Mavzu: Bug`oz qo`ylarga norma asosida ratsion tuzish va

1
§ Qо‘ychilikda seleksiya-naslchilik ishlari. 
1.1 .“Aqchasoy” tipiga mansub naslli qо‘chqor va qoylar ratsion tuzish 
Seleksiya ishi bu tanlash demakdir, agarda birlamchi zootexniya hisobotlari yuritib, 
har yili qо‘chqor va sovliqlarning xо‘jalik foydali (seleksiya) belgilari bо‘yicha 
nasllilik qiymatlarini aniqlab, majmua belgilari bо‘yicha baholab, klasslarga ajratib, 
tanlash ishlarini olib borish va takomillashtirish hamda mazkur qо‘ylarning yangi tip 
va zotlarini yaratish naslchilik ishining asosiy vazifalaridan biridir. 
1-rasm. “Aqchasoy” tipiga mansub naslli qо‘chqor 
Bonitirovka tadbirlarida suruvdagi har bir bosh qо‘chqor, ona qо‘y yoki tо‘qlilar kelib 
chiqishi, mahsuldorlik kо‘rsatkichlari va avlodlarining sifati bо‘yicha baholanadi, olgan 
ballariga kо‘ra, klasslarga ajratiladi, talabga javob bermaydiganlari brak qilib suruvdan 
chiqariladi. Bonitirovka tadbirlarida asosan seleksiya-naslchilik ishlarining ushbu asosiy 
jihatlariga e’tibor berish muhimdir: Urg‘ochi va erkak qо‘zilarni podani tо‘ldirish uchun 
tanlash jarayonlarida onalarining (egiz yoki kо‘p egiz tug‘ishi) pushtdorligini hisobga 
olish muhimdir;

---

6 
naslli qо‘zi olish uchun sovliqlarni tanlayotganda tanlanayotgan sovliqlarning onasi 
kо‘pincha ekiz tuqqan qо‘ylardan bо‘lishiga e’tibor berish; naslli qо‘zi olish uchun 
qо‘chqorlarni tanlayotganda kо‘pincha ekiz tuqqan sovliqlardan tug‘ilgan 
qо‘chqorchalarga e’tibor berish lozim. 
.Yirik naslli qо‘zilarni tanlash paytida onalari gavdasining uzunligi va tanasining 
yirikligiga hamda qо‘zilar sutdan ajratilgan paytda, erkak va urg‘ochi qо‘zilar tirik 
vaznining yuqoriligiga e’tibor berish kerak .Qо‘ylarning sut berish xususiyatlariga qarab 
tanlashda, yelin hajmiga va yirikliligiga hamda sut miqdori yuqori bо‘lgan sovliqlarga 
e’tibor berish kerak. Qо‘ylarni jun berish qobiliyati bо‘yicha tanlash ishlari olib 
borilganda, ularni qirqimdagi jun og‘irligiga e’tibor berish tavsiya etiladi. Qо‘ylarda 
tanlash ishlarini olib borishda ularning tez yetiluvchanligiga, о‘sish va rivojlanishiga, 
tashqi muhit (iqlim) sharoitlariga va yaylov (tog‘, tog‘oldi, chо‘l va yarim chо‘l-yaylov) 
sharoitlariga chidamliligiga e’tibor berish kerak..Tanlashda qо‘ylarning mahsuldorligi 
(tirik vazni,
2-rasm. Yarimmayin jun beruvchi gо‘shtdor-serjun qо‘ylar 

---

7 
sut sog‘imi va jun miqdori) bilan tashqi tuzilishi ya’ni eks teryer, konstitusiyasi va tana 
tuzilish shakliga ham e’tibor berish kerak. 
Sut beruvchi qо‘y zotlari odatda uzun oyoqli, tanasi yirik va uzun, suyagi mustahkam, 
yelin tuzilishi bezsimon va keng yelin oynasiga ega bо‘ladi. Gо‘sht uchun boqiladigan 
qо‘y zotlari esa gavdasi yirik, sag‘risi keng, sog‘in qо‘ylarga nisbatan suyagi yirik, 
mustahkam va oyoqlari biroz kalta bо‘ladi. Pushtdorligida (homilasi tushgan, 
urug‘lanmay qisir qolgan, jinsiy a’zolarida kamchiligi yoki kasalligi bо‘lgan) 
muammolar bо‘lgan hamda qari (7-8 yoshdan katta) qо‘ylar suruvdan ajratib olinadi. 
Sovliqni qochirish davrida juftlash rejasi ishlab chiqiladi va shunga kо‘ra qochirish 
ishlari olib boriladi. Boshqa xо‘jaliklardan yoki о‘zida yetishtirilgan qо‘chqorlar 
tanlanadi. Nasl uchun tanlangan qо‘chqorlar 1,5 yoshdan 3,5 yoshgacha bо‘lishi 
maqsadga muvofiqdir. Chunki bu yoshlarda qо‘chqorning urug‘i xarakatchan bо‘ladi. 
Mavsumda har 1 bosh naslli qо‘chqorga 35-40 bosh ona qо‘y tо‘g‘ri kelishi tavsiya 
etiladi, shundagina qochirish uchun tanlangan qо‘chqor ozib ketmaydi, charchamaydi.
Qо‘ychilikda tabiiy (erkin va qо‘lda) urug‘lantirish hamda sun’iy urug‘lantirish usuli 
qо‘llaniladi.
Erkin qochirish tashkiliy jihatdan juda oddiydir. Bunda qо‘chqorlarni (har 25-30 
sovliqqa bitta qо‘chqor) 2 oygacha sovliqlar bilan birga qо‘shib asraladi. Sovliqlar 
kuyuka boshlagan sari qо‘chqorlar ularni qochira boshlaydi. Ammo qochirishning bu 
usuli bir qator kamchilik larga ega, avvalo xо‘jalikda kо‘p miqdorda qо‘chqor asrashga 
tо‘g‘ri keladi, mashhur qо‘chqorlardan keng foydalanish imkoniyatlari cheklangan 
bо‘ladi, hisob-kitob va naslchilik ishlarini yuritib bо‘lmaydi. Ustiga-ustak jinsiy 
a’zolarning yuqumli kasalliklari hayvondan hayvonga yuqishi mumkin. Shu bilan bir 
qatorda ba’zan bitta qо‘chqor ba’zi sovliqlarni doimiy tarzda qochirishi kuzatiladi, 
oqibat qо‘ylarning bir qismi urug‘lanmay qolishi mumkin. 
Qо‘lda qochirish. Qochirish davrida sovliqlar otariga har kuni sinovchi (fartuk boylab) 
qо‘chqorlar qо‘yib yuboriladi, sо‘ngra ular suruvdagi kuyga kelgan sovliqlarni izlab 
topadi, suruv ichidan kuyga kelgan sovliqlar ajratib olinadi va maxsus og‘ilxonalarda 
naslli qо‘chqorlar bilan qochiriladi. Bunda har 80-100 bosh sovliqqa bitta qо‘chqor 

---

8 
ajratiladi, bitta naslli qо‘chqor bir kunda kо‘pi bilan 2-4 ta sovliqni qochirishi mumkin. 
Qо‘lda qochirishni nazorat qilib turiladi, bunda individual saralash, naslchilik hisobini 
yuritish mumkin. Ammo qochirishning bunday usulida bitta naslli qо‘chqor 100 boshdan 
ortiq sovliqni qochira olmaydi. 
Sun’iy urug‘lantirish. Hozirgi zamon seleksiyasi talablariga javob beradigan eng 
zamonaviy usuldir. Qо‘ychilikda bu usulni qо‘llab har bir naslli qо‘chqordan tabiiy 
qochirishdagiga nisbatan 10-20 barobar kо‘p nasl olish mumkin. Brusellyoz, trixomonoz 
kabi kasalliklar tarqalishiga barham beradi, sovliqlarning qisir qolishi kamayadi.
Keyingi yillarda sovliqlarni sun’iy urug‘lantirishning ikkita usuli, ya’ni naslli 
qо‘chqorlarning urug‘i olinib, shu yerning о‘zida kuyga kelgan sovliqlarni sun’iy 
urug‘lantirish hamda naslli qо‘chqorlarning muzlatilgan urug‘lari bilan sun’iy
Chorvachilik va parrandachilik ilmiy-tadqiqot institutining Ohangaron bо‘limi olimlari 
tomonidan ilk bor xorij (Rossiya Federatsiyasi)dan Shimoliy Kavkaz gо‘shtdor-serjun 
zotli naslli qо‘chqorlarining muzlatilgan urug‘lari olib kelinib, mahalliy sharoitda 
О‘zbekistonning yarim mayin junli gо‘shtdor-serjun qо‘ylarida sun’iy urug‘lantirish 
amaliyoti о‘tkazildi va ulardan naslli qо‘zilar olindi. Ilgari respublikamizga xorijdan 
zotdor qо‘chqorlarning muzlatilgan urug‘i keltirilib, sovliqlar sun’iy urug‘lantirilmagan 
edi. Bu har tomonlama qulay, naslli qо‘chqorni olib kelishdan kо‘ra ming chandon 
samaralidir. Naslli qо‘chqorni sovliqlarga qо‘shish uchun tayyorgarlik