Mavzu: Davlat budjetining tashqi iqtisodiy faoliyat bóyicha daromad va xarajatlar. Kirish

O‘zbekiston Respublikasida tashqi iqtisodiy faoliyatni rivojlantirish uchun olib borilayotgan ishlar

O‘zbekiston Respublikasi Bosh vazirining o‘rinbosari – investitsiyalar va tashqi savdo vaziri Jamshid Xodjaev raisligida bo‘lib o‘tgan yig‘ilishda vazirlik va idoralar, tarmoq birlashmalari, mahalliy davlat hokimiyati organlari rahbarlari hamda O‘zbekistonning xorijiy davlatlardagi diplomatik vakolatxonalari rahbarlari ishtirok etdi⁶.

Tashqi savdo hajmining o‘sishini ta'minlash, to‘g‘ridan-to‘g‘ri xorijiy investitsiyalar jalb etish, sanoat kooperatsiyasini rivojlantirish, o‘zbekistonlik va xorijlik tadbirkorlar o‘rtasida mustahkam ishbilarmonlik aloqalarini o‘rnatish borasida O‘zbekiston diplomatik vakolatxonalari tomonidan vazirlik, idoralar va mahalliy davlat hokimiyati organlari bilan hamkorlikda olib borilayotgan ishlar samaradorligi qayd etildi.
O‘zbekistonning aniq hamkor davlatlari kontekstida diplomatik vakolatxonalarning eksport faoliyatini qo‘llab-quvvatlash bo‘yicha faoliyati natijalari tahlil etildi. Geografiyani sezilarli darajada kengaytirish va eksport tuzilmasini diversifikatsiya qilish orqali 2023-yilda 23 milliard dollarlik mahsulot eksporti hajmini ta'minlash bo‘yicha amaliy chora-tadbirlar ko‘rish zarurligi ta’kidlandi.
Shu nuqtai nazardan, yevropa Ittifoqining «GSP+» imtiyoz va preferensiyalaridan foydalanish istiqbollari, «O‘zbekistonda ishlab chiqarilgan» sanoat ko‘rgazmalarini tashkil etish, raqobatbardosh mahsulotlarni ilgari surish bo‘yicha bo‘lajak import qiluvchi korxonalarni tahlil qilish, mahalliy mahsulotlarni tashqi bozorlarga yetkazib berishda tarif va notarif to‘siqlarni bartaraf etish bo‘yicha tizimli ishlarni davom ettirish muhimligi ta'kidlandi.
Diplomatik vakolatxonalar rahbarlarining eksport shartnomalari bo‘yicha debitorlik qarzlarini qisqartirish, yangi transport yo‘laklarini rivojlantirish va mahsulotlarni eksport qilish uchun yangi logistika zanjirlarini shakllantirish masalalari bo‘yicha olib borayotgan ishlari tahlil qilindi. O‘zbekistonning tegishli mamlakatlardagi diplomatik missiyalar rahbarlariga O‘zbekiston tovarlari uchun port va tranzit xizmatlariga imtiyozlar olish yuzasidan muzokaralarni faollashtirish, mintaqaviy ahamiyatga molik transport-logistika loyihalari bo‘yicha texnik-iqtisodiy asoslarini ishlab chiqishni yakunlash, o‘zbekistonlik tadbirkorlarning hamkor mamlakatlardagi dengiz portlaridan uzluksiz foydalanishi ta'minlash, shuningdek, tovarlarni yetkazib berishning muqobil yo‘nalishlari bo‘yicha tegishli takliflarni ishlab chiqish va yangi imkoniyatlarni o‘rganish boʻyicha aniq vazifalar belgilab berildi.
Uchrashuvda Jahon savdo tashkilotiga a’zo bo‘lish borasidagi ishlarning borishi ham ko‘rib chiqildi. Ishchi guruhning 6-yig‘ilishiga har tomonlama tayyorgarlik ko‘rish va JSTga a’zo davlatlar bilan ikki tomonlama muzokaralarni o‘z vaqtida yakunlash bo‘yicha aniq topshiriqlar berildi, deb xabar beradi investitsiyalar va tashqi savdo vazirligi matbuot xizmati.
O‘zbekiston mustaqillikka erishgan dastlabki kunlardan boshlab jahon tajribasini hamda milliy iqtisodiyot rivojlanishning o‘ziga xos xususiyatlarini hisobga olgan holda o‘z tashqi iqtisodiy faoliyatini amalga oshirishni boshladi. O‘tgan davr mobaynida mamlakatda xalqaro iqtisodiy hamjamiyatga integratsiyalashish va tadbirkorlik subyektlari tomonidan tashqi iqtisodiy faoliyatni amalga oshirish uchun qulay shart-sharoitlar yaratish bo‘yicha izchil ishlar olib borildi. Mamlakat taraqqiyotining har bir bosqichida uning o‘z oldiga qo‘ygan vazifalari mavjud bo‘lib, davlatning iqtisodiy siyosati bu vazifalarni bajarilishiga qaratilmog‘i kerak.
Ular orasida eng muhimlari quyidagilar:

• eksportni rivojlantirish va uning tuzilishini yaxshilash. Chunki eksportga yo‘naltirilgan iqtisodiyotni shakllantirish milliy ishlab chiqarishni texnik iqtisodiy jihatdan jahon darajasiga ko‘taradi, uning tuzilishini takomillashtiradi, Respublika valyuta zaxiralarini ko‘paytiradi;

  
  

• import tuzulishini takomillashtirish, ya’ni uni milliy ishlab chiqarishni zamonaviylashtirish va kengaytirishga qaratish, import 44 siyosatida bo‘lgan kamchilik, xatolarni bartaraf etish;

  
  

O‘zbekistonning iqtisodiy xavfsizligini ta‘minlash, ya‘ni ma’lum darajada tashqi iqtisodiy faoliyatda eksport-import operatsiyalari, valyutani olib chiqish, boshqa xalqaro bitimlar ustidan davlat nazoratini o‘rnatish.
O‘zbekistonning⁷ tashqi iqtisodiy siyosati aniq belgilangan maqsadlar va ularni amalga oshirishga qaratilgan asosiy tadbirlarni o‘z ichiga oladi. Birinchidan, respublika milliy iqtisodiyotining kuchli eksport bo‘g‘inini tashkil etuvchi va uni jahon bozorida munosib o‘ringa ega bo‘lishini ta’minlovchi sohalarini aniqlash. Ikkinchidan, iqtisodiyotning eksport bo‘g‘inida davlat tomonidan qo‘llab-quvvatlash usullaridan keng foydalanish.
Bu usullar quyidagilardan iborat:

• eksportga yo‘naltirilgan ishlab chiqarishni kengaytirish uchun imtiyozli foizlar bo‘yicha ko‘p muddatli kreditlar ajratish, mo‘ljallangan investitsiyalarni sug‘urtalash;

  
  

• eksport qiluvchilarga milliy ishlab chiqarish va uning xorijiy raqobatchilar ishlab chiqarishi harajatlari o‘rtasidagi farqni qoplash;

  
  

• davlat tomonidan respublikaga ilg‘or texnalogiyalar, tajribalar, bilimlarning kirib kelishiga subsidiyalar ajratish;

  
  

• eksport va importni litsenziyalash yoki chetga mol chiqarishga va chetdan uni olib kelishga ruxsatnomalar berish;

  
  

• ishlab chiqarish jarayonida qatnashuvchi, xorijdan keltiriladigan xom ashyo va materiallar, asbob-uskunalar va jihozlar ulushini bosqichmabosqich kamaytirish va boshqalar.

  
  

Shu bilan birga, tashqi iqtisodiy siyosat milliy valyutani mustahkamlash va uni boshqa valyutalarga erkin almashuvini ta‘minlashni, ichki narxlarni jahon bozori narxlariga yaqinlashtirish maqsadida baholar islohotini tugallash, tashqi iqtisodiy faoliyatning me’yoriy va huquqiy asoslarini xalqaro talablar darajasiga yetkazishni nazarda tutadi.

O‘zbekistonda tashqi iqtisodiy faoliyat ikki yo‘nalishda olib borilmoqda: MDHdagi respublikalar bilan; ikkinchidan, xorijiy davlatlar bilan.
Agar birinchi yo‘nalish, O‘zbekistonni kam harajatlar sarflab, keng ko‘lamda xomashyo, tayyor mahsulotlar, texnologiyalar, fan-texnika axborotlari bozoriga kirib borishini ta’minlasa, unga qudratli transport tarmoqlari va aloqa vositalaridan foydalanish imkoniyatini yaratsa, ikkinchi yo‘nalish, respublika iqtisodiyotini keng ravishda jahon hamjamiyatiga birlashuvining iqtisodiy va tashkiliy-huquqiy asoslarini yaratish imkonini beradi.
Hozirgi paytda respublikada⁸ yuqoridagi holatlarni hisobga olgan holda tashqi iqtisodiy faoliyatni boshqarish tuzimi shakllanmoqda va uni tarkibiga kirgan tashkilotlar faoliyati takomillashtirilmoqda, asosiy vazifalari aniqlanmoqda.
Tashqi iqtisodiy faoliyatni davlat tomonidan tartibga solish bosqichida tashqi iqtisodiy faoliyatni boshqarish tizimining asosiy vazifalari quyidagilar hisoblanadi:

• respublika milliy manfaatlariga javob beruvchi va uning jahon hamjamiyatidagi o‘rnini ta’minlovchi tashqi iqtisodiy siyosatni ishlab chiqish va amalga oshirish;

  
  

• tashqi iqtisodiy faoliyatni tashkil etishning qonuniy asoslarini o‘rnatish;  mulkchilik ko‘rinishining turli shakllaridan qat‘i nazar, tashqi iqtisodiy faoliyatning barcha ishtirokchilari uchun eng yuqori samaradorlikni ta’minlash, ularning faoliyati va manfaatlarini himoya qilish;

  
  

• milliy iqtisodiyotni muvaffaqiyatli isloh etish uchun tashqi iqtisodiy omildan to‘liq foydalanish.

  
  

• Prezident, Oliy Majlis va Vazirlar Mahkamasi O‘zbekiston tashqi iqtisodiy faoliyatning rivojlanish strategiyasini aniqlaydi, uning normativ bazasini ishlab chiqadi va xalqaro iqtisodiy munosabatlarning barcha ishtirokchilari harakatiga umumiy rahbarlik va ular ustidan nazoratni amalga oshiradi;

  
  

• tashqi iqtisodiy faoliyatni tartibga solishning davlat usullarini ishlab chiqadi va qo‘llaydi (bojxona tariflari, eksport kvotalari, tashqi iqtisodiy faoliyatni bilan shug‘illanishga ruxsat va boshqalar);

  
  

• vazirlikka taqdim etilgan ruxsatga mos keluvchi mahsulotlar bo‘yicha eksport- import operatsiyalarini o‘tkazadi;

  
  

• tashqi iqtisodiy faoliyat subyektlari tomonidan tuziladigan tashqi iqtisodiy shartnoma va kelishuvlarni tekshirishni amalga oshiradi.

  
  

Tashqi iqtisodiy faoliyatni boshqarishning tarmoq tashkilotlari tashqi iqtisodiy faoliyatni amalga oshiruvchi vazirliklar, idoralar, yirik korxonalar va tashkilotlarning maxsus bo‘linmalaridan tashkil topgan. Ular tarmoq, idora, korxona va tashkilotlar tashqi iqtisodiy faoliyatini rivojlantirish dasturini ishlab chiqadi, xorijiy sheriklar bilan shartnoma va bitimlar tuzadi, tashqi iqtisodiy aloqalarni rivojlantirishning aniq yo‘nalishlari bo‘yicha Vazirlar Mahkamasiga takliflar tayyorlaydi.

Tashqi iqtisodiy faoliyatni boshqarishda funksional tashkilotlar ham muhim rol o‘ynaydi. Bu tashkilotlarga Tashqi iqtisodiy aloqalar, savdo va investitsiya vazirligi, Iqtisodiyot vazirligi, Moliya vazirligi, Davlat soliq qo‘mitasi, Mehnat va aholini ijtimoiy muhofaza qilish vazirligi va boshqalar kiradi. Bu idoralarning har biri o‘z mas’uliyat doirasiga kiruvchi masalalarni hal etadi va ularning natijasi uchun javobgardir.
Tashqi iqtisodiy aloqalar, savdo va investitsiya vazirligi, respublika tashqi iqtisodiy faoliyatni tahlil qilish va istiqbolini belgilashni amalga oshiradi, tashqi iqtisodiy aloqalar samaradorligini oshirishga, iqtisodiyotni ichki omillar vositasida ko‘tarishga asoslangan, tashqi iqtisodiy faoliyatni yaxshilashga qaratilgan taklif va tavsiyalarni tayyorlaydi. Tashqi savdo aloqalarining samaradorligini yanada oshirish, tashqi savdoni liberallashtirish, eksport salohiyatini mustahkamlash hamda raqobatdosh mahalliy mahsulotlarni tashqi bozorlarga chiqarish tizimini takomillashtirish, mahsulot ishlab chiqaruvchi korxonalar bilan xorijiy sheriklar o‘rtasida savdo sohasida uzoq muddatli barqaror sheriklik munosabatlarini shakllantirish maqsadida O‘zbekiston Respublikasi Tashqi iqtisodiy aloqalar, investitsiyalar va savdo vazirligi O‘zbekiston Respublikasi Tashqi savdo vazirligi etib qayta tashkil qilindi.
O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2019-yil 28-yanvardagi Investitsiya va tashqi savdo sohasida boshqaruv tizimini takomillashtirish chora-tadbirlari to‘g‘risidagi PF-5643-sonli farmoni ijrosi yuzasidan, shuningdek, chet el investitsiyalari keng jalb etilishini ta‘minlash hamda respublikaning tashqi savdo faoliyatini rivojlantirish bo‘yicha ishlar samaradorligini oshirish maqsadida O‘zbekiston Respublikasi Investitsiyalar va tashqi savdo vazirligi huzurida chet el investorlarini ma‘lumotlar bilan ta’minlash va huquqiy ko‘mak berish, shuningdek, yuzaga kelgan muammolarni hal etish, zaruriy hujjatlarni rasmiylashtirish bo‘yicha ularga xizmat ko‘rsatish uchun Xorijiy⁹ investitsiyalarni jalb etish agentligi; mahalliy xomashyo negizida yuqori qo‘shilgan qiymatli raqobatbardosh mahsulot ishlab chiqarishni yo‘lga qo‘yish uchun ilg‘or xorijiy texnologiyalarni izlab topish, jalb qilish va joriy etishga ko‘maklashish, ilmiy ishlanmalarni ekspertiza qilish, ularning miqyosini kengaytirish va tijoratlashtirishning samarali tizimini yaratish, ilg‘or texnologiyalarni ishlab chiquvchi va joriy etuvchi korxonalarni davlat tomonidan qo‘llab-quvvatlash mexanizmlarini shakllantirish maqsadida Texnologik rivojlanish agentligi tashkil etildi.
Tashqi iqtisodiy aloqalarning kengayishi eksport va importda, xalqaro auksion va savdolarda, chet el korxonalariga kiritiluvchi investitsiyalarda va nihoyat tovar va xizmatlar jahon bozorida namoyon bo‘lib, ko‘plab mamlakatlarda faoliyat ko‘rsatuvchi hamda chet eldagi ishlab chiqarish va sotuv bo‘linmalaridan foydalanuvchi transmilliy korporatsiyalar amalda butun jahon uchun ishlaydi. Bularning barchasi tovar va xizmatlarni mamlakat hududidan tashqarida sotish bo‘yicha maxsus tadbirlar majmuasi-xalqaro marketing zaruratini yuzaga keltiradi. Xalqaro firmalarning ishlab chiqarish va tijorat faoliyati xorijiy mamlakatlarda ham tarqaladi hamda ular shu’ba korxonalarning mavjudligi, texnologik kooperatsiya va ixtisoslashuv, resurslar bazasining umumiyligi, boshqaruv va nazoratning markazlashuvi bilan tavsiflanadi.
Ushbu vazifani muvaffaqiyatli hal qilish uchun xalqaro marketing usullaridan ishlab chiqarishni tashkil etish va tovar mahsulotlarini sotish kompleks tizimi, xalqaro bozor tadqiqotlari va prognozlash asosida muayyan xorijiy iste‘molchilarning talab va ehtiyojlari, xohish-istaklari va odatlarini qondirish uchun xizmat ko‘rsatishdan unumli foydalanish zarur.
Xulosa qilib shuni aytish mumkinki, O‘zbekistonda bozor munoasabatlarining rivojlanishi va u bilan bog‘liq bo‘lgan ko‘plab korxonalar iqtisodiy faoliyatidagi o‘zgarishlar tobora o‘z mahsulotlarini eksport qilishga yo‘naltiradi, shuningdek, boshqa mamlakatlardan tovarlarni import qilishga ixtisoslashgan savdo tashkilolarining paydo bo‘lishi, mamlakatimizdagi xo‘jalik strukturalarining xalqaro mehnat taqsimotiga jalb etilishi – bularning barchasi, ayniqsa, korxona, tashkilot, bank va sug‘urta kompaniyalarining ishlab chiqarish, sotuv va boshqaruv faoliyatini muvofiqlashtirish sohasida xalqaro marketing funksiyalari va usullarini yaxshi bilishni talab qiladi.

4.