan yozilgan asarlar ham ma’lum va mashhur bo’lgan ekan.
Keyingi davrlarda Xoja Ahror va uning faoliyatini talqin etish, uni tanish qanday davom etdi. XIX asrda yaratilgan turli xil manbalarda Xoja Ahror haqida ijobiy fikr yuritish holati ko’zga tashlanadi. Jumladan, mashhur mojor olimi Hyerman Vamberi O’rta Osiyo, jumladan, Buxoroga qilgan sayohatlari natijasida yozgan «Buxoro yoxud Movarounnahr tarixi» asarida Xoja Ahror haqida shunday yozadi:
«Xoja Ubaydulloh Ahror – Bahovuddin Naqshbandiy tariqatining muridi va eng muxlis murshidi. Olim va mutasavvuf sifati bilan shu qadar buyuk hurmat va obro’ qozongan ediki, o’sha vaqtdagi xonlar bir-biriga raqobat qilgandek uning husni tavajjuhiga noil bo’lishga intilar edilar. Shu holda ham u go’yo Muhammad Payg’ambar tarafidan bayon qilingan «al-faqru faxri» (faqirlik mening faxrim) so’ziga favqulodda rioya etib, Qorako’l yaqinida o’z qo’li bilan qo’sh haydab kambag’alday yashar edi. Xoja Ahror Vali 895 (1489) yilda Qumagiron kentiga borgan paytda vafot etdi. Uning e’tiqodga doir «To’hfai Ahror» nomli kitobi ko’p kishilar tarafidan hozirgacha o’qilmoqda va qabrini ziyorat qilish uchun Samarqandga har tarafdan kishilar keladilar. (H. Vamberi. Buxoro yoxud Movarounnahr tarixi. Toshkent, 1990, 74-bet).
H.Vamberining ma’lumotida ayrim tahrirtalab joylar ham uchraydi. Jumladan, Xoja Ahrorning vafoti yili hijriy 895 yil deb to’g’ri ko’rsatilgani holda, ammo Melodiy 1490 yil o’rnida 1489 yil deb yozilgan. Yoki, Xoja Ahror «Qorako’l yaqinida o’z qo’li bilan qo’sh haydab, kambag’alday yashar edi» deb yozilishi ham to’g’ri emas. Chunki uning asosiy umri Toshkent, Samarqand, Hirot, Buxoroda o’tib, ammo uning Qorako’l va boshqa joylarda turg’un yashagani haqida ma’lumotga ega emasmiz. Vamberi Xoja Ahror vafot etgan joyning nomini Qumagiron tarzida xato yozgan. Aslida u Kamongaron bo’lishi kerak. Bundan tashqari H.Vamberi Xoja Ahrornipg «To’hfai Ahror» kitobidan xabar beradi. Vaholanki, bizga ma’lum bo’lgan manbalarda Xoja Ahrorning «To’hfai Ahror» asari qayd qilingan emas. Shunday bo’lsa-da, H.Vamberi ma’lumotining muhim tomoni Xoja Ahrorning XIX asrdagi shuhrati hamda unga nisbatan xalq ehtiromining guvohi bo’lib, o’z taassurotlarini qog’ozga tushirganidir.
XIX asr oxirlari va XX asrda Xoja Ahror haqida e’lon qilingan ishlar va ularning mohiyati professor A.N. Boldirevning «Yana Xoja Ahror masalasiga doir» nomli maqolasida ancha batafsil yoritilgan. («Duxovenstvo i politicheskaya jizn na Blijnem i SRedNem VostoKe v Period Feodalizma», maqolalar to’plami, Moskva, 1985, 47-62 Betlar). A.N. Boldirevning bu maqolasi Xoja Ahror haqida batafsil so’z yuritish ancha qiyin bo’lgan bir davrda maydonga kelib, unda Xoja Ahror to’g’risida salbiy so’z yuritishning kuchayish sabablari qalamga olingan, Xoja Ahror hayoti va faoliyatiga yangicha, xolisona baho berish masalasi ta’kidlangan. Maqolada XIX asrning oxiri va XX asrning boshlarida N.I. Veselovskiy, N.G. Malliskiy va V.L. Vyatkinlar tomonidan Xoja Ahror haqida aytilgan samimiy gaplar alohida eslatilgan va ular ma’qullangan. Maqolada V.I. Vyatkinning 1904 yilda e’lon qilingan «Xoja Ahror tarjimai holidan» maqolasidagi quyidagi fikrlar aynan Keltirilgan: (mazmunan tarjimasi) «Xoja Ahrorning davlat arbobi sifatidagi xizmatlari eng avval shu bilan belgilanadiki, u Amudaryoning bu tomonidagi hukmdorlar nazdidagi beqiyos ta’siridan foydalanib, arzimagan bahona bilan qardoshlar o’rtasida qirg’in urushlarni boshlab yuborishga tayyor bo’lganlarni tinchlantirish, o’zaro urushlarni to’xtatish uchun o’zining barcha imkoniyatlarini ishga solardi. U Samarqand, Toshkand va Farg’onada, bu yerdagi tushunchaga ko’ra, nisbiy osoyishtalikni barqaror qilishga ko’maklashdi. Qayerda tinchlik o’rnatish uchun kelishuv va inoqlikka ehtiyoj bo’lsa, Xoja Ahror o’sha yerga darhol borardi. Umuman aytganda, Xoja Ahror, hukumat oldidagi favqulodda obro’sidan kelib chiqib, o’zining butun imkoniyatlarini adolatning tantanasi uchun ishga solardi». Ko’rinadiki, V.L. Vyatkin bundan qariyb 90 yil oldin Xoja Ahror va uning mavqyei to’g’risida xolisona fikrlarni ayta olgan. Bu fikrlar asossiz maydonga kelgan emas. Chunki O.I. Chexovich ta’kidlaganidek, V.L. Vyatkin Xoja Ahrorga bag’ishlangan maqolalarini yozayotganda, uning zamondoshlari Mir Abdulavvalning «Masmuot», Muhammad Qozining «Silsilat ul-orifin», Ali Safiyning «Rashahot ayn ul-hayot», kabi asarlaridan foydalangan ekan. Shunisi diqqatga sazovorki, O’rta Osiyo xalqlari tarixi, tillari, urf-odati, dini va adabiyotini yaxshi bilgan V.L. Vyatkin yuqorida eslatilgan manbalarning ma’lumotlariga shubha bilan qaramagan, ularni to’g’ri o’qiy olgan va sharhlagan.
A.N. Boldirev o’z maqolasida XX asrning boshida Xoja Ahrorni qoralashga intilish V.V. Bartold ishlarida ko’zga tashlanganini uqdiradi.O.D. Chexovichning ta’kidicha, V.V. Bartold Xoja Ahror haqida yozayotganda V.L. Vyatkin maqolalaridan xabardor bo’lgan va u foydalangan manbalarga tayangan. (Samarkandskiye dokuMenti XV–XVI vv., s.17). Bas, shunday ekan, nega endi aynan bir manbalarga tayangan sharqshunosning Xoja Ahror faoliyatiga baho berishi ikki xil?
Ma’lumki, V.V. Bartold Sharq xalqlari tarixini asl manbalar asosida chuqur o’rganib, bu sohada katta obro’ga ega bo’lgan qomusiy muarrixlardan sanaladi. Bas, shunday ekan, Nega Xoja Ahror faoliyatini baholashga kelganda qora buyoqdan ko’proq foydalanadi? Nega qariyb 80 yil bu qora bo’yoqdan ko’pgina tadqiqotchilar, adib va yozuvchilar ham foydalanib keldilar. V.L. Vyatkinning bu masalaga doir mulohazalari esa soyada qolib ketdi. Afsuski, A.N. BoldiRev bu masalani oydinlashtirishga uncha o’rin ajratmagan. Bu o’rinda V.V.Bartold tomonidan bayon qilingan mulohazalarning davrini nazardan kechirmoq ma’qul ko’rinadi. Ma’lumki, V.V. Bartoldning «Ulug’bek va uning davri» risolasi 1915 yilning boshlarida yozilib, 1918 yilda nashr ettirilgan. Bu asarning Tezislari esa 1915 yil 15 mart kuni o’qilgan «Ulug’bek va Xoja Ahror» ma’ruzasida bayon etilib, unda Xoja Ahror va tarafdorlarining shariat uchun madaniyatga qarshi kurashi xalq manfaatlari yo’lida har qanday zolimlarga qarshi kurash sifatida tuyulardi, degan g’oya olg’a surilgan edi. (V.V. Bartold. Sochineniya. Tom II, chast 2, 167-bet, izoh). V.V. Bartold o’z mulohazalarini davom ettirib, yana shu narsani ham ta’kidlaydiki, Xoja Ahror va uning tarafdorlari umumiy Tenglik uchun madaniyatga qarshi kurash vahshiylikni joriy qilish ekanligini tushunmas emishlar. Shunday qilib, bu mulohazaning, aytilish davriga e’tibor qilinsa, masala biroz oydinlashar degan umiddamiz. Ma’lumki, chor hukumati o’z mustamlakalarida o’zini ilg’or va madaniyatli hukmdor tarzida ko’rsatishga intilar edi. Shuning uchun mustamlaka xalqlarining har qanday noroziliklarini, jumladan, «Dukchi eshon» laqabi bilan shuhrat qozongan mingtepalik Muhammad Ali Ismoil o’g’lining 1898 yilda chor hukumatining «o’z istibdodi sarmoyasini quvvatlantirmoq uchun ham biz, Turkiston xalqini doimo asir, zalil va qul qilib ishlatib Kelmoq maqsadi bilan ko’zimizning ochilishiga qarshi turganiga javoban ko’targan vatanparvarlik isyoni (Fozilbek Dukchi eshon voqyeasi. «Sharq yulduzi». 1991, 1-son, 146-bet, Sirojiddin Ahmad sharhi), Birinchi jahon urushi bilan boshlangan har qanday noroziliklar ham «madaniyatga qarshi kurash» tarzida qabul qilinib, bu kurashning boisi o’sha davrda mahalliy xalq orasida katta obro’ga ega bo’lgan Dukchi eshon kabilar tushunilar va shuning uchun ular madaniyatga qarshi vahshiylikni joriy qiluvchilar sifatida qattiq jazolanardi. Xuddi shu vaqtda XV asr hayotiga murojaat qilib, Ulug’bek mirzo va uning davri haqida – ilm va mada-niyat rivojlanganligi to’g’risida so’z yuritib, Ulug’bek qatlidan so’nggi davrda Samarqand ahvolidagi o’zgarishlarni «qishloqiy shayx» Xoja Ahror faoliyati bilan bog’lash bejiz emas.
Asrimiz boshida bu masalaga siyosiy nuqtai nazardan yondashish tarixiy shaxsni bir yoqlama talqin kilishga olib keldi. Xoja Ahrorga bunday yondashish 20-yillarda «xudosizlar jamiyati» tashkilotlariga juda mos keldi va uni qo’llab-quvvatlabgina qolmay, balki qora buyoqni yanada ko’proq va quyuqroq chaplashga kirishib Ketildi. A.N. BoldiRevning maqolasida bundaylarning nomlari va ishlari ko’rsatib o’tilgan. Bu yo’nalishning aks-sadosi Abdurauf Fitratning «O’zbek klassik musiqasi ham uning tarixi» asaridan ham eshitiladi. Jumladan, u shunday yozgan ekan: «Ulug’bek zamonida mashhur Xoja Ahror Valining himoyasi ostida Samarqandda «diniy teskarichilik» (aksil harakat) paydo bo’la boshlaydur. Shuning ta’siri bilan Ulug’bek o’lkasida bo’zg’uliklar yuz ko’rsatadir-da, Ulug’bekning o’limi bilan natijalanadir. Mana shul foJea Teskarichilikdan so’ng go’zal san’atlar markazi Samarqanddan Hirotga ko’chiriladur» («O’zbekiston adabiyoti va san’ati», haftanoma, 1991, 22 mart, 6-bet).
Bu mulohaza izohga muhtoj bo’lmasa kerak. Masalaga shu nuqtai nazardan yondashish faqat ilmiy maqolalardagina emas, balki turli xildagi badiiy asarlarga ham ko’chdi. Natijada ularda Xoja Ahror faqat teskarichigina emas, balki buzg’unchi, jumladan, Ulug’bek mirzo qurdirgan rasadxonani buzib tashlash tashabbuskori sifatida ham tasvirlandi. Rasadxonaning buzilishiga Xoja Ahrorning hyech qanday aloqasi yo’qligi ustozimiz akademik Vohid Abdullayev bilan hammualliflikda nashr ettirilgan «Zebi jahon rasadxonaning taqdiri» maqolamizda («Fan va turmush» jurnali, 1971, 5-son) o’sha davrga oid manbalardan olingan dalillar bilan isbotlangan edi. Chunonchi, maqolada shunday fikr aytilgandi: «Ba’zi ilmiy asarlar va maqolalarda bu ajoyib Me’morchilik obidasi rasadxonaning keyingi asrlardagi taqdiri mubohasali tarzda bayon qilinadi – guyo u Mirzo Ulug’bekning o’ldirilishi bilanoq buzdirilgan va xarobaga aylantirilgan emish. Ammo ko’pchilik tarixiy-adabiy manbalarda keltirilgan ma’lumotlar bunday fikrning to’g’ri emasligini ko’rsatmoqda. Chunonchi, 1465–1469 yillarda, ya’ni Mirzo Ulug’bek fojiaviy halok bo’lgandan keyin oradan 15-20 yil o’tgach, Samarqandga kelib ijod etgan o’zbek shoiri Alisher Navoiy o’zining «Farhod va Shirin» dostonida Mirzo Ulug’bek va uning ilmiy faoliyati to’g’risida so’z yuritib, jumladan quyidagi mashhur misralarni yaratgan edi:

Temurxon naslidin sulton Ulug’bek,

Ki olam ko’rmadi sulton aningdek.
Aning abnoi jinsi bo’ldi barbod,
Ki davr ahli biridin aylamas yod.
Valek ul ilm sori topdi chun dast,
Ko’zi olida bo’ldi osmon past.
Rasadkim bog’lamish zebi jahondur,
Jahon ichra yana bir osmondur,
Bitib bu nav’ ilmi osmoniy
Ki andin yozdi «Zichi kuragoniy».
Qiyomatga Deguncha ahli ayyom,
Yozarlar oning ahkomidin ahkom.

Demak, Mirzo Ulug’bek rasadxonasining binosi XV asrning ikkinchi yarmida ham mavjud bo’lib, Alisher Navoiy Samarqandda bo’lgan vaqtlarda rasadxona o’zining salobatli ko’rinishi bilan kishilarni, jumladan, ulug’ o’zbek shoirini maftun etgan». Shundan so’ng o’sha maqolada Boburning «Boburnoma» (XV asrning ikkinchi yarmi), Hasan Nisoriyning «Muzakkiri ahbob» (XVI asrning ikkinchi yarmi), Darvesh Ali Changiyning «To’hfat us-surur» (XVII asrning avvali) kabi asarlardan dalillar keltirilib, rasadxonaning XVII asrda ham mavjudligi, faqat shundan so’ng qarovsiz qolgani tufayli buzilgani ta’kidlangan. Ko’rinadiki, Mirzo Ulug’bek qurdirgan rasadxonaning buzilishiga Xoja Ahrorning hyech qanday aloqasi yo’q, bu sohada u gunohkor ham emas.

Naqshbandiya va uning vakillari faoliyatiga baho berishda nihoyatda ehtiyotkorlik va xolisona yondashish haqidagi mulohazalar o’tgan asrning 40-yillardayoq bayon etilgan edi. Bu jihatdan Ye.E. bertelsning harakatlarini A.N.Boldirev samimiyat bilan eslab, o’tgan asrning 60-yillarda bu masalaga e’tiborni qaratgan E. Rustamovni ham esdan chiqarmaydi. Nihoyat o’tgan asrning 70-yillarda olima O.D.Chexovichning tashabbusi bilan nashr ettirilgan «XV–XVI asrlar Samarqand hujjatlari (Xoja Ahrorning O’rta Osiyo va Afg’onistondagi mol-mulki haqida)» asarida shu masalaga doir ko’pgina muhim hujjatlarning, jumladan, 1454 yil aprel oyining 1-kunida Xoja Ahrornnng Bayramxoja o’g’li Hasandan sotib olgan hovli vasiqasi, 1470 yil yanvar oyning 25 kunida Xoja Ahrorning Samarqandda qurdirgan madrasasi uchun vaqfga aylantirgan, ajratilgan joy va mulk vaqfnomasi, 1480, 1483, 1489 yillarda ham shunday vaqfga ajratilgan joy va mulklarning vaqfnomalari va boshqalarni ilmiy muomalaga kiritib, sharh va izohlar bilan ta’minlangani diqqatga sazovorligini uqdirmoq kerak. To’g’ri, bu asar uchun yozilgan kirish so’zida Xoja Ahror faoliyatiga baho berishda hali tub o’zgarish bo’lgani kamroq seziladi. Lekin unda qayd qilingan hujjatlarning nashri, Xoja Ahrorga bag’ishlangan manoqib va maqomotlarning tavsifi asarning qiymatini belgilaydigan fazilatlardan hisoblanadi.
Shuni eslatish lozimki, mamlakatimizda o’tgan asrning 15–70-yillari davomida Xoja Ahror haqida yuqorida ko’rilgan yo’nalish – uning faoliyatini iloji boricha qoralashga intilish davom etayotgan bir vaqtda xorijiy Sharq va G’arb mamlakatlarining allomalari tariximiz sahifalarini, jumladan, Xoja Ahror faoliyatini yoritayotganda xolisona yondashishga amal qilgan ko’rinadilar. Masalan, sharqshunoslikda katta e’tibor qozongan «Fors adabiyoti» asarining muallifi ingliz sharqshunosi Charlz Ambrouz Stori Xoja Ahrorni «yirik vali Ubaydulloh Ahror» tarzida eslatib o’tgan. Chex olimi Feliks Tauer esa «Xoja Ahror nomi bilan mashhur bo’lgan Nosiriddin Ubaydulloh ibn Mahmud Shoshiy Turkistonning shuhratli mash’ali (azizu avliyosi), naqshbandiya tariqatining shayxidir» deb baholagan. Afg’onistonning taniqli olimi Abdulxay Habibiy o’zining 1965 yili e’lon qilingan «Komiy tariqati» maqolasida Xoja Ahror haqida shunday yozgan edi: «Sa’diddin Qoshg’ariy va Xoja Ahror o’z asrining buyuk ruhoniy peshvolari edilar… Xoja Ahror o’shal zotki, Movarounnahrda shuhrat va shohona buyuklikka ega bo’lib, Abdurahmon Jomiy to’rt marta uning bilan muloqot qilishga otlangan edi. Xoja Ahror faqirlik kiyimida shohona tantana sohibi edi, uning tadbir-choralari tufayli faqirlik (faqr) shohona kiygandi.

Chu faqr andar qaboi shohi omad,

Ba tadbiri Ubaydullohy omad».

Nihoyat, Xoja Ahror va uning faoliyatiga baho berishga tub o’zgarish yasash lozimligi jihatidan o’tgan asr 80-yillarning o’rtasida professor A.N. Boldirevning maqolasi xotimasida Xoja Ahrorning faoliyatiga hamda naqshbandiya tariqatiga (umuman sufiyaga) mavjud qarashlarni xolisona qayta ko’rib chiqishga to’la asos bor, Deyilgan mazkur satrlar muallifining bu masalaga murojaat etishiga bois bo’lgan omillardan biridir. Chunki XV asr ilmiy, adabiy va madaniy hayoti bilan uzoq yillar shug’ullanib kelish, tolibi ilmlarga ma’ruza o’qish jarayonida bu masala hamma vaqt ko’ndalang bo’lib turar va uni xolisona yoritish zarurligi ehtiyoji hamma vaqt Sezilardi. Ikkinchi tomondan, bu mavzuga murojaat etishga turtki bo’lgan omillardan biri 1989 yili 91 yoshli donishmand otaxon Abdulhamid Po’lodiy menga o’z shaxsiy kutubxonalaridagi bir kitobni hadya qila turib, shunday deb aytganlari ham bo’ldi: Men bu kitobni faqat o’qish uchun taqdim etayotganim yo’q. Asosiy maqsadim va iltimosim ham shundan iboratki, shu kitobda so’z borgan zot haqida yozsangiz. Men sizning bu zot bilan qiziqib yurganingizni bilganim uchun ham shunday Deyapman.

Kitobni olar ekanman, uning nomi, kimga bag’ishlanganini bilmasdim. Muhtaram otaxonning so’zlari esa, meni kitobni Tezroq ochib ko’rishga undar va unga bo’lgan qiziqishimni orttirardi. Bu kayfiyatimni sezgan otaxon shunday Dedilar: Bu kitob Xoja Ahrori Vali haqida yozilgan «Silsilat ul-orifin»dir. Buni eshitgach, ancha tinchlandim. Chunki Xoja Ahror va u kishiga bag’ishlangan asarlar haqida bundan oldin A. Po’lodiy bilan bo’lgan ko’pgina suhbatlarda so’z borgan edi.
Kitobni mutolaa qilishga kirishdimu, A. Po’lodiyning naqadar mas’uliyatli vazifani oldimga qo’yganlarini his etaboshladim. Chunki Xoja Ahror va uning faoliyati haqidagi qarama-qarshi tushunchalar va nuqtai nazarlar mavjudligini, eng donishmand olimu adiblarning bu mavzuga qo’l urib turli xildagi asarlarni yozganliklarini ham bilardim. Ana shunda hazrat Mir Alisher Navoiyning «emas oson bu maydon ichra turmoq» degan misralari xayolimdan ham o’tdi. Ha, bu sohada mo’’tabar Xoja Ahror hazratlari ruhlaridan ijozat so’ramoq va madad istamoq niyatida ul zotning nurli maqbaralarini ziyorat qildim, so’ngra Buxoroi sharifga borib, hazrat Bahovuddin Naqshband oromgohlarini tavof etdim. Nihoyat Samarqand viloyati ro’znomasi «Ovozi Samarqand» muharririyatining topshiruviga ko’ra bu mavzuda bir maqola yozishga kirishim. Ammo aytiladigan gaplar bir maqola hajmiga sig’madi, u Kengayib Ketdi. Shunday bo’lsa-da, ro’znoma muharririyati uni 1990 yilning sentyabr-Dekabr oylari davomida o’n to’qqiz sonida e’lon qildi. Bu maqola jumhuriyat ro’znomasi «Ovozi tojik» («Haqiqati O’zBekiston») muharririyatining diqqatini ham o’ziga tortgan ekan, maqolaning tahrir qilingan nusxasini, 1991 yil 3–10 yanvar sonlarida e’lon qildi. Natijada maqola bilan tanishuv doirasi Kengaydi. Faqat viloyat, Respublika mushtariylarigina emas, balki qardosh Respublikalardagi muxlislar ham uning bilan tanishdilar. Eng muhimi, maqola haqida ularning taassurotlari, fikri, ya’ni uni davom ettirib, risola holiga Keltirish kabi takliflar Menga ma’lum bo’ldi. Bu esa mening uchun muhim bir dalda edi. Yana bir muhim tomoni va meni bu ishga dadillashtirgan omil «Muloqot» oynomasi muharririyatining shu mavzuda maqola yozishni taklif qilgani bo’ldi. Bu taklifni mamnuniyat bilan qabul qilib, maqolani yozdim va oynomaning 1991 yil 3-4 sonlarida nashr ettirildi. Shuni eslatish lozimki, «Ovozi Samarqand» hamda «Ovozi tojik» («Haqiqati O’zBekiston») ro’znomalarida bosilgan maqola tojik tilida yozilgan edi. «Muloqot» oynomasi uchun esa, o’zbek tilida yozildi. Demak, ikki tilda so’zlashuvchi muxlislar bu ishni ma’qullagan ekanlar, endi risolani yozish mumkinligiga qat’iy ishonch hosil qilindi. Bu o’rinda shuni eslatish lozimki, keyingi vaqtda Xoja Ahror haqida respublikamiz matbuotida, jumladan, Samarqand viloyat ro’znomalari «Zarafshon» («Lenin yo’li»)da M.Mahmudov (1990 y. avgust), X.Barakayev (1990 y. 29-30 noyabr, 1 Dekabr) «Ovozi Samarqand»da X.Bahromov (1990 y. 30 oktyabr), «O’zbekiston adabiyoti va san’ati» haftanomasida Ye.berezikov (1990 y. 25 yanvar), «Guliston» oynomasida K.Kattayev (1991 y. 3-son), «Sirli olam» oynomasida M.Mahmudov (1991 y. 3-son)larning maqolalari ham nashr ettirildi. Turli xarakterdagi bu maqolalardagi umumiy ruh Xoja Ahrorga xolisona baho berishdan iboratdir.
Shunday qilib, muhtaram o’quvchilar diqqatiga taqdim etilayotgan ushbu risola maydonga keldi. Ammo u kamchiliklardan xoli emas. Chunki biz Xoja Ahror haqidagi hamma manbalarni ko’rib chiqdik, Deya olmaymiz. Shunday bo’lsada, jur’at etdik va buning uchun kaminani ma’zur tutgaysiz. Maqsadimiz bu mo’’tabar zot haqida ozmi-ko’pmi ma’lumot berish va uni tanishga da’vat etishdan iboratdir, xolos. Vallohu a’lam bissavob!

XOJA AHRORI VALINING DAVRI VA

TARJIMAI HOLI

Xoja Ahror tariximizning XV asrida Movarounnahr va Xurosonda Temuriylar sulolasi hukmronlik qilgan davrda yashadi. Bu davr ilmning turli soha mutaxassislari – tarixchi, faylasuf, san’atshunos, iqtisodchi, adabiyotshunos va tilshunos olimlar tomonidan, garchi davrning hamma masalalari to’liq va xolisona yoritilgan deb bo’lmasa-da, o’rganilgan. Xoja Ahror Amir Temur umrining so’ngida dunyoga kelib, uning hayoti Movarounnahrda Xalil sulton, Mirzo Ulug’bek, Abdullatif, Mirzo Abdullo, Sulton Abu Sa’id, Sulton Ahmad, Xurosonda esa Shohrux, Abulqosim Bobur, Sulton Abu Sa’id va Husayn Boyqaro hukmronliklari davriga to’g’ri Keladi. Bu davrda Samarqand markazligida Movarounnahrda ham, Hirot markazligidagi Xurosonda ham ma’lum vaqtda toju taxt uchun kurashlar davom etgan bo’lsa-da, ilm va madaniyatning, hunarmandchilik va tijoratning rivojlangan paytiga mos Keladi. Xuddi shu davrda jahon ilmi va madaniyati xazinasiga katta hissa bo’lib qo’shilgan ilmiy-adabiy obidalarni va me’moriy yodgorliklarni yaratishda Amir Temur va Mirzo Ulug’beklarning, Alisher Navoiy va Abdurahmon Jomiylarning, Kamoliddin Behzod va Sulton Ali Mashhadiylarning, Mirxond va Xondamirlarning, Ali Qushchi va Qozizoda Rumiylarning xizmatlari alohida ahamiyat kasb etdi. Xuddi shu davrda Sharq falsafasidagi tasavvufning naqshbandiya tariqati bu o’lkalarda katta e’tibor qozondi va ijtimoiy guruhlarning barcha tabaqalari orasida keng yoyildi. Bu hodisaning sababini shu bilan izohlash lozimki, o’sha davrdagi zulm va adolatsizlikka nisbatan qarshi kurash Ozarbayjonda hurufiylar tariqatini va uning mashhur vakillaridan Fazlulloh Naimiy, Imodiddin Nasimiylarni tarix sahifasiga olib chiqqan bo’lsa, Movarounnahr va Xurosonda naqshbandiya tariqatining yoyilishiga va uning mashhur namoyandalaridan Sa’diddin Qoshg’ariy, Xoja Ahrori Vali va Abdurahmon Jomiylarning yetishib chiqishlariga bois bo’ldi. Chunki har ikki tariqat ham tasavvuf falsafasi va islomiy aqidalar doirasida maydonga kelgan bo’lsa-da, ammo hurufiyadagi panteizmda ham, naqshbandiyadagi hunar va Real borliq, hayotdan uzoqlashmaslik haqidagi ta’limot ham birinchi o’rinda inson va uning manfaatlari qo’yilganligi diqqatga sazovordir. Hurufiyaning mashhur vakili Imodiddin Nasimiyning quyidagi baytlari aytilganlarni isbot eta oluvchi dalildir.

Odami fazli xudo bil odami,
Koinota kadxudo bil odami.
Sen daraxti muntaho bil odami,
Sohibi arzu samo bil odami.

Yoki:
Manga sig’ar ikki jahon man bu jahona sig’masam,

Gavhari lomakon manam, kavnu makona sig’masam.

Bu baytlarda Nasimiy insonning ulug’ mavqyeini ulug’laydi, hatto Yer va Ko’kning sohibi ekanini uqtiradi. Shu bilan birga Nasimiy fors tilida yozgan quyidagi ruboiysida bu fikrni yanada davom ettirib, insonni Olloh darajasiga ko’taradi, insonda OLLOHni ko’radi:

Binni tu hay’ati «alif»dorad rost,
Abro’i tu «lom alif» buvad az chapu rost.
«Ho»i doirai du go’sh, ay, mazhari Haq,
3-ni jihat agar «olloh» xonand ravost.

Mazmuni:
Sening burning «alif»ning qomatiDekdir. Qoshlaring o’ng va so’ldagi «lom alif»dekdir. Quloqlaringdagi doira «ho» harfidek, ey Haqning mazhari. Shu jihatdan Seni «Olloh» deb bilsalar joizdir.

Hurufiylarning bu masalaga doir tushunchalari va munosabatini Ozarbayjonning taniqli allomasi Hamid Arasli shunday izohlagan edi: «Hurufiylik ta’limotiga ko’ra, olam ikkitadir: biri ko’rayotganimiz koinot, ikkinchisi esa inson. Birinchi olamda Quyosh, Oy, yulduzlar, butun samo, Yer yuzi – o’rmonlar, tog’lar, daryolar, dengizlar joylashgan. Ikkinchi olamda, ya’ni insonda butun obyektiv borliq o’z aksini topgandir. Hurufiylar Qur’on oyatlaridan kelib chiqib, Quyoshning, Oyning inson istagi bilan aylanishini da’vo qiladilar. Insonning tashqi olamida esa Quyoshning, Oyning va butun samo jismlarining mavjud ekanligiga inonadilar… Hurufiylar ayni zamonda Ollohning go’zal inson yuzida tajassum etishligini, yaratilish sirining so’zda ekanligini, so’z harflar bilan ifoda etilishini, harflar esa inson yuzida joylashganini da’vo qiladilar. Shuning uchun koinotning butun sirlarini insonni o’rganish yo’llari bilan izohlaydilar. O’zini to’g’ri idrok etgan Olloh bo’la olishligini uqdiradilar. Binobarin:

«Ќaš taolo odam o’ђli o’zidir»

(Ќ.Arasli. Imodiddin Nasimiy. ToshKent,
1972, 46-47 betlar).

Diqqatga sazovor joyi shundaki, Xoja Ahror yashagan davrda, xususan, XV asrning birinchi yarmida Samarqandda ham, Hirotda ham bu falsafiy yo’nalish, ya’ni hurufiya naqshbandiya bilan birgalikda mavjud edi. Bunga qo’shimcha tarzda shuni ham eslatish joizki, hurufiyaning asoschilaridan bo’lmish Fazlulloh Naimiy va uning o’g’illari ham Samarqandda bo’lib, hurufiya, uning mohiyati va xususiyatlari to’g’risida mulohaza bildirganlar, hatto Mirzo Ulug’bek ham bu yo’nalish bilan qiziqib qolgan ekan (Z.A.Kuli-zade, MirovozzReniye Kasimi Anvara, Baku, 1976). Bu yo’nalishga mansub deb bilingan mashhur Said Qosim bilan esa Xoja Ahrori Vali birinchi marta Samarqandda uchrashib, uning suhbatlaridan bahramand bo’lgan edi (bu haqda keyinchalik batafsil to’xtalamiz).

Movarounnahr va Xurosonda naqshbandiya asoschilaridan Bahovuddin Muhammad ibn Muhammad al-Buxoriy Naqshbandiy (1318–1389)ning Muhammad Porso, Ya’qub Charxiy kabi shogirdlari, Sa’diddin Qoshg’ariy, Shayx Attor Samarqandiy, Xoja Ahrori Vali kabi namoyandalari ham o’z asarlarida va suhbatlarida insonning o’zligini tanish lozimligini, faqirlikni fuqaro uchun xizmat qilish, zulm va adolatsizlikka qarshi kurash vositasi deb hisoblashni targ’ib qiladilar. Jumladan, Muhammad Porso shunday degan ekan:

Tu o’ nashavy valekin ar jahd kuni,

Joye birasy, k-az tu to’i barxezad

Mazmuni:
Sen u (Olloh) bo’la olmassan, ammo jahd qilsang, senda sening o’zliging namoyon bo’ladi.

Naqshbandiya tariqatining namoyandalari o’z muxlislarini odamlar bilan birga bo’lish, foydali mehnat va biror-bir hunar bilan shug’ullanishga da’vat etganlar, faqirlarga g’amxo’r bo’lishni uqtirganlar. Ammo shuni eslatish lozimki, mazkur davrdagi iqtisodiy va mafkuraviy muhit nihoyat murakkab bo’lgan. Ustunlikka ega bo’lish uchun olib borilgan kurash, xiyonat va suiqasdlar faqat hokim tabaqa o’rtasidagina emas, balki shariat Peshvolari orasida ham avj olgan. Natijada xalq ommasi, Mehnat ahli azob-uqubatlarga giriftor bo’lgan, qiynalgan, og’ir ahvolda kun kechirgan. Shoirlar tasviridagiDek, vafo Anqo urug’iday topilmas, adolat orzudagina, samimiyat xayoldagina, o’zaro qardoshlik va rahmu shafqat qog’ozdagina bo’lgan edi u zamon.
Ana shunday murakkab bir sharoitda tarix maydoniga qadam qo’ygan Xoja Ubaydulloh Shoshiy jamiyatning ko’pgina tabaqalari orasida shuhrat qozonib, Xoja Ahrori Vali (mard, pokiza va vali) nomi bilan tillarda doston bo’ldi. Buning sababi nimada? Axir, naqshbandiya tariqatining boshqa mashhur murshidlari – Ya’qub Charxiy, Sa’diddin Qoshg’ariy, Nizomiddin Xomushlar ham bor edilarku?! Nega endi Xoja Ahrori Vali bunchalik izzat-ehtiromga sazovor bo’ldi?! Avvalo, shuni aytish lozimki, bu ardoqli siymo murakkab hayot yo’lini bosib o’tdi. Bu masalani oydinlashtirish uchun Xoja Ahrori Valining tarjimai holiga nazar tashlash lozim. Xoja Ahrorning o’z tarjimai holini yozib qoldirgani bizga ma’lum emas. Ammo uning suhbatlarida qatnashib, uning bilan birga uzoq muddat yashagan shogirdlari, muxlislari tomonidan Xoja Ahror hayoti, faoliyati, fazilatlari, aytganlari haqida yozilgan maqomot va manoqiblar bizgacha yetib kelgan. Maqomot va manoqiblarda Xoja Ahrorning o’zi tomonidan hikoya qilingan, tarjimai holini yoritadigan ma’lumotlar bilan birga uning fazilatlari, atrofidagilar bilan munosabati, turli masalaga oid aytgan so’z va mulohazalari maqomotlarni yozgan mualliflar tomonidan to’planib, alohida hikoyat yoki rivoyat tarzida qayd qilingan. Ana shunday maqomot va manoqiblardan Xoja Ahrorning kuyovi amir Abdulavval tomonidan tuzulib, «Masmuot» (Eshitilganlar) nomi bilan eslatiladigan asari, sevimli shogirdi Muhammad Qozi tomonidan yozilgan «Silsilat ul-orifin» kitobi, yuqorida eslatilgan asarlardagi materiallardan foydalanib, o’zi ham Xoja Ahror bilan uchrashganida eshitgan hikoyalarini qo’shib, «Rashahot ayn ul-hayot» (Hayot chashmasidan qatralar) nomi bilan mashhur bo’lgan asarni yozgan Ali Safiy ibn Husayn Voiz Koshifiylarning qimmatbaho materiallarga boy maqomotlarini hamda Xoja Ahrorning moliyaviy ishlari bilan shug’ullanuvchi mavlono Shayx to’plagan va noma’lum shaxs tomonidan tuzilgan «Manoqibi Xoja Ahror» kabi kitoblarni eslatish mumkin. Bu manbalardagi ma’lumotlardan turli tadqiqotchilar foydalangan.
Biz Xoja Ahror tarjimai holi va fazilatlarini bayon etishda asosan Muhammad Qozining «Silsilat ul-orifin» asariga tayanamiz. Buning sababi shundan iboratki, Xoja Ahror tirikligi vaqtidayoq o’zi haqida biror narsa yozishni Muhammad Qozidan so’ragan ekan. Muhammad Qozi kim edi va Nega Xoja Ahror unga bu ishni amalga oshirishni go’yo vasiyat qilgan?
Muhammad Qozining tarjimai holi va Xoja Ahror bilan munosabatiga doir ma’lumotlar uning tomonidan yozilgan «Silsilat ul-orifin» kitobida hamda XVII asr oxiri va XVIII asr boshlarida yaratilgan «Tarixi kasira»da mavjud. Bu haqda, jumladan, «Tarixi kasira»da shunday yozilgan (mazmunan tarjimasi):
«Tariqat vakillari orasida mumtoz insonlardan bo’lmish marhum hazrat mavlono Muhammad Qozi avliyolar akmali, sufiylarning muhtarami, OLLOH sirlarining ogohi, pokizalar qutbi hazrat Xoja Ahrorning tarbiyasida voyaga yetganlardan biridir. Hazrat Xoja Ahror kashfu karomat ma’dani bo’lmish mavlono Muhammad Qoziga hamisha iltifot ko’rguzar edilar va mavlono Muhammad Qozi ham, o’z navbatida, ul hazratga nisbatan sodiqlik kamarini bog’lab, o’zining oliy axloqi va ko’nguldan bo’lgan samimiyatini izhor qilishga intilardi. Shuning natijasi sifatida hazrat Xoja Ahror haqida «Silsilat ul-orifin» otliq bir kitob yozmish. Alhaq, bu kitob oriflar ko’zining qorachig’i, oshiqlar ko’ngli markazi va sodiqlar ko’ksidan joy oldi. Ammo Muhammad Qozining hayoti nihoyasiga yetib, 921 hijriy 1515 Melodiy yilda olamdan ko’z yumdi. Ayrim fozil kishilar u kishining vafotiga ta’rixlar bitdilar… Muhammad Qozining qabri hazrat Xoja Ahror (maqbarasi)ning oyog’i tomonidadir…»
Ko’rinadiki, Roqim Samarqandiy qalamiga mansub «Tarixi kasira» asarida Muhammad Qozi haqida ayrim ma’lumotlar: Xoja Ahrorning sodiq shogirdi, donishmand ekanligi, «Silsilat ul-orifin»ning muallifi bo’lgani va 921 hijriy – 1515 Melodiy yilda vafot etgani, qabri esa Xoja Ahror maqbarasining janubida ekanligi oydinlashadi. Ammo uning tug’ilgan yili qayd qilinmagan. Bunday ma’lumotlarni Muhammad Qozining «Silsilat ul-orifin»da Keltirgan ayrim ta’kidlari to’ldiradiki, biz ularni o’rni-o’rni bilan eslatib o’tamiz. Shunday qilib, Muhammad Qozining «Silsilat ul-orifin» asari Xoja Ahrorning xohishi bilan yozilgan. Muhammad Qozining e’tirof etishicha, u bu ishni Xoja Ahrorning hayotligi vaqtida boshlab, buning uchun maTerial to’play boshlagan. Buni eshitgan Movarounnahr hokimi Sulton Ahmad mirzo Muhammad Qoziga odam yuborib: «Bu xayrli ishni boshlab, yaxshi ish qilibsan, bilgilki, Men ul hazratning ahvollari va karomatlari haqida ko’p narsa bilurMen, kerakli ma’lumotlarni Mendan olishing mumkin», mazmunida xabar yuborgan ekan. Muhammad Qozi o’zi bilgan ma’lumotlarga Sulton Ahmad mirzo, Xoja aka (Xoja Ahrorning katta o’g’li Xoja Abdulloh), mavlono Lutfulloh, mavlono Shayx, Hasan Bahodur, Najibi najjor, mavlono DarVesh Saripuliy, Xoja Muhammad jarrohning o’g’li mavlono Ma’ruf, Amir Abdulavval kabi Xoja Ahror bilan bevosita munosabatda bo’lganlardan ul hazrat bilan bog’liq bo’lgan turli xarakterdagi hikoyat va naqllarni to’pladi. Shuning natijasida u kitobni yozishga kirishib, Xoja Ahror vafotidan 14 yil o’tgach, ya’ni 910 hijriy – 1504 Melodiy yilda kitobni yozib tugatdi. O.D. Chexovichning ma’lumotiga ko’ra, «Silsilat ul-orifin»ning ikkita qo’lyozma nusxasi O’zbekiston Fanlar akaDemiyasi Abu Rayhon beruniy nomidagi Sharqshunoslik institutida saqlanib, ulardan biri 1565 yilda 500 bet hajmida ko’chirilgan ekan. Biz «Silsilat ul-orifin»ning yozilishidan olti yil keyin, kitob muallifi hayot bo’lgan vaqtda, ya’ni 915 hijriy 1510 melodiy yilda Buxoroda Amiriy ibni Xojagi Nizomiy Balxiy tomonidan 730 bet hajmida ko’chirilgan qadimiyroq nusxasidan foydalandik. Yuqorida ta’kidlaganimizdek, mazkur nusxa donishmand Abdulhamid Po’lodiyning shaxsiy kutubxonasida bo’lib, bizga lutfan tuhfa qilgan edilar.
Shuni e’tirof etish lozimki, «Silsilat ul-orifin»da Xoja Ahrorning tarjimai holi uzluksiz tarzda bayon qilingan ham emas va shuning bilan birga ul hazrat hayotining hamma lavhalari to’liq yoritilganicha yo’q. Shunga qaramay, asarda Xoja Ahror bilan bog’liq bo’lgan ko’pgina muhim ma’lumotlar mavjud.
«Bizning Xojamiz (Xoja Ahror), – deb yozadi Muhammad Qozi, – Xoja Mahmudning o’g’lidir. Xoja Mahmud esa xoja Shahobiddinning o’g’li bo’lib, Xoja Shahobiddin uch yo to’rt vosita bilan Xoja Nomiyga borib yetadi. Ayturlarkim, Xoja Muhammad Nomiy asli Bag’doddan bo’lib, shoFeiya ulamosining ulug’laridan bo’lmish va zohiru botin ilmlarida asrning nodiri va zamonning imomi hazrat shayx Abu Bakr Muhammad ibni Ali ibni Ismoil Qaffoli Shoshiyning muridi bo’lgach, hazratning mulozamati munosabati bilan Shosh – Toshkentga kelib, bu yerda turg’un bo’lib qolgan. Xojamizning onalari Dovudning qizi bo’lib, xoja Dovud Hazrati shayx Xovandi Tahurning o’g’lidir, shayx Xovandi Tahur esa shayx Umar Bog’istoniyning o’g’lidir».
Bundan ko’rinadiki, Xoja Ahror ona tomonidan Shayx Xovandi Tahur va uning otasi Shayx Umar Bog’istoniy avlodidan bo’lsa, ota tomonidan esa Muhammad Nomiy Bag’dodiy avlodidan ekan.
Bu o’rinda ana shu xonadonlar vakillari haqida bizga ma’lum bo’lgan ayrim ma’lumotlarni Keltirish ma’qul ko’rinadi. Qayd qilinganidek, Xoja Ahrorning otasi Xoja Mahmuddir. Xoja Mahmud va uning tarjimai holiga doir maTeriallar hozircha kamroq. Ammo Xoja Ahror otasining xohishi bilan «Volidiya» asarini yozgani ma’lum. Xoja Mahmud haqida Salohiddin Toshkandiyning 1908 yilda yozilib, nashr ettirilgan «Temurnoma» («Cho’lpon», Toshkent, 1990) nomli asarida ham ba’zi ma’lumot uchraydi. Ammo bu ma’lumot rivoyatga asoslangan.
Xoja Mahmudning otasi Xoja Shahobiddin hayoti va faoliyatiga doir ma’lumotga duch kelmadik. Shunday bo’lsa-da, Muhammad Qozi tomonidan Keltirilgan quyidagi hikoyada Xoja Shahobiddin haqida so’z boradi (mazmunan tarjimasi). «Hazrati Xoja Ahror aytur erdilarkim, bobom xoja Shahobiddin umrlari oxirida kasal bo’lib yotganda katta o’g’illari Muhammadga qarab, o’g’illaring – nabiralarimni olib kel, debdilar. Amakim Xoja Muhammad o’g’illari – Xoja Ishoq va Xoja Mas’udlarni olib kelibdilar. Xoja Shahobiddin ularni ko’rgach, Xoja Muhammadga qarab aytibdilar: o’g’illaringdan biror-bir ish chiqmaydi, ikkovi ham sarson-sargardon bo’lg’usidir. Shundan so’ng kichik o’g’illari Xoja Mahmudga qarab, o’g’lingni olib kel, debdilar. Xoja Mahmud meni (Xoja Ahrorni) kichik bo’lganim uchun to’nlariga o’rab, olib kelibdilar. Bobomning ko’zlari Menga tushishi bilan o’rinlaridan turib, men istaydigan o’g’il shudir, deb Menga yuzlarini surkabdilar va otamga qarab, bu o’g’limning tarbiyasiga alohida e’tibor qilgaysan, bu o’g’il olamgir bo’lgay, shariat va tariqatni rivojlantirgay, man-man degan oqimlar uning farmonida bo’lgaylar. U boshqa mashoyixlar qilolmagan ishlarni amalga oshirgay… Shunday deb katta o’g’illari Xoja Muhammadga qarab aytibdilar: sening o’g’illaring haqida bunday gaplar aytilmadi, xafa bo’lmaysan, chunki bu o’g’il (Xoja Ahror)ning taqdiri shunday bo’lgach, men boshqacha so’z ayta olmasman. Afsuski, men bu o’g’limning omadlarini ko’ra olmasman.
Xoja Ahror tilidan yana bir hikoyat keltirganki, unda ham Xoja Shahobiddin tilga olingan:
«Xoja Imod ul-mulk bobom Xoja Shahobiddinni ko’rmoq uchun Toshkentga kelgan edilar. Men juda yosh bo’lsam-da, ularning suhbatlarida qatnashdim. Hamma uxlab qolgan bo’lsa-da, Men o’tirardim va ularning suluk hamda tariqat haqidagi suhbatlaridan bahramand bo’lardim».
Bundan boshqa ma’lumot hozircha uchramadi. Xoja Ahrorning ajdodi bo’lmish Xoja Muhammad Nomiy bilan bog’liq ayrim ma’lumotlar esa Muhammad Qozining «Silsilat ul-orifin» kitobida keltirilgan. Aytilganidek, Xoja Muhammad Nomiy asli Bag’doddan bo’lib, uning Toshkent – Shoshga kelib, turg’un bo’lib qolishi sababi haqida shunday ma’lumot beriladi: (mazmunan tarjimasi) «Xoja kalon, ya’ni Xoja Ahrorning katta o’g’li Xoja Abdulloh, shunday hikoya qilgan edilar: otamiz hazrati Xoja Ahror Xoja Mahmudning o’g’li bo’lib, u Xoja Shahobiddining o’g’li. Xoja Shahobiddin uch-to’rt vosita bilan Xoja Muhammad Nomiyga borib yetadilar. Ayturlarkim, Xoja Muhammad Nomiy Bag’doddan bo’lib, shoFeiyaning ulug’ ulamolaridan, zohir va botin ilmlarining donishmandlaridan bo’lmish zamonaning imomi shayx Abu Bakr Muhammad bin Ali bin Ismoil Qaffoli Shoshiyning muridlari bo’lgach, ul kishining xizmati uchun Toshkentga kelib, turg’un bo’lib qolganlar.
Shayx Abu Bakr Muhammad Qaffoli Shoshiy (shayxning tug’ilgan yilini aniqlay olmadik. Uning vafoti yili ba’zi manbalarda 366 h. – 976–977 m. yil Deyilsa, ayrimlarida 427 h. – 1035–1036 m. yil deb ko’rsatiladi. Ehtimolki, bulardan biri tug’ilgan yili bo’lishi mumkindir. Buni yana aniqlash lozim) o’z zamonining taniqli ulamolaridan bo’lib, tafsir va fatvo bobida ko’pgina kitoblar bitganlar. Ul jumladan, «Shavohid un-nubuvva», «Daloil al-qibla»lardir. Imom G’azzoliy, Imom Roziy, Imom Navviylarning kitoblarida Shayx Abu Bakr Muhammad Qaffoli Shoshiyning asarlariga murojaatlar bor.Shayx Abu Bakr Muhammad Qaffoli Shoshiy o’z vaqtlarini uch qismga bo’lgan edilar: bir yil Rum tomonidagi G’azo shahriga borardilar, ul vaqtlarda Rumda islom yoyilmagan ekan; bir yil hajga borardilar va yana bir yil viloyatlarida bo’lib, xalqni Haq tomon da’vat qilurdilar. Bu to’plamni tuzuvchining aqidasiga ko’ra, shayx Abu Bakr Muhammad Qaffoli Shoshiy Rum tomonidagi G’azo shahriga borganlarida Xoja Muhammad Nomiy ul hazratda valiylik va yo’lboshlovchilik fazilatlarini mushohada qilib, murid bo’lganlar va ul kishining xizmati uchun Shoshga kelib, turg’un bo’lib qolganlar. Ayrimlar Muhammad Nomiy Xorazmda deb aytsalarda, ammo, bizningcha, yuqoridagi holat haqiqatga yaqindir. Shayx Qaffoli Shoshiy bir Necha marta Bag’dod va G’azoga borganlar va bu to’g’riroqdir.
Ayturlarkim, hazrati shayx Abu Bakr Qaffoli bir marta hajga borayotib, Bag’dodga kiribdilar. Shaharda tashvish va besarishtalik hukm surarkan. Buning sababi shu ekanki, Rum sultoni Bag’dod podshohiga ibri tilida juda murakkab uslubda chiroyli noma yuboribdi, unda uch ishdan birini bajarish lozimligi aytilgan ekan; birinchisi, nomaga shunday javob yozmoq; ikkinchisi, agar bu muyassar bo’lmasa, boylik jo’natmoq va agar bul ham qabul qilinmasa, unda uchinchisi – urushga tayyor bo’lmoq kerakligi. Bag’dodliklar rumiylar bilan urushmoqqa tayyor emasdilar hamda Rum podshohi talab qilgan miqdordagi boyliklari ham yuq edi. Shuning uchun ibri tilida javob xat yozishni ma’qulladilar. Shu maqsadda Bag’doddagi ulamo va fozillarni to’plab xatga javob yozish lozimligini aytdilar, Lekin uni hyech kim yoza olmadi. Rum podshosining elchisi esa javobni Tezlashtirishni har gal eslatardi. Xuddi shu vaqtda shayx Abu Bakr Qaffol Bag’dodga kirib borgan edi.
Turkistondan bir donishmand kelganligi haqidagi gap shaharga tarqaldi. Bu xabar Bag’dod podshosiga borib yetdi. Podshoh odamlarini yuborib, shayx Abu Bakr Qaffolni hurmat bilan saroyga Keltirdi. Podshoh shayx Abu Bakr Qaffolga maqsadini aytib, unga Rum sultonining nomasini berdi. Shayx Abu Bakr Qaffol yetmish ikki tilni bilardi. Shuning uchun xatni o’qib chiqdiyu, bir shart bilan javob yozaman dedi. Podshoh ul shart nima deb so’radi. Shayx aytdi: podshoh hazratlari amir ul-mo’minin Usmonning mushafi (qur’oni)ni menga bersalar, javob yozurman. Podshoh bu shartga ko’nmadi, ammo javob yozishni iltimos qilaVerdi. Shunda podshoh ulamo va amirlar bilan Kengashdi. Ular aytdilar: shartni bajarmasangiz, xatning javobini yozmaydi. Shartni qabul qilib, mushafni bering. Shundan so’ng ko’p oltin berib, qaytib olarmiz, agar yo’q desa, zo’rlik bilan ham mushafni olurmiz. Podshoh rozi bo’lib, amir ul-mo’minin Usmonning qur’onini shayx Abu Bakr Qaffolga berdi. Qur’onni olgan shayx podshohning asl maqsadini ham sezdi. Xatga javob yozish uchun podshohdan o’n kun muhlat so’radi. Podshoh rozi bo’ldi. Shayx podshoh oldidan chiqib o’zining nihoyat ziyrak shogirdini uchar otga mindirib, Qur’onni unga berib, o’n kun ichida Tabrizga yetib borishi lozimligini aytib, uni jo’natdi. Shundan so’ng ibri tilida nihoyat go’zal javob xatini yozdi. O’n kundan so’ng podshoh chopari kelib, xatni so’radi. Shayx hazratlari Rum sultonining nomasi va unga yozgan javobini podshoh oldiga olib bordilar va uni o’qib berdilar. Bunday go’zal javob xatni eshitib hamma hayratda qoldi. Elchi xatni olib Rumga Ketdi. Rum sultoni uni o’qigach, aytdi: shunisi ma’lumki, bunday javob yozguvchi Bag’dodda yo’qdir. Bas shunday ekan, uni kim yozdi? Elchi aytdi: bu xatni Turkistondan kelgan bir donishmand yozdi, chunki bag’dodlik ulamo uni yozishdan ojiz qolgan edilar. Rum sultoni ham shundayga o’xshaydi, deb aytdi.
Ul mushaf (qur’on) Xorazmshoh Shoshni xarob qilgan zamonda Abu Muso mahallasidan g’oyib bo’lgan edi.
Ayturlarkim, shayx Abu Bakr Qaffol G’azoga borgan yili ular rumliklar bilan urishib, yengilgan edilar. Shunda boshqa bag’dodliklar kabi shayx hazratlari ham rumliklarga asir tushgan edilar. Ularni ko’rgan Rum sultoni hazrati shayxga qarab Dedi: Sen bag’dodliklarga o’xshamaysan. To’g’risini ayt, qayerliksan? Shayx hazratlari Men Shoshdan bo’laman, dedilar. Rum sultoni aytdi: Sen mening xatimga ibri tilida javob yozgan kishi emasmisan. Shayx aytdi: xuddi shunday. Rum sultoni shayx hazratlariga qarab, bizga Tavrotni arab tiliga o’girib ber. Agar shu ishni bajarsang, Sen va boshqa asirlarni ozod qilib, ko’pgina in’om ham berurman, Dedi. Shayx hazrati aytdi: juda yaxshi. Faqat shartim shuki, mavjud bo’lgan Tavrot ancha o’zgarishga uchragan. Men esa bunday nusxani tarjima qilolmayman. Sulton darg’azab bo’lib, agar tarjima qilmasang Seni ham, barcha asirlarni ham halok qilgumdur, Dedi. Shayx aytdi: nima xohlasang qil, ammo men Tavrotning nozil qilingan nusxasinigina arabchaga o’girurman. Rumliklar o’zaro maslahatlashib, aytdilar: mayli o’sha nusxani yetkazurmiz, tarjima qilgil, ammo biz Muhammad haqidagi boblarga kelganda, undan ko’z yumib o’tarmiz. Alqissa, hazrati shayx Tavrotning o’shal nusxasini olib, Tezlik bilan arabchaga o’girishga kirishdilar… Tavrot arab tiliga o’girilgach, Rum sultoni shayx hazratlariga ko’p to’hfalar berib, boshqa asirlarni ham ozod qiladi, Qaffoli Shoshiy Toshkentga qaytadi va shu yerda vafot etadi. Qaffoli Shoshiy dafn etilgan joy hozirgi kunda Toshkentda Hasti imom (hazrati imom) mozori tarzida eslatiladi.
Bundan ko’rinadiki, Xoja Ahrorning ota tomoni ajdodi va ular muloqotda bo’lgan mashhur shaxslar xonadonning bir necha asrlar davomida falsafiy qarashlar, jumladan, tasavvuf sohasida o’ziga xos mavqyega ega ekanligidan guvohlik beradi.
Xoja Ahrorning ona tomonidan ajdodlari ham shunday mavqyega ega bo’lgan xonadonga mansub. Jumladan, Xoja Ahror onasining bobosi hazrati shayx Xovandi Tahur (hozir Shayhontahur tarzida mashhur) xojagon tariqatining ko’zga ko’ringan vakillaridan bo’lib, ancha shuhrat qozonganlardan biridir. Shayx Xovandi Tahur xojagon tariqati masalalaridan bahs yurituvchi risolaning muallifi hamdir. Bu risolani mutolaa qilgan Xoja Ahror bobosining tavhidni sharhlashga bag’ishlangan fikrlaridan ayrimlarini o’z suhbatlari vaqtida iqtibos keltirar ekan. Jumladan: «Shayx Xovandi Tahur o’z risolalarida shunday debdurlar: shariatda tavhid Haqni bir Demak va bir bilmakdir, tariqatda esa Haq subhonahudan boshqa narsalardan ko’ngilni yakkalash demakdir».
Xuddi shu fikr keltirilar ekan, hazrat Xoja Abdulloh Ansoriyning «tavhid faqat Haqni yagona bilmoqgina emas, balki Haq bilan yagona bo’lmoq hamdir», degan aqidasi keltirilib, shayx Xovandi Tahurning mulohazalari yanada mustahkamlanadi. Xoja Ahror boshqa bir munosabat bilan shayx Xovandi Tahur risolasidan quyidagi so’zlarni Keltiradi:
«Dilbar jamolsiz bo’lmas, rahbar esa kamolsiz». Demak, bunda so’z rahbar – murshid haqida borar ekan, har qanday kishi ham murshid rahbar (yo’l boshlovchi bo’lavermasligi alohida uqtirilib, faqat shu sohada kamolga erishgan shaxsgina rahbar – murshid bo’la olishligi ta’kidlangan. Shunday ekan, har bir sohada, jumladan, tasavvufda ham shunga doir barcha masalalarni nihoyat chuqur bilgan, o’zlashtirgan va muammolarni to’g’ri hal eta oladigan bo’lmoq lozimligi masalasi qo’yilgan va shunday bo’lmoq talab ham qilingan.
Ma’lumotlarga ko’ra, Shayx Xovandi Tahur o’z fikrlarini faqat nasriy tarzda bayon qilgangina emas, balki shoirlik qobiliyatiga ega bo’lganligi uchun she’riy tarzda ham ifoda etgan ekan. Shunisi ham borki, Shayx Xovandi Tahur tasavvuf ahli – Abu Sayd Abulxayr, Abdulloh Ansoriylar singari She’rning to’rtlik – ruboiy janriga murojaat qilgan. Ana shunday to’rtlik ruboiylaridan biri quyida keltirilgan:

Mahbub ba juz habib zebo nabuvad,

Har bog’cha joi tamosho nabuvad.
Dilro ba kaSe maDeh, ki dar olami ishq,
Har jo, ka ravad raxti varo jo nabuvad.

Mazmuni:
Sevikli sevguchigagina go’zal ko’rinur,

Har bog’cha ham tamosha joyi bo’la olmas.
Ko’ngilni birovga bermagilki, ishq olamida,
Qayga borsa ham u qo’nim topa olmas.

(2-baytni shunday ham tushunmoq mumkin: ishq olamida qayga borsa ham u qo’nim topa olmas).

Falsafiy-tasavvufiy mazmunni ifoda etuvchi bu to’rtlik Shayx Xovandi Tahurning nasrda bayon etgan mulohazalari bilan hamohang bo’lganligi jihatidan diqqatni o’ziga tortadi.
Shayx Xovandi Tahur tarjimai holiga doir boshqa masalalar hali aniqlanmagan bo’lsa-da, ammo shu narsa ayonki, u Xoja Ahror tug’ilganga qadar olamdan ko’z yumgan va hozir Toshkentdagi Shayxontahur deb ataladigan maqbarada dafn qilingan.
Shayx Xovandi Tahurning otasi Umar Bog’istoniy bo’lib, bu shaxs Bahovuddin Naqshband tomonidan nihoyat hurmat qilingan va e’tirof etilgan siymolardan bo’lgan. Shayx Umar Bog’istoniyning tarjimai holi va faoliyatiga doir ma’lumot hozircha bizning qo’limizda yo’q. (Ammo uning XIV asrda umr kechirgani va faoliyat ko’rsatgani aniq). Bu xonadonning vakillari sifatida qonunshunoslik (fiqh) sohasida mashhur bo’lgan Mavlono Tojiddin Darg’amiy, mavlono Muhammad Pushog’uriylar ham tilga olinadi.
Shunday qilib, Xoja Ahror mansub bo’lgan xonadon tasavvuf sohasida faoliyat ko’rsatib, ko’zga ko’rinarli murshidlarni yetkazgani bilan e’tirof etilgan edi. Xoja Ahror ana shu xonadonda, Toshkandda, 806 hijriy yilning ramazon oyida, ya’ni 1404 melodiy yilning mart oyida dunyoga keldi. Bu tarixni isbotlovchi yana bir muhim xabarni Muhammad Qozi shunday hikoya qiladi: «Xoja Ubaydulloh Xoja Ahror shunday hikoya qilganlar: Men bir yillik bo’lganimda sochimni oldirib to’y beribdilar. Ammo shu vaqtda Amir Temurning vafoti haqida xabar kelgach, to’y tarqalib, tayyorlangan oshlarni yemabdilar va qozonlari bilan birga toqqa olib chiqibdilar». Bu maraka Bog’istonda o’tkazilgan ekan, deb qo’shib qo’yadi Muhammad Qozi. Chunki bu oilaning makoni, bog’lari Bog’istonda ham bor edi. Ma’lumki, Amir Temur 1405 yilning 18 fevralida vafot qilib, bu xabar ma’lum vaqt sir tutilgan, keyinchalik esa yashin tezligida tarqalgan edi. Demak, bu 1405 yilning mart oyiga to’g’ri Keladi. Bundan ayon buladiki, Xoja Ahror 1404 yilning mart oyida dunyoga kelgan. Xoja Ahrorning asl nomi Xoja Ubaydullohdir. Uning bolalik va yoshlik yillari Toshkandda o’tgan. O’sha vaqtning udumiga ko’ra u maktabga borgan, savod chiqargan, She’riyat va tarix bilan qiziqqan, shu bilan birga u yoshligidan tasavvuf namoyandalari faoliyati bilan ko’proq shug’ullangan. Bu holni Xoja Ahror keyinchalik shunday eslaydi: «Yoshlik davrida azizlar suhbatida ko’p bo’lardim. Menda ularning har biridan o’ziga xos kayfiyatlar bo’lardi. To bir tariqani Belgilab olguncha ko’p mashaqqatlar chekildi. Buning sabablarini keyinchalik angladim: bu bilan azizlar tariq – yo’lni tanlash oson emasligini, maqsad sari – to’g’ri yo’lni (tariqatni) topish yo’lida intilmoq lozimligini nazarda tutgan ekanlar. Biz ham shunday qildik va nimaga erishgan bo’lsak ana shuning natijasida erishdik».
Xoja Ahror Toshkandda dafn etilgan ko’pgina azizu ulamolar, jumladan, Abu Bakr Qaffol, Shayx Zayniddin Ko’yiorifon, Shayx Xovandi Tahurlarning oromgohlarini ziyorat qilar, ularning faoliyati va asarlari bilan tanishardi hamda buning orqali o’zidagi fazilatlarni sayqallashtirib borardi. Shu jihatdan uning quyidagicha hikoya qilishlarini ko’zdan kechirish masalani oydinlashtirar degan umiddamiz:
«Kichik yoshimda Menda vahima-qo’rqish hissiyoti kuchli edi. Bir o’zim uydan tashqariga chiqolmasdim. Bir kechasi qornim toqat qilib bo’lmaydigan darajada og’ridi, chiday olmadim-da, ixtiyorsiz ravishda uydan tashqariga chiqdim. Shunda Abu Bakr Qaffolning nurli maqbarasini ziyorat qilish fikri paydo bo’ldi. U yerga bordim. Shundan so’ng Shayx Xovandi Tahur mazorini ziyorat qilish ishtiyoqi ham paydo bo’ldi. U yerga ham bordim… Ana shu vaqtlarda Menda vahima-qo’rqish alomatlari sezilmadi. Shundan so’ng Toshkandning bir-biridan ancha uzoq bo’lgan mazorotlarini bir kechada aylanib chiqadigan bo’ldim».
Yana bir hikoya: «Yoshligimda hazrat Shayx Abu Bakr Qaffol Shoshiyning nurli mazorotlariga borganimda tushimda hazrati Isoni ko’rdim. Hazrati Iso aytdilar: g’am yema, biz sening tarbiyangni o’z zimmamizga olganmiz. Tushimning ta’birini ayrimlardan so’radim. Ular aytdilar: sening tushingni salomat-sog’lom bo’lgaySen, deb ta’bir qilurmiz. Men bu ta’birdan rozi emasdim. Ularga shunday Dedim: sizning ta’biringiz menga ma’qul emas. Men uni boshqacha ta’bir qilaman: Hazrati Iso uyg’otish-tiriltirish mazharidirlar. Qaysi bir avliyoda uyg’otish-tiriltirish sifatlari uchrasa, ularni isaviy mashrab debdurlar. Hazrati Iso mening tarbiyamni o’z ixtiyoriga olgan ekanlar, Demak Menda o’lik qalblarni qayta uyg’otish-tiriltirish sifati namoyon bo’lgay. Tez orada aytganlarim ikki marta tasdiqlangach, ko’pgina odamlar undan bahramand bo’ldilar».
Xoja Ahrorning valiyligini belgilab, uning Xoja Ahrori Vali deb atalishiga bois bo’lgan bu sifatlarni Abdurahmon Jomiy ta’kidlab o’tgan edi:

Zada ashobi Xoja halqa ba ham,

Chun niginand halqa dar xotam
Xabbazo, halqaye, ki favji malak
Halqa dar go’shi on ast avji falak.
Filmasal, gar hazor dil murda,
Az havoi nafs afsurda
Bigzarad az harimi mahfilashon
Zinda gardad zi murdagy dilashon.
Yodi vaqTe, ki vaqti man xush bud,
Davlatam so’yashon inonkash bud.
Girdashon gashtame va har ro’za
Kardame qatra-qatra daryuza.

Mazmuni: Xoja va uning suhbatdoshlari uzuk va unga qadalgan ko’zga o’xshaydilar, go’yo malikalar yig’inida falak xizmatlariga Bel bog’lab turgandek. Agar nafsga berilish tufayli ko’ngli o’lik mingta kishi bu manzil yaqinidan o’tsa, ularning ko’ngillari tiriladi. Men ul hazratning xizmatida bo’lgan baxtli damlarni har vaqt eslayman, chunki men ul kishi atrofida, parvonadek aylanib, har kuni ularning sifatlaridan qatra-qatra bahramand bo’lardim.

Bundan ravshan bo’ladiki, Xoja Ahror «nafsga berilish tufayli o’lgan qalblarni tiriltiruvchi» sifatiga ega bo’lar ekan, kishilarning nafsga, mol-mulkka, boylikka va amalga berilish natijasida ma’naviy jihatdan qashshoqlanishi, ko’ngilning o’lishini nazarda tutib, ularni ana shu holatdan xalos qilish – ma’naviy jihatdan kamolga erishtirishni, Haq taoloni ko’nglida jo qilib, yaramas o’y-xayollardan qutilish va olijanob niyatlar manzilgohiga aylantirib, insonlarda insoniylikni tiriltirish – uyg’otishni o’z oldiga maqsad qilib qo’ygan. Ana shu maqsad yo’lida butun umri davomida faoliyat ko’rsatdi va obro’-e’tibor qozondi. Xoja Ahrorning yoshlik davri o’qish va tabarruk joylarni ziyorat qilish bilangina o’tgan emas. Shuning bilan birga, u ro’zg’or va dehqonchilik ishlariga ko’maklashgan, mehnat ham qilgan. Bu haqda o’zi shunday hikoya qiladi: «Avvallari otamning ekin yerlari Kelesda edi. Bir vaqt g’alla o’rilgach, bir turk orqali uni uyga jo’natdilar. Men g’allani joylashtirish bilan bandligim vaqtida g’alla olib kelgan turk bo’shatilgan qoplarni olib, jo’nab qopti. Birdan uning ketib qolishini sezib, Menda kuchli bir iztirob yuz berdi. Chunki men u kishiga mulozamat qila olmay, minnatdorchilik bildirmay qolgan edim. Bu holat meni qiynadi. G’allani shunday qoldirdimda, uni axtarib ketdim. Men uni shahar yo’lining yarmida uchratdim. Men unga uzrlar aytib, Kechirishni so’radim, toki shu munosabat bilan Haq taolo menga rahm qilib, ishlarim yurishib Ketsa. Ul turk mening harakatlarimni ko’rib, iltimosimni eshitib taajjublandi va aytdi: sen turk mashoyixlari aytganlari kabi, ya’ni «har kim ko’rsang Xizr bil va har tun ko’rsang qadr bil» amal qilmoqdasan. Chunki Men bir oddiy kishiman va hatto zaruratdagina qo’l-betimni yuvaman. Men o’zimning kimligimni ham bilmayman. Shunga qaramasdan mening iltimoslarimni eshitib, unda bir kayfiyat uyg’onib, qo’l ko’tarib mening haqimda duo qildi. Men uning duolaridan o’zimda yengillik sezdim».
Bu hikoya Xoja Ahror yoshligidan boshlab, har kimda o’ziga xos fazilat bor, uning hurmatini, albatta, joyiga keltirmoq lozim, degan tushuncha bilan yashaganligini ko’rsatadi. Bu esa nihoyatda muhim bo’lib, oddiy mehnatkash kishilarni hamisha ulug’lash va kishining o’zi ham kamtar bo’lishi kerakligi g’oyasi bilan sug’orilgandir.
Xoja Ahror maktabda o’qish jarayonida o’sha davr taomiliga ko’ra «Chor kitob», «Haftiyak», «Qur’on» va Hadislarni hamda maktabda o’qitiladigan boshqa fanlarni o’qigan, tasavvuf sohasida yaratilgan asarlarni mutolaa qilishga kirishgan. Uning xotirasi yoshlikdan mustahkam bo’lib, o’tgan voqyealar, suhbatlarning mazmunini keyinchalik qiyinchiliksiz esga olardi. Jumladan, Qozi shunday yozadi:
«(Xoja Ahror) aytur edilarki, Men kichik edim va maktabga borardim. Yo’lda ikki kishining o’zaro gaplashib turganini ko’rdim. Ularning biri ikkinchisiga shunday der edi: agar qopag’on itga duch kelib qolsang, undan qutulishing qiyin bo’ladi. Bu vaqtda itning egasini yordamga chaqirib, uning panohida qopag’on itdan qutulish mumkin. Endilikda zolimlar zulmidan qutulish yo’li yo’q ekan, yagona tadbir bu Haq taologa murojaat qilib, undan zolimlardan qutulishga ko’maklashishni iltimos qilib so’ramoqdir»⁵.
Xoja Ahror tug’ilgan xonadon vakillari o’qimishli kishilar bo’lishgan. Ana shulardan biri Xoja Ahrorning tog’asi Xoja Ibrohimdir. Xoja Ibrohimning tarjimai holidan ayrim lavhalar bizga ma’lum. Jumladan, Xoja Ibrohim XIV asr oxiri – XV asr boshlarida Samarqanddagi Egu Temur nomi bilan yuritiladigan madrasada ta’lim olgan va shu yerda istiqomat qilgan (bu madrasa hozir saqlanmagan va qayerda joylashgani ham aniqlanmagan). Xoja Ibrohim o’sha zamonning mashhur olimlaridan bo’lmish va shu madrasada yashovchi Sayyid Sharif Jurjoniydan (1377–1411) ta’lim olgan. Shu bilan bir qatorda samarqandlik ulamolardan Xoja Alouddin Attorlarning suhbatlaridai bahramand bo’lgan. keyinchalik esa bu ulamo avlodidan bo’lmish mavlono Muhammad Attor Samarqandiy, uning o’g’li mavlono Hasanlar haqida Xoja Ahror nihoyat samimiyat bilan so’z yuritadi. Jumladan, mavlono Muhammad Attor va uning o’g’li Mavlono Hasanlarning xojagon tariqatining aziz va sodiq davomchilari ekanliklari qayd qilinib, ularning asosiy marom va maqsadi xalqqa foyda Keltirishga intilish ekanligi uqtiriladi. Ular o’z muridlariga aytar edilarki, «bir musulmonga naf’ yetkazish uchun intilmoq kerak». Shu maqsadda mavlono Muhammad Attor har yili shahar darvozabonlariga meva va turli xil shirinliklar yetkazib berar ekan. Bundan maqsad agar biror faqirning ishi ularga tushib qolsa, yordamlari tegar, deb o’ylar ekan. Aytishlaricha, Xoja Alouddin Attor, mavlono Muhammad Attor va Hasanning qabrlari shayx Attor Samarqandiy nomi bilan shahardagi xon Sayyid imom qabristonida ekan. Bularning hayoti va faoliyati davri XIV asr oxiri va XV asrlarga mos keladi.
Shunday qilib, Xoja Ahrorning tog’asi Ibrohim Samarqandda Egu Temur madrasasida ekanligi vaqtida zamonasining mashhur allomalari bilan muloqotda bo’lib, o’zi ham e’tiborli shaxslardan biriga aylangan. Shuning uchun u jiyani Xoja Ubaydulloh (Xoja Ahror)ning ham ana shu muhitda bo’lishini, ma’lumotini oshirishini istar edi. Bu haqda Xoja Ahror keyinchalik shunday hikoya qilgan ekan:
«Tog’am o’qishni davom ettirishimni juda ham istar edilar. Shu maqsadda meni Shoshdan Samarqandga olib keldilar». Ayrim ishoralarga ko’ra bu voqyea Xoja Ahrorning 23–24 yoshligi vaqtida, ya’ni 1427 yilda sodir bo’lgan ekan. Ma’lumki, bu davrda Samarqandda Mirzo Ulug’bek tashkil etgan ilmiy-adabiy muhit nihoyatda shuhrat qozonib, o’sha zamonning mashhur allomalari Qozizoda Rumiy, G’iyosiddin Jamshed, Fazlulloh ibn Abdulvohid Abulays, Sa’diddin Qoshg’ariy mavlono Sakkokiy, Bisotiy, Amir Sayyid Qosim Anvor kabi shoir va adiblar ilm-fanning turli sohalarida faoliyat ko’rsatar edilar. Shu bilan bir qatorda bu alloma va adiblar o’sha davrdagi Samarqandda mavjud bo’lgan Ulug’bek madrasasi, amir Shohmalik madrasasi, Egu Temur madrasasi, Firuzshoh madrasasi, Saroymulkxonim madrasasi (madrasai xonim), mavlono Qutbiddin sadr madrasasi, Fazlulloh Abulays xonaqosi kabi ilm dargohlarida ta’lim olayotgan tolibi ilmlarga dars aytib, ma’ruzalar qilib, yosh avlodni ilm-fanning sirlaridan xabardor qilardilar. Bundan tashqari, Mirzo Ulug’bekning tashabbusi bilan qurilayotgan turli xil imoratlar (Chinixona, Rasadxona), bog’larni bino qilishda donishmand me’morlar, mohir naqqoshu rassomlar, zarkorlar ham to’plangan edilar. Shuning natijasida o’sha davrda Samarqand ilmu fan va turli xil hunarmandchilikning markaziga aylanib, ilmiy-ijodiy va go’zallik yaratishga ishtiyoq jarayoni keng miqyosda davom etardi.
Xoja Ubaydulloh – Xoja Ahror tog’asi xoja Ibrohim bilan birinchi marta Samarqandga kelganida ana shu muhitning guvohi bo’lgan edi. Xoja Ibrohim jiyani Ubaydullohni shahardagi mavlono Qutbiddin madrasasiga joylashtirdi, Xoja Ubaydulloh shu madrasa hujralaridan birida yashab, o’qishni boshladi. Tog’asi har zamon undan xabar olar, o’qishga astoydil kirishish zarurligini uqtirib turardi. Xoja Ubaydulloh mavlono Qutbiddin sadr madrasasida o’qishni boshlash bilan birga boshqa ilm dargohlari – madrasalarda yashaguvchi alloma va tolibi ilmlar bilan tanishadi. Ana shunday allomalardan biri Sa’diddin Qoshg’ariy edi.Sa’diddin Qoshg’ariy (vafoti 1456 yil, Hirot shahrida) naqshbandiya tariqatining ko’zga ko’ringan namoyandalaridan bo’lib, xuddi shu davrda Samarqandda edi. Fazlulloh Abulays xonaqosida yashab, undan fiqh, arabiyatdan bahramand ham bo’lar edi. Xoja Ubaydulloh bu alloma bilan munosabatda bo’lib, uning naqshbandiya tariqatiga doir suhbatlariga qatnashar va o’zi ko’pgina masalalarni aniqlab olardi. «Bir kun, – deb hikoya qiladi Xoja Ahror, – Fazlulloh Abulays xonaqosi oldidan o’tayotgan edim, bir do’stim Men «bu xonaqoda birov kasal bo’lib yotibdi, shuni ko’rib o’taylik», dedi. Xonaqoga kirdik, qarasam, bu kasal mavlono Sa’diddin Qoshg’ariy ekan, hol ahvol so’radim. Hasba (tif) kasaliga uchrab, ahvoli og’ir ekan. Uni ko’rishga kelganlar chiqib ketdilar va Men yolg’iz qoldim. Mavlonoga qarovchi biror kishi yo’qligi sababli mavlono tuzalgunga qadar unga qarashdim. Mavlono tuzaldi, ammo Men shu kasallikka chalinib, Mavlono Qutbiddin sadr madrasasidagi hujrada yotib qoldim»Kasallik uzoq davom etadi va shu tufayli Xoja Ahror jismoniy jihatdan ancha kuchsizlanib qoladi. Ana shu kunlarda tog’asi xoja Ibrohim o’qishning qolib ketayotganligini oraga solgach, Xoja Ahror unga qarab, men o’qishni davom ettira olmasam kerak, chunki salomatligim bunga imkon bermaydi, deb aytadi. Shundan so’ng xoja Ibrohim «men bunchalik bilmas ekanman, unday bo’lsa, qanday tarzda mashg’ulot qilishni o’zing bilasan», deb javob beradi. Shundan so’ng Xoja Ahror madrasa dasturi bilan o’qishni davom ettirmaydi. Shuni nazarda tutib, keyinchalik o’zi bir suhbatda aytgan ekan: «Bizning madrasada olgan ta’limimiz «Masobeh» kitobining bir varag’ini o’qishdan nariga o’tgan emas». Ma’lumki, Xoja Ahror tilga olgan «Masobeh» kitobi, aniqrog’i «Masobeh us-sunna» Abu Muhammad al-Husayn bin Mas’ud al-Marvarrudiy al-Bag’dodiy (vaf. 112 m. yil) qalamiga mansub bo’lib, u payg’ambar alayhissalomning hadislari to’plamidir. Bu kitob o’sha davrdagi madrasalar o’qish dasturi bo’yicha o’qitiladigan asarlardan biri edi. Unga turli sharhlar yozilib, ular ham o’qitilardi. Kitob arab tilida bitilgandan ma’lumki, Xoja Ahror turkiy va forsiy tillar bilan birga arab tilini ham bilar va bu tilda yozilgan asarlarni mutolaa qilardi. Xoja Ahrorning madrasa ta’limini oz olgani haqidagi e’tirofi Bejiz emas⁶. Chunki keyinchalik muxoliflari uni o’qimaganlikda ayblashga intilardilar va orqasidan «qishloqi shayx» deb Mensimas edilar. Bu e’tirof ana shularga javob tarzida aytilgandek tuyuladi.Madrasa ta’limini salomatligi yomonlashgani sababli davom ettirolmagan bo’lsada, ammo u mustaqil mutolaa qilar hamda o’sha davrning zabardast ulamolari bilan muloqot va suhbatlarda bo’lib o’zining bilimini oshirardi. Xoja Ahror hatto shaxsiy hayotidan ham voz kechib, o’qish va mutolaani, suhbatlardan bahramand bo’lishni afzal ko’rgan. Bu jihatdan Muhammad Qozi tomonidan Keltirilgan quyidagi hikoya e’tiborga loyiq: Samarqanddagi shayxlardan biri Sa’diddin Qoshg’ariyga shunday debdi: Xoja Ubaydulloh (Xoja Ahror)ga ayting, singlimning qizini – jiyanimni o’z nikohiga olsin. Sa’diddin Qoshg’ariy bu gapni Xoja Ahrorga yetkazganda, Xoja Ahror shunday javob beribdi: men o’z viloyatim va ma’rifatgohimni tark etib kadxudo (uylanish, kuyov) bo’lish uchun bu shaharga kelgan emasman, balki mening maqsadim ulamo va allomalar suhbatidan bahramand bo’lmoqdir.Ana shu maqsadni amalga oshirish uchun ko’p mutolaa qildi, suhbatlarda bo’ldi. Buning isboti uchun Xoja Ahror suhbatlarida tilga olingan va misollar keltirgan quyidagi manbalarni eslatish mumkin: Muhiddin ibn al Arabiyning «Fusus al-hikam», Imom Muhammad al G’azzoliyning asarlari, Imom Abdulloh Muhammad ibn Ismoil Buxoriyning «Al-joMe’ us-sahih», Abdulloh Ansoriyning «Manozili soirin», Abdurazzoq Koshiyning «Sharhi Manozili soirin», Farididdin Attorning «Tazkirat ul-avliyo», ibn Jullobiyning «Kashf ul-mahjub», Xoja Muhammad bin Ali Hakim Termiziy asarlari, shayx Xovandi Tahur, Xoja Muhammad Porsoning (vaf. 1419) xojagon tariqati masalalariga bag’ishlangan risolalari, Sayyid Qosim Anvor, Kamol Xo’jandiy, Abu Sayyid Abulxayr kabilar manzum asarlari va boshqalar. Ko’rinadiki, Xoja Ahror o’sha zamon uchun mutolaa qilinishi shart bo’lgan Qur’oni Karim va Rasululloh hadislari, sarf va naxvlar bilan bir qatorda islom huquqshunosligi – fiqh, falsafa – tasavvuf, She’riyat va nasr namunalarini o’zbek, ozarboyjon, fors-tojik va arab tillarida mutolaa qilib, kerakli joylarda ulardan foydalangan, she’rlarni yod olib, fikrlarining isboti uchun ularni o’qigan Xoja Ahror yod olgan va suhbatlarda ulardan foydalangan She’rlardan Muhammad Qozi o’z kitobida ancha namunalarni keltirgan⁷.


XULOSA

Hozirgi globallashuv sharoitida jamiyatni ma’naviy yuksaltirish, taraqqiy etgan davlatlar qatoriga qo‘shish, yoshlarni yurt tinchligi, komil inson g‘oyasi ostida tarbiyalab, fuqarolik jamiyati rivojlanishida fuqaro ma’naviyatini yuksalishidolzarb muammo bo‘lib turgan paytda, buyuk donishmand ajdodlarimizning qoldirgan ma’naviy va madaniy merosini asrashdek qomusiy burchimizni ado etib, milliy merosiga tayangan holda ish ko‘rmog‘imiz lozim. Sharq uyg‘onish davrida Turkiston zaminidan qator mutafakkirlar yetishib chiqqan. Ular o’z asarlari bilan o‘rta asrlardayoq dunyo ilmiy tafakkuriga o‘zlarining munosib ulushlarini qo‘sha olganlar. Ana shunday qomusiy olimlardan biri yurtimizda dovrug‘i ketgan Xorazm Ma’mun Akademiyasining raisi Abu Rayhon Olimning yana bir jihati shundan iboratki, ma’naviy jasorat sohibi ekanligini uning hayotiy tajribasidan u yozgan asarlardan ko’rsak bo’ladi.