Mavzu: Buxgalteriya hisobini tashkil etish va unga qo’yiladigan talablar

Buxgalteriya hisobining usuli (metodi)

Mablag`lar xolati va ulardan foydalanish samaradorligi darajasi xakidagi axborotni shakllantirish uchun buxgalteriya hisobida xar xil usullardan foydalaniladi u usullarning yigindisi buxgalteriya hisobining usuli (metodini) tashkil kiladi.
Usulning mazmuni mazkur fanning predmeti, vazifalari va uning oldiga kuyiladigan talablar xususiyatlariga boglik buladi. Ular buxgalteriya hisobi usulining tarkibiga kiradigan anik usullarni aniklab beradi.
Eng avval shunga e`tibor berish lozimki, buxgalteriya hisobida korxonada sodir buladigan barcha ho`jalik jarayonlari, uning ixtiyoridagi barcha mablag`larni aks ettiruvchi axborot shakllanadi. Xar xil jarayonlarda sodir buladigan operatsiyalar soni xamda korxona ixtiyorida joylashgan mablag`lar turi va manbalari juda muximdir. Xar bir ho`jalik operatsiyasi va mablag`lar xamda manbalar turi ustidan zaruriy boshqaruv axborotini umumlashtirish va shakllantirish maqsadlari uchun xujjatlashtirish yordamida kuzatuv olib boriladi.
Xujjatlashtirish buxgalteriya hisobining obyektlari (uning predmetining tarkibiy unsurlari) ustidan yoppasiga va uzluksiz kuzatishni amalga oshirish imkonini beradigan dastlabki aks ettirish usulidir. Buning uchun xar bir aloxida operatsiya uchun yoki ularning bir turdagi guruxi uchun dastlabki hisob axborotini muayyan moddiy tashuvchisi tuziladi. Unda amalga oshirilgan operatsiyaning mazmuni kayd etiladi.
Xujjatlashtirish yordamida sodir bulayetgan ho`jalik operatsiyalari xakida mukammal ma`lumotlar olinadi. Bu ma`lumotlar ularni keyinchalik iktisodiy jixatdan guruxlash va umumlashtirish uchun asos bulib hisoblanadi. Yuridik talablarga rioya kilingan xolda xujjatlardan foydalanish buxgalteriya hisobining ma`lumotlariga isbotlovchi kuch bagishlaydi.
Lekin ho`jalik jarayonida bulib utayetgan barcha xodisalarni xam xujjatlashtirysh yordamida kayd qilib bulavermaydi. Jumladan, tabiiy yukolish, mablag`larni kabul kilish va topshirish paytidagi noanik-liklar, hisobdagi xatolar va kolaversa, ugirliklar tegishli kiymatlik-larning xakikiy mikdorini dastlabki axborotni tashuvchilar va hisobda aks ettirilganlaridan chetga ogishiga olib keladi. Bunday xodisalarni rasmiylashtirish ular sodir bulayetganda emas, balki fakat ular ma`lum bulgandagina mumkin buladi. Dastlabki axborot tashuvchilar tomonidan kayd kilinmay kolgan xodisalar xujjatlashtirishga zaruri qo`shimcha hisoblangan ruyxatga olish (inventarizatsiya) yordamida aniklanadi. Uning ma`lumotlari yukorida keltirilgan u yoki boshqa sabablarga kura uz vaqtida hisobga olinmay kolgan hisob kurstatkichlarini xakikatdagiga muvofiklashtirish uchun xizmat kiladi.
Shunday qilib, xujjatlashtirish va ruyxatga olish buxgalteriya hisobining obyektlarini dastlabki kuzatish amalga oshirish uchun pullaniladi. Ulardan foydalanish mulkning but saklanishi ustidan, nazorat kilish imkonini beradi. Xujjatlashtirish va ruyxatga olishning ma`lumotlari moddiy-javobgar shaxslarning xatti-harakatlari, amalga oshirilayetgan operatsiyalarning konuniyligi, mablag`larning to`g`ri saklanishi, ulardan maqsadga muvofik ravishda foydalanish va shu kabilar ustidan kuzatish imkonini beradi.
Yukorida ta`kidlanganidek ho`jalik operatsiyalari va mablag`lar juda turli-tumandir. Lekin buxgalteriya hisobi ular xakida yigma (umumlashtirilgan) kursatkichlarni berishi kerak. Bunda yigiladigan ma`lumotlar ulchagichlarda ifodalanadi. Buning uchun buxgalteriya hisobida baxolash usuli pullaniladi. Baxolash yordamida natura va mexnat kursatkichlarini pul kursatkichlariga aylantiriladi.
Ho`jalik jarayonini boshqarish uchun uni amalga oshirish bilan boglik bulgan barcha chikimlarni hisoblab chikish, xar bir jarayonda ishlatilgan xam jonli, xam moddiylashtirilgan mexnatni hisoblab chikish kerak. Bunda xar bir chikim turinining mikdorinigina emas, balki anik bulgan ularning obyektiga tegishli bulgan umumiy summasini topish, ya`ni hisobga olinayetgan obyektlarning tannarxini hisoblab topish lozim buladi. Mahsulot tannarxi ishlab chiqarish xarajatlarining mikdo-ri ustidan nazorat kilish uchun pullaniladigan kalkulyatsiya yordamida hisoblab topiladi. U obyektlarning xakikiy tannarxini aniklash imkonini beradi.
Shunday qilib, kalkulyatsiya buxgalteriya hisobi obyektlarini kiymatli ulchash uchun xizmat kiladi. Ularning pullanilishi tijorat hisob-kitobini mustaxkamlash uchun katta axamiyat kasb etadi. Ma`lumki, tijorat hisob-kitobiga rioya kilish korxona xarajatlari bilan uning faoliyati natijalari urtasidagi muvofiklikni talab kiladi. Xarajatlar bilan natijalarni solishtirish xakikiy tannarx kalkulyatsiyasi ma`lumotlariga asoslanadigan pulda ifodalash yo`li bilan erishiladi.
Buxgalteriya hisobining obyektlari tarkibidagi va funksiyalaridagi farklanishlar ularning ustidan aloxida guruxlar buyicha, masalan, mexnat vositalari, mexnat buyumlari, pul mablag`lari va hokazo kuzatish zarurligini takazo etadi. Undan tashqari, ushbu guruxlarning ichida hisobni mablag`larning aloxida turlari va ularning joylashgan joylari buyicha tashkil kilish kerak buladi. Demak hisob bilan aloxida ajratilgan xolda xar bir mexnat vositasining turi - binolar, mashinalar, uskunalar va hokazo;
Mexnat buyumlari - asosiy va yordamchi materiallar, yokilgi, yarim tayyor mahsulot va boshqalar; pul mablag`lari ularning joylashgan joylari buyicha - hisob-kitob, valyuta va bankdagi boshqa schetlar, korxonaning kassasida va shu kabilar kamrab olingan bulishi kerak. Shu bilan birga bunday guruxlash kupincha kamlik qilib koladi. Masalan, mexnat buyumlarining xar xil turlari ustidan, aytaylik asosiy materiallar ustidan, kuzatish ularning xar bir turi, sorti, katta-kichikligi va hokazolar to`g`risida ma`lumotlar olishni talab kiladi. Shunga uxshash guruxlash buxgalteriya hisobida mablag`lar manbalari va ho`jalik jarayonlari buyicha xam amalga oshiriladi.
Ho`jalik mablag`lari va ho`jalik operatsiyalarini joriy aks ettirish va ularni boshqarish uchun zarur bulgan ma`lumotlar olish imkonini beradigan buxgalteriya hisobi obyektlarini iktisodiy jixatdan guruxlash uchun, schetlardan foydalaniladi.
Axborotni dastlabki tashuvchilardagi ma`lumotlar hisob obyektlariga fakat tarkok bulgan tavsif beradi, shu sababli schetlarga extiyoj tugiladi. Bu ma`lumotlarni umumlashtirilgan xolda kuz oldiga keltirish uchun, ularni guruxlash va summalashtirish lozim buladi. Bunday funksiyani buxgalteriya hisobida schetlar bajaradi.
Ho`jalik operatsiyalarni buxgalteriya schetlarida aks ettirish ikkiyoklama yozuv vositasida amalga oshiriladi. Ikkiyoklama yozuvning moxiyati xar bir ho`jalik operatsiyasi natijasida yuzaga keladigan ikki xodisani uzaro boglangan xolda aks ettirishdan iborat. Masalan, materiallarni xarid kilish operatsiyasini kayd etaturib, sotib olingan kiymatliklarning kelishi (tayyorlanishi) va mol yetkazib beruvchilarga tulangan pul mablag`larining sarflanishi (karzning yuzaga kelishi) kursatkichlari uzaro boglaniladi: yoki mahsulot tayyorlashga meteriallar sarflashni aks ettira turib, uzaro bogliklikda ishlab chiqarish chikimlarining oshishi va korxona omboridagi materiallarning kamayishi kursatiladi. Operatsiyallar bunday usul bilan yozish ularning iktisodiy mazmunini ochib beradi va ho`jalik faoliyatini chukurrok urganishga yordam beradi.
Shunday qilib, schetlar va ikkiyoklama yozuv buxgalteriya hisobi obyektlari to`g`risidagi ma`lumotlarni joriy guruxlash maqsadida pullaniladi. Ularning yordamida korxonani tezkor boshqarish, moddiy javobgar shaxslarning amallari mulklarning but saklanishi ustidan nazorat amalga oshiriladi. Ular ho`jalik faoliyatining yigma kursatkichlarini hisoblab chikish uchun zarur bulgan ma`lumotlarni asta-sekin jamgarish va tartibga solish (sistemalash) imkonini beradi.
Buxgalteriya hisobi anik obyektlarining keng bulgan tarkibi korxona ho`jalik mablag`larini doimiy kuzdan kechirish zarurligini takazo etadi. Buning uchun ho`jalik mablag`larini ikki xilga, ya`ni ularning turlari va joylashishi xamda tashkil topish manbalari va kanday maqsadga mo`ljallanganligiga karab, kursatadigan buxgalteriya balansi xizmat kiladi. Ho`jalik mablag`larini aks ettirishning bunday tartibi ularning barcha yigindisini uzaro boglangan xolda ko`rish imkonini beradi va korxonaning ular bilan ta`minlanganligini taxlil kilishni yengillashtiradi.
Ho`jalik jarayonlarini vaqti-vaqti bilan kuzdan kechirish buxgalteriya hisobida ularni tavsiflovchi kursatkichlar ustidan kuzatish yo`li bilan amalga oshiriladi. Bunday kursatkichlar ho`jalik faoliyatining barcha asosiy uchastkalari buyicha belgilanadi. Bu - ishlab chiqarish va sotish xajmi, foyda va rentabellik tannarx va boshqalardir. Bularning xammasi hisob ma`lumotlari asosida budjetning bajarilishining yirma tizimini ifodalovchi hisobotda aks ettiriladi. hisobot hisob-kitoblarning ilmiy asoslangagan tizimi yordamida tuziladi. U hisoblab chiqariladigan kursatkichlarning to`g`riligini va ularning utgan davrdagi xuddi shunday kursatkichlari bilan xamda korxonaning moliyaviy axvolini baxolash maqsadida boshqa korxonalarning xuddi shunday kursatkichlari bilan solishtirish mumkinligini ta`minlaydi.
Yukorida aytilganlardan kelib chikib, balans va hisobot buxgalteriya hisobi ma`lumotlarini yakunlovchi umumlashtirish usuli hisoblana-di, desak buladi. Bu usullardan foydalanish buxgalteriya hisobining muxim vazifalari hisoblangan korxona va uning tarkibiy bulinmala-rini boshqarish, korxona moliyaviy axvolini baxolash kabi muxim bulgan vazifalarni yechishni ta`minlaydi. Korxonada tezkor boshqarish xujjat-lar va schetlar ma`lumotlari buyicha xar kuni amalga oshiriladi, lekin u uzoqrok bulgan muddatdagi korxonalar ishini chukur taxlil kilish imkonini bermaydi.
Buxgalteriya hisobida pullaniladigan usullar moxiyatini ko`rib chikishga yakun yasaymiz. Shunday qilib, buxgalteriya hisobining usuli (metodi) kuyidagi usul (element)lardan iborat ekan: xujjatlashtirish va yuklama kilish (inventarizatsiya), baxolash va kalkulyatsiya, schetlar va ikkiyoklama yozuv, balans va hisobot.
Bularda keng mikyosda xujjatlashtirish, baxolash, kalkulyatsiya, hisobot va ma`lum darajada balans (balansli usul) pullaniladi. Masalan, statistikada va budjetlashtirish (rejalashtirish)da balansli usuldan xalq ho`jaligi balansini, mexnat balansini, turli moddiy resurslarning balansini tuzish uchun foydalaniladi va hokazo.
Buxgalteriya hisobining amaliyotida shu barcha usullar ajralgan xolda emas, balki yagona butunlikning bir kismi sifatida kuyidagi ketma - ketlikda pullaniladi. Xujjatlashtirishdan - ho`jalik operatsiyalari xakida dastlabki ma`lumotlarni olish uchun foydalniladi. Ma`lumotlarni xujjatlashtirish asosida ho`jalik faoliyatini buxgalteriya hisobida navbatdagi aks ettirish amalga oshiriladi. xujjatlardan ma`lumotlar albatta umumlashtirilgan pul ulchagichida ifodalanadi. Buning uchun natura va mexnat kursatkichlaridan pul kursatkichlariga utkazish imkonini beradigan baxolash xizmat kiladi.
Xujjatlarda kayd etilgan buxgalteriya hisobi obyektlari to`g`risi-dagi ma`lumotlar iktisodiy jixatdan guruxlanadi va summalashtiriladi, buning uchun esa schetlar va ikkiyoklama yozuvdan foydalaniladi. Schetlarda olinadigan kursatkichlar ikkiyoklama yozuv yordamida uzaro boglanadi. Schetlarda keltirilgan ma`lumotlar yuklama kilish jarayonida tekshiriladi va aniklanadi. Tekshirilgan ma`lumotlar asosida u yoki boshqa obyektga tegishli bulgan chikimlar hisoblab chikiladi, ya`ni ularning tannarxi hisoblab chikiladi - kalkulyatsiya tuziladi.
Shunda tezda joriy buxgalteriya hisobi yuritiladi xamda korxona va uning tarkibiy bulinmalarining faoliyati boshqariladi. Buxgalteriya hisobi obyektlarini joriy aks ettirish mablag`lar turlari va ularning manbalari sinov (probno`y) balansda solishtirish bilan nazorat kilinadi va ichki hisobot yordamida joriy ma`lumotlarni vaqti-vaqti bilan yigib yakunlanadi.
Buxgalteriya hisobi usulining turli unsurlarini birga olib borish va ulardan amaliy foydalanish mana shulardan iborat. Usulning unsurlari bir birovlari bilan chambaras boglik bulib, ularning xar biri oldingilaridan foydalanadi yoki uzlari keyingilariga ma`lumotlar beradi. Shunday qilib, baxgalteriya hisobining usuli - bu ho`jalik mablag`lari va jarayonlarini boshqa ish uchun axborotni shakllantirish usullarining yiginsidir.
Buxgalteriya hisobining usuli qator usullardan foydalanish bilan tavsiflanadi va ularning xar biri ma`lum maqsadlarga xizmat qilib, birgalikda yagona tizimni hosil kiladi. Buxgalteriya obyektlari unda yoppasiga va uzluksiz aksini topadi. Buxgalteriya hisobining usuli hisobga olinayetgan obyektlarni uz aro boglangan xolda aks ettirish imkonini beradi va shu bilan ayrim xodisalar urtasidagi sababli borliklikni yuzaga chiqaradi. Ho`jalik xodisalari buxgalteriya hisobida real ma`lumotlar asosida kursatiladi va shu bilan uning obyektivligi ta`minlanadi.
Buxgalteriya hisobining usuli ho`jalik xayotining barcha xodisalari, ho`jalik faoliyati jarayonida sodir bulayetgan barcha kup sonli operatsiyalarni kuzatish imkonini bermay, undan tashqari, ilmiy asoslangan boshqaruv yechimlarini ishlab chikish uchun katta axamiyatga ega bulgan shu ma`lumotlarni iktisodiy jixatdan umumlashtirish imkoniyatini xam yaratadi.
Buxgalteriya hisobi usulidan foydalanishning bosh maqsadi ho`jalik faoliyatini boshqarishni amalga oshirish uchun talab kilinadigan kursatkichlarni hisoblab chikishdan iborat.
Yukorida yozilganlarga asoslanib buxgalteriya hisobi usulining moxiyatini kuyidagicha ta`riflash mumkin.
Buxgalteriya hisobining usuli buxgalteriya hisobi obyektlarini ho`jalik faoliyatini boshqarishni amalga oshirish maqsadida yoppasiga, uzluksiz, uzaro boglangan va obyektiv aks ettirishni ta`minlaydigan usullar tizimidan iborat.
Iktisodiy adabiyotda buxgalteriya hisobi usulining boshqa tavsiflari xam mavjud. To`g`risini aytganda, usul tushunchasining umumiy ma`nosi bir xildir: usul deganga xar doim buxgalteriya hisobining predmetini aks ettiradigan usul tushuniladi. Lekin uning tarkibiga kiritilgan anik (konkret) usullar ruyxati kupincha xar xil bulib chikadi. Masalan, ba`zida bu ruyxat kandaydir bir usul, masalan, ikkiyoklama yozuv, bilan cheklanadi.
Usulni bunday tushunishning xatoligi shubxasizdir: na ikkiyoklama yozuv va na usulning xar kanday boshqasi boshqa usullar bilan boglanmasdan buxgalteriya hisobi obyektlari to`g`risida zarur bulgan barcha ma`lumotlarini bera olmaydi.
Ba`zi bir ishlarda buxgalteriya hisobi usuli usullar majmuasidan iborat ekanligi tan olinadi-yu, lekin shu majmua tarkibidan u yoki boshqa usul (element)lar, masalan xujjatlashtirish va kalkulyatsiya chiqarib tashlanadi. Buni shu bilan isbotlamokchi buladilarki, guyoki unga fakat hisobga olinayetgan obyektlarni aks ettirishining usullari kiritilishi kerak emish, guyoki xujjatlashtirish va kalkulyatsiya ularni aks ettirmaganda hisob usuliga ba`zida unda fakat doimo va muntazam ravishda pullaniladigan unsurlar kiritiladi. Shu munosabat bilan u yoki bu talabni kondarmaydigani uchun yuklama kilish usuli chiqarib tashlanishi kerak emish, vaxolanki Uzbekiston Respublikasining "Buxgalteriya hisobi to`g`risidagi" konuniga kura moddiy - javobgar shaxslar uzgartirilganda, tabiiy ofatlardan keyin xamda yilik hisobot tuzilishidan oldin yuklama utkazish zaruriydir.
Qator iktisodchilarining fikrlari buyicha buxgalteriya hisobi-ning usuliga fakat boshqa hisob turlarida pullanilmaydigan va buxgalteriya hisobiga xos bulgan usullar kiritilishi kerak. Shuning uchun unga, masalan, hisobotni kiritishmaydi, lekin bu xam nato`g`ri, chunki agar u yoki boshqa usul hisobning boshqa turlarida ishlatilsa, u buxgalteriya hisobida uz funksiyasini bajarishdan tuxtab kolmaydi-ku. Buxgalteriya hisobi usulining xususiyati aynan shundan iboratki, fakat uning usullari majmuasi tufayligina boshqarish uchun zarur bulgan axborotning shaklanishi ta`minlanadi.
Shunday nuktai nazar xam mavjudki, guyoki buxgalteriya hisobining usuli balanslashtirilgan umumlashtirish deb ataladigan narsadan iborat, kolgan boshqa usullar esa fakat ushbu umumlashtirishni ta`minlash uchun pullanilar emish. Lekin bu nuktai nazar bilan kelishilsa, unda xujjatlashtirish, schetlar, ikkiyoklama yozuv va boshqalar buxgalteriya hisobida tezkor boshqarish buyicha mutlako anik bulgan boshqaruv vazifalarini yechish uchun emas, balki fakat balanslashtirilgan umumlashtirishni amalga oshirish imkoniyatini ta`minlash uchun pullaniladi, degan xulosa kelib chikadi.
Buxgalteriya hisobining yukorida keltirilgan tavsifidan mutlako anik qilib shuni aytish mumkinki, uning xar bir unsuri butunlay anik bulgan funksiyani bajaradi va shu bilan ularning umuman barchasining majmuasi yordamida buxgalteriya hisobi predmetini tula-tukis aks ettirish mumkin bulishligiga yordam beradi.

Xulosa:

Buxgalteriya hisobining obyekti - bu korxonalar faoliyati va unda sodir buladigan ho`jalik operatsiyalaridir. Buxgalteriya hisobining predmeti - korxona ho`jalik mablag`lari, ya`ni unga tegishli bulgan mexnat buyumlari va vositalaridir xamda mablag`lar manbasidir. Buxgalteriya hisobining usullari - bu hisobni yuritishda kullaniladigan usullardir. Ularga kuyidagilar kiradi:

1.