Mavzu: Davlat budjetining tashqi iqtisodiy faoliyat bóyicha daromad va xarajatlar. Kirish

O'zbekiston Respublikasi tashqi iqtisodiyotida xorijiy investitsiyalarning o'rni

Investitsion faoliyatda erishilgan aniq yutuq va muvaffaqiyatlarning keng va atroflicha tahlili, shu asosdagi muhim amaliy xulosalar, kelgusida e'tibor qaratishimiz lozim bo'lgan eng dolzarb masalalar orasida mamlakatimiz taraqqiyotining ustuvor yo'nalishlari va rivojlanish dasturlarini belgilashda, albatta, asosiy e'tibor xorijiy investisiyalarga qaratilayotganligini ta'kidlash kerak.

Investitsion jozibadorlikni oshirish orqali quyidagilarga erishish mumkin:

• iqtisodiyotga milliy va xorijiy investitsiya kirishi faollashadi, undan to'g'ri foydalanish natijasida real sektorga zamonaviy va resurs tejamkor texnika-texnologiya olib kelinadi, mavjudlari modernizatsiya qilinadi va tannarxi nisbatan past raqobatbardosh, exportga va milliy bozorga mo'ljallangan tovar ishlab chiqariladi;

  
  

• milliy va xorijiy investitsiyadan foydalangan xolda kichik biznes va xususiy tadbirkorlikni rivojlantirish, qishloq xo'jaligi, sanoat va xizmat ko'rsatish singari tarmoqlarda ishlab chiqarishni rivojlantirish orqali o'sib borayotgan aholini ish joylari bilan ta'minlaydi;

  
  

• mamlakatda yangi tadbirkorlik sub'ektlarini shakllantirish va shu orqali ichki bozorda raqobat muxitini yaxshilash, axolini sifatli va arzon maxsulotlar bilan ta'minlash imkoni bo'ladi.

  
  

Rivojlangan mamlakatlar tajribasidan ma'lumki, xorij kapitali, xususan, to'g'ridan-to'g'ri xorijiy investitsiyalarni jalb etish investisiyalashda eng samarali vosita hisoblanadi. Aynan xorijiy investisiyalar mamlakatda iqtisodiy va texnologik jarayonini harakatlantiruvchi omili bo'lib xizmat qiladi.

Respublika iqtisodiyotiga to'g'ridan-to'g'ri xorijiy investitsiyalarni jalb qilish faoliyati samaradorligini oshirish, xorijiy investorlarni mamlakatimiz imkoniyatlari va salohiyati to'g'risida xabardor qilish, xorijiy investitsiyalarni jalb etish va o'zlashtirish sohasida davlat va xo'jalik boshqaruvi organlari, mahalliy ijro hokimiyati organlari faoliyatini muvofiqlashtirishni yaxshilash maqsadida O'zbekiston Respublikasi Prezidentining 2019 yil 29-apreldagi PQ-4300 sonli "Respublika iqtisodiyotiga to'g'ridan-to'g'ri xorijiy investisiyalarni jalb qilish mexanizmlarini yanada takomillashtirish chora-tadbirlari to'g'risida"gi qarori qabul qilindi¹⁰.
Ushbu qarorga asosan quyidagi yo’nalishlarda davlat dasturi belgilab olindi:

• kimyo va neft-gaz sanoati, mashinasozlik sohasidagi xo'jalik yurituvchi sub'ektlar, bank-sug'urta tashkilotlari ustav kapitallaridagi davlat aksiyalar (ulushlar) paketlarini sotish;

  
  

• to'g'ridan-to'g'ri xorijiy investisiyalarni jalb etish uchun tayyor investisiya takliflarini ishlab chiqish;

  
  

• investisiya va biznes forumlar, taqdimotlar («Road Show») va marketing kampaniyalari imkoniyatlaridan keng foydalanish;

  
  

• davlat-xususiy sheriklik loyihalarini amalga oshirish bo'yicha ustuvor yo'nalishlarni tashkil etish.

  
  

Investitsion jozibadorlikni oshirish maqsadida ushbu qaror doirasida chet el investorlariga istiqbolli investisiya loyihalari taklif qilindi:

• Yoqilg'i-energetika va neft-kimyo tarmoqlarida investisiya takliflari (takliflar soni — 20, takliflar qiymati — 4 447,6 mln AQSh.doll.)

  
  

• Metallurgiya, mashinasozlik, elektrotexnika tarmoqlari va yengil sanoat sohalarida investisiya takliflari (takliflar soni- 13, takliflar qiymati — 537,3 mln AQSh.doll.)

  
  

• Qishloq xo'jaligi va qishloq xo'jaligi mahsulotlarini qayta ishlash sohasida istiqbolli takliflar (takliflar soni — 26, takliflar qiymati — 551,2 mln AQSh.doll.)

  
  

• Yo'l-transport infratuzilmasi, kommunal uy-xo'jaligi qurilishi va qurilish materiallari ishlab chiqarish sohasida istiqbolli takliflar (takliflar soni — 5, takliflar qiymati — 534,3 mln AQSh.doll.)

  
  

• Ijtimoiy, turistik va farmasevtika sohalarida istiqbolli takliflar (takliflar soni — 22, takliflar qiymati — 160,6 mln. AQSh doll.)

  
  

• Hisobotga ko'ra, 2020 yilda kafolatlanmagan xorijiy kreditlar quyidagi tarmoqlarda investisiya loyihalarini amalga oshirish hisobiga o'tgan yilning shu davriga nisbatan 1,6 barobardan ziyod (2,4 mlrd dollardan 3,5 mlrd dollargacha) o'sdi1, jumladan:

  
  

• NKMK — 636,5 mln dollar;

  
  

• «O'zbekneftgaz» AJ — 154,8 mln dollar («Sho'rtan GKM» MChJ — ishlab chiqarish quvvatini oshirish" — 122,7 mln dollar);

  
  

• «O'zeltexsanoat» AJ — 101,8 mln dollar (maishiy muzlatgichlar ishlab chiqarish — 48 mln dollar);

  
  

• ATKR vazirligi — 89,4 mln dollar (keng polosali telekommuni-katsiya tarmog'ini rivojlantirish — 35,5 mln dollar);

  
  

• «O'zqurilishmateriallari» AJ — 91 mln dollar.

  
  

Davlatning investisiya faoliyati, davlatni o'zining funksiyalarini bajarish jarayonida vujudga keladi, ya'ni, iqtisodiy, mudofaa, huquqni himoya qilish, islohotchilik, ekologik, ijtimoiy va boshqalar. Investisiya faoliyati orqali davlat iqtisodiyotning tarkibiy qayta qurilishiga real ta'sir ko'rsatadi, xalq xo'jaligi samaradorligini o'sishini, alohida tarmoq va hududlarni rivojlanishidagi to'sqinliklarni yo'q qilishni, hisobidan moliyalashtiriladigan davlatning markazlashtirilgan kapital quyilmalari faqat quyidagilarga ajratiladi:

• respublika iqtisodiyotini rivojlantirishning ustuvor yo'nalishlari bo'yicha investisiya loyihalarini davlat maqsadli dasturlarini va davlatlararo bitimlarni amalga oshirishga yagona iqtisodiy hududni saqlab qolishni ta'minlaydi. Davlat byudjeti mablag'lari;

  
  

• egasining nomi ko'rsatilgan uy-joy obligatsiyalari bo'yicha uy-joy qurilishiga;

  
  

• aholi yashaydigan joylarning, birinchi navbatda, yakka tartibda qurilgan uy-joy mavzelarining muhandislik infratuzilmasini rivojlantirishga;

  
  

• yangi yerlarni o'zlashtirish va sug'oriladigan yerlarni tiklashga, suv xo'jaligi qurilishi va kichiq gidroenergetikani rivojlantirishga;

  
  

• maorif, sog'liqni saqlash, madaniyat va ijtimoiy infrato'zilmasining boshqa tarmoqlari ob'ektlarini qurilishiga;

  
  

• davlat boshqaruvi organlari, xuquqni muhofaza qilish organlari, davlat ilmiy muassasalarining moddiy texnika bazasini rivojlantirishga va mustahkamlashga;

  
  

• umumdavlat tabiatni muhofaza qilish tadbirlarini amalga oshirishga va tabiiy ofatlardan himoya qilish inshoatlarini qurishga.

  
  

Davlat byudjeti hisobidan moliyalashtirildigan markazlashtirilgan kapital qo'yilmalar limitlari quyidagilar hisobiga belgilanadi: davlat byudjeti va davlat byudjetidan tashqari fondlar mablag'lari belgilangan tartibda O'zbekiston¹¹ Respublikasi davlat byudjetini shakllantirish chog'ida va yig'ma byudjet tarkibida tasdiqlanadi. Hukumat kafolati ostida jalb qilinadigan xorijiy investisiyalar va kreditlar esa, alohida ustuvor investisiya loyihalarini amalga oshirish bo'yicha Vazirlar Mahkamasi qarorlariga asosida tasdiqlanadi. Mamlakatimiz hududidagi korxonalarning asosiy vositalariga kiritilayotgan investisiyalarda xorijiy investisiyalarning salmog'i yildan yilga ortib bormoqda. Yillar kesimida asosiy vostilarga kiritilayotgan investisiyalar miqdorini tahlil qiladigan bo'lsak, 2016 yilda 51232.0 mlrd so'mni tashkil etgan bo'lsa, bu ko'rsatkich 2017 yilga kelib 72155.2 mlrd so'mga yetdi, ya'ni 20923.2 mlrd so'mga oshgan. 2018 yilda esa 124231.3 mlrd so'm, yani 2017 yilga nisbatan 72999.3 mlrd so'mga oshgan va 2019 yilda 195927.3 mlrd so'mni, 2020 yilda esa 202000.1 mlrd so'mni tashkil etgan. 2020 yil yakuniga ko'ra, asosiy kapitalga qo'yilgan investisiyalar hajmi real qiymatida 2019 yilga nisbatan 8,2 foizga kamaygan va 202 trln so'mni tashkil qilgan. Markazlashtirilgan manbalardan moliyalashtiriladigan investisiyalar hajmi 34,9 foizga kamayib, 39,3 trln so'mni tashkil etgan. Shuningdek, byudjet mablag'lari hisobidan moliyalashtiriladigan investisiyalar 33,6 foizga, O'TTJ mablag'lari 75,7 foizga, hukumat tomonidan ta'minlangan xorijiy investisiyalar va kreditlar 28 foizga kamaygan. 2020 yilda to'g'ridan-to'g'ri xorijiy investisiyalar hajmi 32,7 foizga (kafolatlanmagan xorijiy kreditlarni inobatga olmagan holda) kamayib, 2,9 mlrd dollarni (dollar ekvivalentida pasayish 33,8 foizga yetdi) tashkil etgan.

Bosqichlar^12	Subyektlar	Tadbirlar	Bajarish muddatlari
1-bosqich	Talabgorlar	Investitsiya loyihalarining qiymati va infratuzilma bilan ta’minlash uchun zarur xarajatlarning mutanosibligini ekspertiza qilish uchun Iqtisodiy taraqqiyot va kambag‘allikni qisqartirish vazirligi huzuridagi “Loyihalar va import kontraktlarni kompleks ekspertiza qilish markazi” DUKga murojaat qiladi	zaruratga ko‘ra
2-bosqich	“Loyihalar va import kontraktlarni kompleks ekspertiza qilish markazi” DUK	Taqdim etilgan hujjatlar mazkur Nizomning 8-bandida keltirilgan talablariga muvofiq yoki muvofiq emasligi nuqtai nazaridan ekspertiza qiladi va talabgorga tegishli xulosani yuboradi	15 kun muddatda
3-bosqich	Talabgorlar	Ishchi guruhga investitsiya loyihasining texnik iqtisodiy asoslari (biznes-rejasi), Markazning investitsiya loyihasiga berilgan ijobiy xulosasi hamda ushbu Nizomning 2-ilovasiga muvofiq shaklda ariza taqdim etiladi	Belgilangan muddatlarda
4-bosqich	Ishchi guruhlar	Talabgorlar tomonidan investitsiya loyihasini yangidan boshlash va amalga oshirish bo‘yicha taqdim etilgan hujjatlarni ko‘rib chiqadi, ularni amalga oshirish, joylashtirish va maqsadga muvofiqligini belgilash yuzasidan tegishli xulosani tayyorlaydi hamda Maxsus komissiyaga taqdim etadi	20 kun muddatda
5-bosqich	Maxsus komissiya	Taqdim etilgan ma’lumotlar asosida investitsiya loyihalari uchun zarur tashqi infratuzilma xarajatlarini amalga oshirilishi (rozilik berish yoki rad etish) bo‘yicha qaror qabul qiladi va bu haqda yozma ravishda talabgorni xabardor qiladi	Har chorakda
6-bosqich	Talabgorlar	Maxsus komissiya qarori mavjud bo‘lgan talabgorlar tomonidan investitsiya loyihasini (ishga tushirish bosqichida) amalga oshirish davrida tashqi muhandislik-kommunikatsiya tarmoqlari bilan ta’minlash talabi mavjud bo‘lishiga qarab, Ishchi guruhga tashqi infratuzilma xarajatlari uchun mablag‘lar ajratish to‘g‘risida ariza taqdim etiladi	Belgilangan muddatlarda
7-bosqich	Ishchi guruhlar	Nizomning 19-bandiga muvofiq taqdim etilgan hujjatlarni ko‘rib chiqib, o‘z xulosasini tayyorlaydi hamda talabgorga taqdim etadi.Tashqi infratuzilma xarajatlari uchun talab etiladigan mablag‘larni hisob-kitob qilish uchun ta’minotchi korxonalarga tegishli so‘rovlar yuboradi	10 kun muddatda
8-bosqich	Ta’minotchi korxonalar	Tashqi infratuzilma xarajatlari uchun talab etiladigan mablag‘lar bo‘yicha ma’lumotlarni Ishchi guruhga taqdim etadi	5 kun muddatda
9-bosqich	Ishchi guruhlar	Tashqi infratuzilma xarajatlari davlat tomonidan ajratib beriladigan investitsiya loyihalarning ro‘yxatini tuzadi. Bunda investitsiya loyihasi bo‘yicha mazkur Nizomning 20-bandida ko‘rsatilgan ijobiy xulosa, talab etiladigan mablag‘lar miqdorini hamda mablag‘lar ajratish yuzasidan talabnomalarni ko‘rsatgan holda Maxsus komissiyaga taqdim etadi	Har oyda
10-bosqich	Maxsus komissiya	Ishchi guruhlar tomonidan taqdim etilgan xulosalarga asosan kelgusi yillarda tashqi infratuzilma xarajatlari talab etadigan investitsiya loyihalarini parametrlarini ma’qullaydi; amalga oshirilayotgan investitsiya loyihasiga infratuzilma xarajatlarini ajratish bo‘yicha takliflarni ko‘rib chiqib, O‘zbekiston Respublikasi Davlat budjetidan mablag‘lar ajratilishi yuzasidan xulosa tayyorlaydi; belgilangan tartibda investitsiya loyihasi va ajratilishi lozim bo‘lgan mablag‘lar miqdori yuzasidan Vazirlar Mahkamasining Rayosatiga ma’lumotlar kiritib boradi	Belgilangan muddatlarda

XULOSA
Xulosa o'rnida shuni aytish mumkinki, jahon amaliyoti va tajribasidan kelib chiqib, biznesning investisiya va innovasion faoliyatiga to'sqinlik qilayotgan muammolarni endi oddiy vositalar bilan, ya'ni imtiyozlar berish yoki yangi deklarativ me'yorlarni nashr etish bilan hal qilishning imkoni yo'q. Xususiy investisiyalarni faollashtirish uchun tadbirkorlik faoliyatini erkinlashtirish talab etiladi. Biznes bilan doimiy muloqot, muayyan sektorlarning rivojlanishiga to'sqinlik qiladigan to'siqlarni aniqlash va yengib o'tish bo'yicha astoydil ish olib borish kerak. Shu munosabat bilan quyidagi yo'nalishlar bo'yicha faol ish olib borish orqali xorijiy investisiyalar oqimini ko'paytirish mumkin.¹³ Birinchidan, iqtisodiy o'sishning bir maromdagi yuqori va barqaror sur'atlarini saqlab qolish uchun mamlakat iqtisodiyotining barqaror va raqobatbardosh, bank tizimi aktivlarining katta qismi xususiy investorlar qo'lida bo'lgan modelini shakllantirish zarur. Ikkinchidan, investisiyaviy jozibadorlikni oshirish va barqaror iqtisodiy o'sishning asosiy omillaridan biri bo'lgan infratuzilmaga yo'naltirilgan investisiyalarining jadal o'sishini ta'minlash maqsadida davlat-xususiy sheriklik va loyihalarni moliyalashtirish vositalarini rivojlantirish orqali investisiyaviy faoliyatni rag'batlantirish ham faol tarzda olib borish.
Uchinchidan, raqamlashtirish va davlat xizmatlarini masofaviy taqdim etish orqali investisiya loyihalarini amalga oshirishda byurokratik to'siqlar va cheklovlarni to'liq bartaraf etish uchun investorlar va davlat o'rtasidagi munosabatlar optimallashtirilmoqda. Shaffoflikni maksimal darajada ta'minlash va korrupsiyaning oldini olish uchun xorijiy investorlarning murojaatlari va so'rovlari bilan ishlashni tashkil etish sifati yaxshilash.
To'rtinchidan, ish kuchi va kapitalning iqtisodiyotning qonuniy sektorlaridan yashirin iqtisodiyotga oqib ketishiga olib keladigan tranzaksiya xarajatlarining kamaytirish.
Beshinchidan, kelgusida texnologik yutuqlarga erishish nuqtasiga aylanishi va keyingi 20-30 yil davomida mamlakat ishlab chiqarish quvvatlarini rivojlanishi uchun zamin yaratishi mumkin bo'lgan O'zbekistonning eng istiqbolli sohalariga yo'naltirilgan investisiya siyosati strategiyasi ishlab chiqish.
Investitsiya muhiti mamlakatdagi barcha faoliyat sohalariga ta'sir ko'rsatishini inobatga olgan holda, islohotlar ko'lami iqtisodiy, institusional, ta'lim, sog'liqni saqlash, qishloq xo'jaligi, suv ta'minoti, energetika, transport va boshqa yo'nalishlarni qamrab oladi.