Mavzu Dinamik makroiqtisodiy tahlil faniga kirish Reja

2.Yopiq va ochiq iqtisodiyotda davlat xarajatlari multiplikatori 

Ochik iktisodiyotda fiskal siyosat. Agarda mamlakat jaxon iktisodiyotining bir
kismini tashkil kilsa, ya’ni, ochik iktisodiyot sharoitida faoliyat kursatayotgan bulsa
kushimcha
kiyinchiliklar
kelib
chikadi.
Oldingi muloxazalarimizdan ma’lumki, chet mamlakatlarda ruy berayotgan xodisalar va
ular tomonidan kabul kilinayotgan siyosiy tadbirlar mamlakat eksportiga va
iktisodiyotiga ta’sir kiladi. Buni biz bugungi taxlilimizda ifoda kilar ekanmiz, ya’ni
yalpi talabning xalkaro zarbasiga duchor bulishimiz mumkin, chunki u bizning (SMM)
ni kiskartirish va fiskal siyosatimiz tadbirlarini kadrsizlantirishi mumkin. Masalan,
taxmin kilaylik bizni respublikamizda ishlab chikarishni pasayishini kutayapmiz va
davlat xarajatlari va soliklarini mikdorini shu darajagacha kiskartirdikki, ya’ni yalpi

---

---

talabni usishini ta’minlashga yetarlidir. Endi faraz kilaylik, bizni asosiy savdo

xamkorimiz bulgan davlatlar iktisodiyoti kutilmaganda va tezlik bilan usib boshlaydi.
Ta’minlanganlik darajasining oshishi va daromadlarining usishi bu mamlakatlarda bizni
respublikamizdan tovarlarni sotib olishning usishiga olib keladi. Bizning sof
eksportimiz usadi. Yalpi talab nixoyatda tez usadi va biz talab infliyasiyasi muammosi
oldida turibmiz. Agar biz oldindan bilgan bulsak, ya’ni bizni sof eksportimiz shunchalik
usishini
biz
ragbatlantiradigan
kulay
fiskal
siyosat
yuritgan
bular
edik.
Sof eksport samarasi, fiskal siyosat samaradorligini xalkaro savdo orkali barbod
kilishga xarakat kiladi. Biz urin almashish samarasini karashni tugatdik va
ragbatlantiruvchi fiskal siyosat orkali foiz stavkalarini oshishi mumkinligi xakida
xulosaga keldik, ya’ni investisiyani kiskarishiga olib keladi shunday ekan fiskal
siyosatni bekorga chikaradi. Endi biz ishonishimiz kerakki, foiz stavkalarini usishi bizni
sof eksportga kanday ta’sir kiladi. Keyin faraz kilaylik, biz ragbatlantiruvchi fiskal
siyosat olib borayapmiz, ya’ni iktisodiyotga yukori stavkali foiz olib keladi. Bunday
foiz stavkalari chetdan moliyaviy kapitallarni jalb kiladi. Chetdan kelgan moliyaviy
investorlar chetdan kimmatbaxo kogozlarni sotib olishdan oldin, uzining xisobida usha
mamlakatning valyutasiga (mos, respublikamizning sumi) ega bulishi kerak.
Biz bilamizki, tovarga talabni oshishi xozirgi sharoitda sum baxosining oshishiga olib
keladi. Shunday kilib, sumni narxi boshka valyutaga tenglashtirilgan narxda oshadi,
boshkacha
aytganda
sum
kimmatlashayapti.
Sof eksportni fiskal siyosatga ta’siri oldingi savollarda kurib utganimizdek vakt omili,
iktisodiy muammo, infliyasiya va urin almashishlar bilan mos ravishda amalga oshadi
va yalpi talabni nixoyatda kiyinlashtiradi. Keyingi jadvalda fiskal siyosatga sof
eksportning ta’siri ikki yunalish buyicha berilgan. Ushbu jadvalda sof eksportga ta’sir
ikki yunalishda xam ruy beradi. Ya’ni, ichki foiz stavkasini kamaytirish, bosik fiskal
siyosat, sof eksport mikdorini usishiga imkoniyat yaratadi.
2-Jadval.
Fiskal siyosat va uni sof eksportga ta’siri

---

---

1) Ragbatlantiruvchi fiskal siyosat.

2) Bosik fiskal siyosat.
Muammo: inkiroz, sekin usish.
Ragbatlantiruvchi fiskal siyosat.
Eng katta ichki foiz stavkasi.
Sumga tashki talabni oshishi.
Sumni kimmatlashuvi.
Sof eksportni kamayishi, (ragbat-
lantiruvchi fiskal siyosatni kisman
karama-karshiligidan yalpi talab
kamayadi).
Muammo: inflyasiya.
Bosik fiskal siyosat.
Eng kichik ichki foiz stavkasi.
Sumga tashki talabni kamayishi.
Sumni arzonlashuvi.
Sof eksportni kupayishi (bosik fiskal
siyosatni karama-karshi-ligidan
kisman yalpi talab usadi).

Davlat o‘z iqtisodiy funksiyalarini bajarishda moliyaviy manba sifatida

davlat budjetiga tayanadi. Davlat byudeti mamlakat moliya tizimining markaziy unsuri
bo‘lib
makroiqtisodiy
barqarorlikni
ta’minlashda
muhim
rol
o‘ynaydi.
Davlat budjeti moliyaviy balans sifatida ikki qismdan iborat bo‘lib, bu
qismlarni
sodda
qilib
daromadlar
va
xarajatlar
deb
atash
mumkin.
Davlat budjeti daromadlari soliq va soliq bo‘lmagan tushumlar hisobiga
shakllansada, makroiqtisodiy tahlilda u soliqlar hisobigagina shakllanadi deb
qaraladi.
Davlat
budjeti
xarajatlari
tarkibida
iqtisodiyotga
xarajatlar,
markazlashgang
investitsiyalarni
moliyalashtirish,
ijtimoiy
himoya,
ijtimoiy
soha, davlat boshqaruv va sud idoralarini moliyalashtirish moddalari mavjud.
Davlat
budjet
xarajatlarini
(davlat
xarajatlari
va
transfert
to‘lovlari)
ko‘paytirish
yoki
qisqartirish
orqali
mamlakat
iqtisodiyotiga
aralashadi.
Davlat tomonidan tartibga solishning bevosita usullari yoki budjet siyosati
tovar va xizmatlarning davlat xaridi, YaIMni taqsimlash va qayta taqsimlash,
ijtimoiy dasturlarni ishlab chiqish va amalga oshirish, davlat budjetining

---

---

daromadlar

va
xarajatlar
qismidagi
mutanosiblikni
ta’minlash,
ishlab
chiqaruvchilarga
moliyaviy
yordam
shakllarini
ko‘rsatish,
baholar
ustidan
nazorat o‘rnatish, eksport va import qilinadigan tovarlarga kvotalar o‘rnatish
va
shuningdek,
mamlakat
aholisini
himoya
qilish
maqsadida
olib
borilayotgan chora-tadbirlar majmuasidan iborat. Davlat tomonidan ko‘rsatiladigan
moliyaviy yordamlar dotatsiya, subvensiya va subsidiya shakllarida olib boriladi.
Subsidiyalar
– bu, pul yoki natura ko‘rinishidagi yordam turi bo‘lib,
budjet va budjetdan tashqari fondlardan ko‘rsatiladi. Subsidiyalar bevosita
va bilvosita bo‘lishi mumkin. Bevosita subsidiyalarga kapital qo‘yilmalar,
ilmiy tadqiqotlar, kadrlarni qayta tayyorlashga ajratilgan mablag‘lar kirsa,
bilvosita
subsidiyalarga
soliq
imtiyozlari,
imtiyozli
shartlarda
kreditlar
berish,
pasaytirilgan
bojxona
bojlari
va
boshqalar
kiradi.
Bundan tashqari davlat aholini davlat transfertlari ko‘rinishida himoya
qiladi.Bozor iqtisodiyoti sharoitida ko‘p qirrali soliqlar tizimidan foydalaniladi.
Davlat
budjeti
xarajatlari
davlatning
ijtimoiy-iqtisodiy
siyosatining
moddiy mazmunini aks ettiradi. O‘zbekiston Respulikasi davlat budjeti
xarajatlarining keyingi yillardagi tarkibiy tahlillari ko‘rsatadiki, xarajatlar
nominal
mazmunda
(mutlaq
ko‘rsatkichlarida)
ortib
borayotganligi
kuzatishimiz
mumkin.
Lekin,
uning
yalpi
ichki
mahsulotga
nisbatan
salmog‘ining kamayib borish tendensiyasi kuzatilmoqda
.