Mavzu: chor rossiyasining turkiston o‘lkasi boyliklariga munosabati va uning salbiy oqibatlari

II.2. Mustamlaka Turkistonida madaniy hayot


Chor Rossiyasi bosqiniga qadar Turkistonda keng tarmoqli xalq maorifi o`choqlari: maktablar va madrasalar mavjud edi. Istilochilar ularning faoliyati bilan tanishib, mustamlakachilikning bundan keying! taqdiri uchun o`sha maktab va madrasalarning g`oyatda xavfli ekanligini tushunib yetgandilar. Shu bois cho-rizm o`lkada ruslashtirish siyosatini ayni shu sohadan boshlab, bu soha bo`yicha o`z dasturini ishlab chiqadi. O`sha pixini yorgan siyosatchi K.P.Kaufman bu sohada ayniqsa jon kuydirib faoliyat ko`rsatadi.
1880-yilda Imperiya Davlat Kengashida Turkistondagi ma-halliy aholi bolalarini ruslar bilan birgalikda o`qitish masalasi ko`rilganda Turkiston aholisining «savdo-sotiq, dehqonchilikda suyagi qotganligi va yuvosh tabiati» ta`kidlanib, ularning «imperiyadagi boshqa musulmonlardan keskin ajralib turishlari» qayd qilinadi.
Davlat Kengashining bu qarori Kaufman tomonidan qo`llab-quwatlanadi. Kaufman «ruslar va tuzemetslarning bolalarini birgalikda tarbiyalash» masalasini ko`taradi. U musulmon va rus maktablarining ajralib turishi iqtisodiy va siyosiy jihatdan qararh deb hisoblaydi. Uning bu g`oyasini keyingi general-gubernatorlar davom ettiradilar. 1884-yilda Toshkentda birinchi rus-tuzem maktabi ochiladi, ularning soni XIX asr oxirida yuzdan oshib ke-tadi¹.
Chor Rossiyasi ma`murlarining Turkiston o`lkasida yerli xalq vakillarini qorong`ilik zulmat va zabunlikda saqlashga qaratilgai mustamlakachilik va zo`rlik siyosatiga qaramasdan XIX asr oxiri XX asr boshlarida o`lkada milliy maorif, fan va madamyal taraqqiyoti to`xtab qolgan emas. Ammo ushbu masalada ham Sovet hokimiyati yillarida kommunistik mafkura ta`siri ostida manqurtlik va qullarcha tobelik dunyoqarashida shakllangan mahalliy olimlar o`z asarlarida chorizm davrida yuritilgan maorif, fan va madaniyat sohasidagi siyosatni ko`pirtirib maqtadilar. Chor Rossiyasi bosqiniga qadar o`lkadagi bu sohadagi ahvolni kamsitib yerga urdilar. Ular 1897-yil o`lkada savodli o`zbeklar -1,6 foizni, qozoqlar - 1 foizni, turkmanlar - 0,7, qirg`izlar - 0,6 foizni tashkil etgan, aholining savodxonligi shundan keyingi yillarda ham oshmagan, O`zbekistonda har 100 kishining 98 tasi savodsiz edi, deb keldilar. «O`rta Osiyo xalqlari inqilobgacha de-yarli yoppasiga savodsiz edi. 1897-yili o`zbeklarning atigi 1,9 foi-zi o`qish va imzo chekishni bilardi. 1897-yilgi Butunrossiya aholi ro`yxatiga ko`ra savodlilar o`lkada 1,8 foizni tashkil etgan, ya`ni inqilobgacha Turkiston deyarli yoppa savodsiz o`lka edi». «O`zbek xalqi deyarli yalpi savodsiz edi. Savodlilar 1,5-2 protsentdan oshmasdi» kabi fikrlarni yozdilar, targ`ib qiladilar.
Hatto ayrim olimlar vatanga, o`z xalqiga xiyonat qilgan va bosqinchi Rossiya hukmdorlari tomoniga o`tgan Saidazimboy singari savdogarlarni Toshkentda o`z uyida rus-tuzem maktabi ochdi deb osmonga ko`tarib maqtaydilar. Aslida esa rus-tuzem rnaktablari asosan tilmochlar - tarjimonlar tayyorlashga mo`ljallab tashkil etilgan edi.
Ammo sovet davrida bu kabi da`volarni inkor etuvchi xoliso-na tadqiqotlar ham e`lon qilinadi. Tarixchi olim Pyotr Gerono-vich Kim o`zining «Uydirma va haqiqat» maqolasida o`zimizdan chiqqan «olimlar»ga qonuniy savol bilan murojaat qiladi:
Xo`sh, savodsiz xalq butun dunyo xalqlarining faxr-u iftixoriga aylangan Samarqand, Buxoro, Xorazm, Toshkent va Xivadagi Go`ri Amir, Shohi Zinda, Bibixonim kabi koshonalarni va boshqa ko`plab osori-atiqalarni qanday qilib bunyod etgan ekan? Savodsiz xalq qay yo`l bilan jahonga Ibn Sino, Al-Xorazmiy, Beruniy kabi olamga mashhur allomalarni yetkazib berdi ekan? Savodsiz xalq Navoiy, Ulug`bek Forobiy, Jomiy va boshqa ko`plab shoir-u fozillari bilan olamga dong taratganining siri nimada? Furqat, Muqimiy, A.Avloniy, M.Behbudiy kabi ninglab ma`rifatparvarlari bo`lgan xalqning savodsizligiga ishonish mumkinmi?
P.G.Kim bu kabi mantiqsiz va kurakda turmaydigan da`volarni inkor etib bo`lmaydigan dalillar bilan o`z maqolasida fosh etdi. U bunday yozadi: «Endi manbalarda keltirilgan faktlarga asoslanib, 1897-yiliRossiya, Belorussiyava Turkistonda aholining, maktablarning, ulardagi o`quvchilarning sonlarini kuzatsak bu o`lkalardagi savodxonlikning darajasi oydinlashadi.
Rossiyada aholining umumiy soni - 126.388.800, maktablar soni - 33,401, o`quvchi soni - 2.318.100, aholining umumiy soniga nisbatan o`quvchilar - 1,8 foizni tashkil etgan holda, aholining savodxonligi - 21 foiz; Belorussiyada aholining umumiy soni -6.492.857, maktablar soni - 2.263, o`quvchilar soni - 125.418, aholining umumiy soniga nisbatan o`quvchilar - 1,9 foizni tash­kil etgan holda aholining savodxonligi - 24.7 foiz; Turkistonda aholining umumiy soni - 3.792.774, maktablar soni - 6.027, o`quvchilar soni - 64015, aholining umumiy soniga nisbatan o`quvchilar -1,7 foizni tashkil etgan holda aholining savodxonligi-19,55 foiz bo`lgan<sup>1</sup>.
Axir mustamlaka Turkistonidagi juda ko`p eski maktablarda oliy ta`lim beradigan o`quv yurtlarida ajdodlarimiz farzandlari ta`lim olganliklari, madrasalarda mudarrislar, mahallalarda savodxon ayollar otinoyilik qilib, shariat (fikh) qonunchiligidan ta`lim-tarbiya berganlari, o`sha o`quv muassasalarida ko`plab yurtdoshlarimiz o`qib, zamonasining savodli kishilari bo`lib ye-tishganini unutmaslik kerak. XX asr boshlarida butun o`lka bo`yicha jadid maktablarining necha tarmog`i yuzaga kelganini ham e`tibordan chiqarmaslik lozim.
Ehtimol shu boisdan mashhur rus olimlaridan akademik V.V.Bartold, A.D.Middendorf, sayyoh olim A.L.Fedchenko, sharqshunoslardan V.P.Nalivkin, A.L.Kun va boshqalar o`lka-dagi maorif taraqqiyotiga yuqori baho berganlar, xalqimiz-ning madaniyatiga hayron qolganlar va uni olqishlaganlar. Tarixchi olim Haydarbek Bobobekov «O`tmishda o`zbeklar savodsizmishlar» maqolasida bu haqda quyidagi dalillarm keltiradi: «A.Middendorfning 1882-yilda chop etilgan «Ocherki Ferganskoy dolini» kitobida shunday satrlarni o`qiyrmz: «Farg`ona viloyatida qadimdan o`troq holda yashashni sev- gan mehnatkash qabilalar istiqomat qilishadi... Albatta, o`ziga xos betakror sharoiti bo`lgan Farg`ona yuksak madaniyatli mamlakatlar cho`qqisiga ko`tarildi». A.Middendorfning so`ziga qaraganda XIX asrda yevropaliklar yer xo`jaligi ravnaqiga harakat qilib maqsadlariga erisholmayotgan bir paytda Farg`ona vodiysida bu muammo ancha burun hal bo`lgan, u joylarda dalalar sug`orilar, yaylovlar esa o`g`itlantirilarkan».
Olim o`z fikrini davom ettirib yozadi: «Farg`onada qilingan ishlarga havas qildik, bu yerdagi zaminga nisbatan yuksak madaniyat boshqa yerlarga qaraganda ko`proq saqlanib qolganligini ko`rdik. Bir qancha yerlarni ko`zdan kechirib shu xulosaga keldikki, Farg`onada yer xo`jaligini ehtiyotkorona va mohirona olib borishar ekan. Bu esa hayratda qoldiradigan ha-qiqiy madaniy mehnat eng katta zanjirining bir qismi ekaniga ishonch hosil qildik».
«Golos» gazetasi 1874-yil 29-avgust sonida suv xo`jaligi masalasi haqida bunday yozadi: «...amalda ko`pincha tuzemets-lardan (ya`ni mahalliy aholidan - mualliflar) ko`p narsani o`rga-nishga to`g`ri kelmoqda. Shunday qilib, irrigatsiya haqida bizda (ya`ni Rossiya - mualliflar) oxirgi vaqtgacha o`ylanmagan edi. Osiyoda esa bu soha yuksak darajada rivojlangan. va, albatta, dalalarni sun`iy sug`orish bo`yicha biz O`rta Osiyoliklarga hech narsa o`rgata olmaymiz. Bizda Janubiy Rossiyada irrigatsiya borasida tortishuvlar davom etayotgan bir davrda osiyoliklar tog`larda korizlar orqali kanallar qurishmoqda. Uning tubidan o`nlab sajen yuqori suvlarni chiqarishmoqda, bir qoyadan ikkinchi qoyaga arg`amchi tortib tarnov yordamida suv olishmoqda, bular esa bizdagi donishmandlarning tushiga ham kirmagan».
Rus olimlari, sayyohlari, savdogarlari Qo`qon xonligidagina emas, balki o`lkaning boshqa joylarida ham sun`iy sug`orish usulini o`z ko`zlari bilan ko`rib yuksak baho berdilar. Masalan, N. Ulyanov yozgan edi: «Bu mahalliy Leonardo da Vinchilar ijodida bir bosh emas, balki bir necha avlodlarning tajribali aqlini ko`rdim».
Turkiston xalqlari madaniyati haqida Turkiston general-gubernatori S.M.Duxovskiyning podshoga sadoqatini izhor etib yozgan dokladida (1899-yil) qiziqarli fikrlar bor. Jumladan, u shunday yozadi: «Uzoq vaqtlar mobaynida Buxoro butun musulmonlar (sunniylar) olamida musulmon huquqshunos-ligi va ilmining mo`tabar markazi sifatida tan olib kelingan boz ustiga bu obro`-e`tiborni hanuz yo`qotmay kelayotir` Bir vaqtlar O`rta osiyolik ruhoniylar, qonunshunos arab till bilimdonlari faoliyatining ahamiyati naqadar ulug` bo`lganini bugungi kunda butun dunyodagi musulmon-sunniylar qo`llayot-gan mashhur va mo`tabar shariat majmualarining ayrimlari O`rta Osiyoda bitilganini eslashning o`zigina kifoya. «Hido-ya-i-Sharif» Marg`ilonda, «Aqoid» Buxoroda, «Hikmat-ul-Ayn» Samarqandda yaratildi. Musulmon olamiga shariatning so`nggi talqmini O`rta Osiyo taqdim etdi. Bulardan tashqari, bu o`lka olamga Navoiy, So`fi Olloyor, Ahmad Yassaviy, Mashrab kabi shoir-so`fiylarni berdi».
Xullas, Turkistonda Rossiya bosqiniga qadar aholining savodxonlik va madaniyati darajasi yuqorida ta`kidlagani singari qoloq bo`lmagan. To`g`ri, hozirgi davrga nisbatan oladigan bo`lsak savodsizlar Turkiston o`lkasida XIX asrda ko`p bo`lgan. Ammo o`tgan o`sha XIX asrda qaysi mamlakatda ahvol bundan ko`ra yaxshiroq edi? Shuning uchun xalqimizning o`tmish tarixini nodonlarcha qora bo`yoqlarda yoritishga istiqlol tufayli barham berilmoqda Chor Rossiyasi Turkiston o`lkasini o`z mustamlakasiga aylantirgan XIX asrning ikkinchi yarmida o`lkaning ijtimoiy-madaniy hayotida albatta ba`zi bir ijobiy o`zgarish va yan-giliklar ham bo`ldi. Bu o`zgarishlar va yangiliklar mustamlaka-chilar tomonidan yerli xalqlarning talab va ehtiyojlarini qondirish maqsadida ro`yobga chiqarilgani yo`q. Balki, birinchi navbatda va asosan bosqinchilarning talablari va manfaatlari nuqtayi naza-ridan amalga oshirildi. Ana shunday yangilik va o`zgarishlardan biri o`lkada aholiga xizmat qiluvchi madaniy-ma`rifiy muassasa-larining paydo bo`lishidir. 1870-yilda Toshkentda kutubxona tashkil qilinadi. Kutubxona uchun Peterburg va Moskvadan 1867-yilda yuborilgan dastlabki kitoblar zo`r qiyinchiliklar bilan 1868-yilda Toshkentga yetib kelgan edi. Bu kitoblar asosan O`rta Osiyoni va unga qo`shni bo`lgan mamlakatlarni o`rganishga va boshqa masalalarga aloqador adabiyotlar edi. Kutubxona fondi mutlaqo rus tilida bo`iib, uning o`quvchilari ham asosan rus ofitserlari, amaldorlari, va ularning oilalaridan iborat edi. Dastlabki kitobxonlar to`g`risidagi ma`lumot 1870-yil may oyidan 1871-yil sentabrgacha bo`lgan davrga aloqadordir. Hammasi bo`iib 75 kitobxon bo`lgan, shundan 45 nafari ofltser, 19 nafari amaldor, 4 nafari savdogar, 2 kishi ruhoniy, bir kishi mahalliy maktab talabasi edi.
Shunday bo`lsada, kutubxona har holda ma`rifiy ish bilan shug`ullandi va o`lkada XIX asr rus adabiyotining demokra-tik g`oyalarini tarqatish vazifasini o`tadi. Biroq 70-80-yillarda Rossiyada madaniyat va xalq maorifi 60-yillarda qo`lga kiritgan demokratik huquqlarni yo`q qilishga intilgan reaktsiyaning hujumi boshlanib ketdi. Bu hujumdan kutubxona ham chet-da qolmadi. 1882-yil dekabrda Turkiston general-gubernatori M.G.Chernyayevning buyrug`i bilan alohida ishlar bo`yicha amaldor, «Peterburg xarobalari» asarining muallifi, reaksion yozuvchi V.V.Krestovskiy kutubxonani taftish qiladi. U o`zining Chernyayevga yozgan raportida: «Rus mualliflaridan Saltikov, Dobrolyubov, Pisarev, Nekrasov va Shiller (A.Mixaylov) asar-lariga talab eng ko`p ekanligi ma`lum bo`ldi», deb yozadi. Ushbu raportga asosan general Chernyayev 1883-yil 1-yanvardan e`tiboran kutubxona faoliyatini to`xtatish to`g`risida buyruq ber­di. Jamoatchilikning talabi bilan 1889-yilda kutubxona yana o`z ish faoliyatini boshlaydi.
O`rta Osiyoni o`rganish bilan shug`ullangan taniqli rus olim-lari — arxeolog V.L.Vyatkin, akademik V.V.Bartold va boshqalar kutubxonaga faol yordam berib turishgan, natijada kutubxona qimmatli asarlar va materiallar bilan to`lib borgan.
«Umuman O`rta Osiyoga, ayniqsa, Turkiston o`lkasiga old asarlar va maqolalarning Turkiston to`plami kutubxona fondlarida to`plangan manbalarning ajoyib majmuasi bo`ldi. Bu to`plam 594 tomdan iborat bo`lib, inqilobgacha bo`lgan Turkis­ton haqidagi kitoblardan, ro`znoma va oynomalardan olingan maqolalardan tashkil topgan. To`plamning 416 tomi mashhur rus bibliografi V.I.Mejov tomonidan tayyorlangan. Bu tomlarga 1867-1887-yillarga old materiallar kiritilgan. So`ngra to`plam ustida olib borilayotgan ish to`xtab qolgan va 1907-yildan 1917-yilgacha bo`lgan davrda har xil bibliograflar to`plamning 175 to-mini tuzganlar».
XIX asrning 80-90-yillarida Toshkent va boshqa yirik shaharlarda turli ilmiy jamiyatlar (arxeologiya, jug`rofiya, etnografiya kabilar) tashkil etilgan. 1896-yilda Samarqandda «Ta-rixiy muzey» ish boshladi. Bir qator ilmiy ekspeditsiyalar uyush-tirildi. Bu borada rus olimlari I.V.Mushketov, N.A.Seversov, A.P.Fedchenko, P.P.Semenov-Tyan-Shanskiy, N.M.Prjevalskiy va boshqalar samarali ishlar olib bordilar. Turkiston xalqlari tari-xini o`rganish va yoritish xalqimizning o`tmish madaniyatini ilmiy tadqiqot qilishda sharqshunos olimlar V.V.Radlov, V.V.Bartold, Ye. E.Bertels va boshqalarning xizmatlari oz emas. Shu davr mobaynida bir qator ijodkor rus adiblari asarlarining mahalliy xalqlar tillariga o`girilishi ham ijobiy faoliyatlardan hisoblanadi.
1868-yilda Toshkentda birinchi bosmaxonaning tashkil etilishi bilan Turkistonda kitob bosish, matbaachilik yo`lga qo`yildi. 1870-yilda bir qator kattaroq boshqa bosmaxona tashkil etilgandan keyin, «Turkestanskiye vedomosti» gazetasi chiqarila boshlandi. Shu yildan e`tiboran bu gazetaning o`zbek va qozoq tillarida (arab alfavitida) ilovalari chiqa boshladi. Ana shu tariqa Turkistonda vaqtli matbuot tarixi o`z ilk qadamini tashladi. Xud-di shu 1870-yilning oxirlarida Xorazmda ham toshbosma paydo bo`ldi. 1880-yilda Navoiyning «Xamsa»si («Hayratul abror»ning birinchi kitobi), «Devoni Munis» va «Devoni Raji» asarlari bosilib chiqdi. 1883-yilda «Toshkentda toshbosmada birinchi marta So`fi Olloyorning «Kitobi sabotul ojizin»i bosilib chiqdi. Shu davrda boshlab o`zbek va tojik tillaridagi kitoblar asosan toshbosmada chiqadigan bo`ldi. Turkiston xalqlari hayotida toshbosma katta rol o`ynadi. «Turkestanskiye vedomosti» gazetasining o`zbekcha va qozoqcha ilovalari 1883-yilda «Turkiston viloyatining gazeti» nomi ostida mustaqil chiqarila boshladi. 1898-yilda Toshkentda «Russkiy Turkestan», 1904-yildan boshlab Samarqandda «Samarqand» gazetalarini chiqarish yo`lga qo`yildi.
1905-yildagi inqilobiy to`lqinlarning ta`sirida «Russkiy Turkestan» va «Samarqand» gazetalarining rahbarligi bol-sheviklar qo`liga o`tib ketdi. Podsho hukumati bu gazetalar faoliyatini taqiqlab qo`ygach ular o`z nomlarini o`zgartirib : «Tur­kiston», «Vperyod» «Russkiy Turkistan»), «Zaravshan», «Novoy Samarqand», «Russkiy Samarqand» («Samarqand») nomlari ostida chiqarila boshlaydi. 1906-yilga kelib bu gazetalarni chop etish umuman taqiqlab qo`yiladi.
XX asrning boshlariga kelib mahalliy milliy matbuotni yo`lga qo`yish borasidagi say-harakatlar ijobiy yakunlanadi. 1906-yilda Toshkentda birinchi marta o`zbek tilida «Taraqqiy» gazetasi chiqariladi. Bu o`zbek milliy matbuotining ilk debochasi sifatida tarixga kiradi. Shundan so`ng birin-ketin, yangi-yangi matbuot organlari vujudga kela boshlaydi. Toshkentda «Sadoi Turkiston» gazetasi jadidlar tomonidan chiqara boshlaydi.
Rus demokratlari va jadidlar 1916-yil 1-iyuldan Andijonda «Turkestanskiy golos» gazetasini chiqara boshlaydilar. XIX asrning ikkinchi yarmi va XX asr boshlarida mustamlaka Turkistonda har qanday og`ir muhit sharoitida bo`lsada ijtimo-iy fan sohasida va badiiy ijodda qalam tebratgan, o`z xalqining dard-u hasrati bilan kuyib yongan va uning kelajak istiqboliga so`zsiz ishongan dono mutafakkir va yozuvchi shoirlar bo`ladi. Bu davrda tarix, badiiy ijod bobida asarlar yozgan adiblarning aksariyati mahalliy boylar, amaldor to`ralarning o`tkazgan zulmkorlik siyosatlaridan to`yib ado bo`lgan va Turkistonni o`z mustamlakasiga aylantirgan chor ma`murlaridan umid va najot kutgan xalq ommasining intilishlari, ezgu niyatlarini tarannum etdi. Ammo ular intilgan narsa quruq, amalga oshmaydigan orzu sarob edi. Shunday bo`ldi ham, xalq orasidan yetishib chiqqan yodkor farzandlar tez orada buni tushinib yeta boshlaydilar, ha­yot maktabi tobora ularning ko`zini ochib boradi. 1897). Ahmad Donish taxallusi bilan elga tanilgan Ahmad Mah-dum o`z davrining yirik ma`rifatparvar olimi va filosofi, yozuv-chisi va astronomi, tarixchisi va arxitektori, musawiri va musiqa navisi edi<sup>1</sup>. Donish qiziqishlari dunyosining naqadar serqirraligini uning yozgan asarlaridayoq ko`rsatib turibdi. Ma`rifatparvar mutafakkirning bizgacha yetib kelgan asarlarijumlasiga «Nomus-al-a`zam» («Ulug` qonun»), «Muntahab-al-ahkom» («Tanlangan qarorlar»), «Navodir-ul-vaqoe`» («Noyob voqealar») va «Risolai muxtasare az ta`rixi salatanati xonadoni amironi Mang`it» («Mang`U amirlari xonadoni saltanatining qisqacha tarixi»)lar kiradi.
Buxoro amiri elchisining kotibi sifatida uch marta Rossiyada bo`lgan Donish taraqqiyotda har tomonlama Rossiyaga nisbatan orqada bo`lgan amirlikdagi ijtimoiy-iqtisodiy tuzumni tanqid qiladi, rus madaniyatini omma o`rtasida tinmay targ`ib qiladi va undan o`rganishga chaqiradi. Uning asarlarida oddiy meh-natkash xalqqa nisbatan muhabbat va zolimlarga nisbatan esa nafrat hissi O`rta o`rinni egallaydi: Donish xalqni ma`rifatli qi-lish, uning madaniyatini oshirish yo`li bilan «adolatli» monarx hokimiyati rahbarligida mavjud tuzumda hukmron bo`lgan no-haqlik va adolatsizlikni yo`qotib baxtli hayot qurish mumkin, deb hisoblardi. Biroq bu borada bu amalga oshmaydigan xom-hayollarga ham berilgan edi. Shunga qaramasdan o`z davriga nisbatan ma`rifat va madaniyatni yashash tarzining va istiqbol-ning dasturiga aylantirgan Donish qarashlari ijobiy ahamiyatga ega edi.