Mavzu: Diqqatning psixofizologiyasi. Reja

"bu nima gap refleksi" deb ham ataydi. Ana shu refleks odatda organizmga to‗satdan birorta yangi narsaning ta‘siri yoki haddan tashqari kuchli ta‘sirot orqali hosil bo‗ladi. Orientirovka yoki tekshirish refleksi diqqatning fiziologik asosi hisoblanadi, chunki bu refleks bosh miya yarim sharlarining po‗stida kuchli qo‗zg‗alish jarayonidan iborat bo‗ladi. Boshqacha qilib aytganda har bir daqiqada organizmga turli narsalarning ta‘siridan hosil bo‗lgan qo‗zg‗alishlarga nisbatan orientirovka yoki tekshirish refleksi ayni chog‗da nisbatan kuchli (ya‘ni optimal) qo‗zg‗alish manbaini yuzaga keltiradi.
Bosh miya yarim sharlarining po‗stida paydo bo‗ladigan kuchli qo‗zg‗alish manbai nisbatan uzoqroq saqlanib turadigan mustahkam qo‗zg‗alish bo‗ladi. Ana shu nuqtai - nazardan akademik I.P.Pavlov "diqqatning fiziologik asosini bosh miya po‗sti qismidagi optimal qo‗zg‗alish manbai tashkil qiladi", deb ta‘kidlagan.
Buni biz akademik I.P.Pavlovning quyidagi so‗zlaridan ochiq oydin ko‗rishimiz mumkin.
"Miya yarim sharlarining optimal qo‘zg‘alishga ega bo‘lgan qismida -deydi I.P.Pavlov, - yangi shartli reflekslar engillik bilan hosil bo‘ladi va differensirovkalar muvaffaqiyatli ravishda paydo bo‘ladi. SHunday qilib, optimal qo‗zg‗alishga ega bo‗lgan joy ayni chog‗da bosh miya yarim sharlarining ijodga layoqatli qismi desa bo‗ladi. Miya yarim sharlarining sust qo‗zg‗algan boshqa qismlari bunday xususiyatga qobil emas. Ularning ayni chog‗da funksiyasi juda nari borganda tegishli qo‗zg‗ovchilar asosida ilgaridan hosil qilingan reflekslarni qayta tiklashdan iboratdir".
I.P.Pavlov tomonidan kashf etilgan nerv jarayonlarining induksiya qonuni diqqatning fiziologik asoslarini tushunib olish uchun ahamiyatga egadir. Mana shu qonunga muvofiq, bosh miya po‗stining bir joyida maydonga kelgan qo‗zg‗alish jarayonlari bosh miya po‗stining boshqa joylarida tormozlanish jarayonlarini yuzaga keltiradi. Bosh miya po‗stining ayrim bir joyida yuzaga kelgan tormozlanish jarayoni bosh miya po‗stining boshqa joylarida kuchli qo‗zg‗alish jarayonlarini paydo bo‗lishiga olib keladi. Ayni shu paytda har bir onida miya po‗stida qo‗zg‗alish jarayoni uchun optimal, ya‘ni nihoyatda qulaylik bilan harakatlanuvchi biror bir kuchli qo‗zg‗alish manbai mavjud bo‗ladi.
"Agar bosh suyagiga qarash imkoni bo‗lganda, degan edi I.P.Pavlov, uning ichidagi miya ko‗rinadigan bo‗lsa, agar miya yarim sharlarida optimal kuchli qo‗zg‗alish uchun eng yaxshi sharoit tug‗ilgan nuqtasi miltillab ko‗rinadigan bo‗lsa, yangi sog‗lom bir narsani o‗ylab turgan odamning miyasiga qaraganimizda uni miyasini katta yarim sharlarida juda holati jimjimador shakli, surati va hajmi har damda bir o‗zgarib, turlanib, jimir-jimir qilib turgan yorug‗ narsani u yoqdan bu yoqqa yugurib qimirlab turganini va miya yarim sharining bu yorug‗ narsa atrofidagi boshqa erlarni bir muncha xira tortib turganini ko‗rardik".
A.A.Uxtomskiy tomonidan ilgari surilgan dominantlik tamoyili ham diqqatning fiziologik asoslarini aniqlash uchun katta ahamiyatga ega. Dominantlik tamoyiliga muvofiq miyada qo‘zg‘alishning har doim ustun turadigan hukmron o‘chog‘i mavjud bo‘ladi, bu hukmron qo‘zg‘alish o‘chog‘i aynan shu damda miyaga ta’sir qilib, unda yuzaga kelayotgan hamma qo‘zg‘alishlarni qandaydir ravishda o‘ziga tortib oladi va buning natijasida boshqa qo‘zg‘alishlarga nisbatan uning hukmronligi yanada oshib boradi. Nerv tizimi faoliyatining tabiati qo‗zg‗alishning hukmron bo‗lishi yoki dominantning mavjudligi bilan asoslanadi.²
Bu hol psixologik jihatdan biror qo‗zg‗atuvchilarga diqqatning qaratilishi va ayni chog‗da ta‘sir qilib turgan boshqa qo‗zg‗atuvchilardan diqqatning chalg‗ishida ifodalanadi. Jiddiy diqqat, odatda o‗ziga xarakterli bo‗lgan tashqi ifodalari bilan bog‗liq bo‗ladi. Narsani yaxshilab idrok qilishga qaratilgan harakatlar bilan (tikilib qarash bilan eshitish) ortiqcha harakatlarni to‗xtatish, nafas olishni sekinlashtirish, diqqat uchun xos bo‗lgan yuz harakatlari bilan bog‗liq bo‗ladi.
Diqqat turlari
Odam ayrim narsalarga o‗z diqqatini ongli ravishda o‗zi hohlab qaratsa, boshqa bir narsalar diqqatni beixtiyor ya‘ni bizning hohishimizdan tashqari jalb qiladi. Odam psixik faoliyatining muayyan ob‘ektga yo‗naltirilishi va to‗planishida ifodalanadigan diqqat quyidagi turlarga bo‗linadi.

• 
  Diqqatning aktivligiga qarab - ixtiyorsiz, ixtiyoriy va ixtiyoriydan so‗nggi diqqat.
  
• 
  Diqqatning ob’ektiga qarab - tashqi va ichki diqqat.
  

• 
  Diqqatning faoliyat turlariga qarab - individual, guruhiy va jamoaviy diqqat
  

Ayrim adabiyotlarda diqqatning ikkita va ayrimlarida uchta deb ko‗rsatiladi.
Ular ixtiyorsiz diqqat, ixtiyoriy diqqat va ixtiyoriydan so‗nggi diqqat turlaridan iboratdir. Diqqat turlarida insonda yuzaga keladigan holatlar quyidagi jadvalda aks ettirilgan.
Diqqat turlari
Ixtiyorsiz diqqat deb to‗satdan ta‘sir qilgan biror sabab tufayli bizning hohishimizdan tashqari hosil bo‗ladigan diqqatga aytiladi.
Odamning ko‗z o‗ngida paydo bo‗ladigan juda yorqin rangli narsalar, o‗zining tashqi ko‗rinishi jihatidan odatdagi narsalardan keskin farq qiluvchi predmetlar, to‗satdan paydo bo‗lgan qattiq tovush, biror narsaning keskin harakati va shu kabilar ixtiyorsiz diqqatni yuzaga keltiruvchi sabablar bo‗lishi mumkin.
Masalan, hikoya o‗qish mashg‗uloti paytida to‗satdan uchib o‗tgan reaktiv samolyotning qattiq va bahaybat tovushi hammaning diqqatini beixtiyor o‗ziga jalb qiladi.
Ixtiyorsiz diqqat odamning har turli ehtiyojlari va qiziqishi bilan bevosita bog‗liq bo‗lgan diqqatdir. SHuning uchun ham ayni chog‗dagi ehtiyojlarimiz, qiziqishlarimiz bilan bog‗liq bo‗lgan narsalarning ta‘siri ixtiyorsiz diqqatga sabab bo‗ladi. Masalan, yorqin o‗yin paytida zaldan eshitib qolgan bolani qiziqtirgan musiqa ovozi uning diqqatini o‗yindan darhol o‗ziga jalb qilib oladi.
Ixtiyorsiz diqqatning nerv-fiziologik asosini orientirovka yoki ―bu nima?‖ refleksi tashkil qiladi. CHunki tevarak-atrofimizdagi narsalarning salgina o‗zgarishi bizda darhol orientirovka refleksini yuzaga keltiradi. Boshqacha qilib aytganda,
"nima gap?" degan ma‘noda atrofimizga razm sola boshlaymiz.
Ixtiyoriy diqqat deb-oldindan belgilangan qat‘iy bir maqsad asosida va ongli ravishda diqqatimizni ma‘lum bir narsa va hodisalarga qaratishimizga aytiladi.
Odamning ko‗pchilik faoliyatlari asosan ixtiyoriy diqqatning ishtiroki bilan amalga oshiriladi. SHuning uchun barcha faoliyat turlarida, ya‘ni o‗qish, o‗yin va mehnat faoliyatlarida ixtiyoriy diqqatning roli juda kattadir. Ixtiyoriy diqqat ixtiyorsiz diqqatga nisbatan uzoq vaqt mobaynida davom etadigan diqqat turi bo‗lib, u zo‗r berishlikni, ya‘ni irodaviy kuch sarf qilishlikni talab etadi.
Ixtiyoriy diqqatning nerv fiziologik asosida miya yarim sharlarining po‗stida vujudga keladigan optimal qo‗zg‗alish manbai bilan ikkinchi signallar sistemasining faoliyati yotadi. Ixtiyoriy diqqatning yuzaga kelishida nutqning roli g‗oyat kattadir. CHunki ko‗pchilik hollarda hoh ta‘lim jarayonida bo‗lsin, hoh mehnat jarayonida bo‗lsin nutq orqali turli vazifalar qo‗yish bilan ixtiyoriy diqqat ishga solinadi.
SHuni aytish lozimki, ixtiyoriy diqqat har doim ixtiyorsiz diqqat bilan almashinib turadi. Ixtiyoriy diqqat vaqtida odam tez charchaydi, chunki ixtiyoriy diqqat odamdan hamma vaqt iroda kuchini sarflashni talab etadi. Iroda kuchini sarflash orqali, ya‘ni odam o‗zini majbur qilish orqali diqqatni safarbar qilishi odamni charchatadi. Ixtiyorsiz diqqatda esa hech qanday iroda kuchini ishga solish talab etilmaydi. SHuning uchun ixtiyorsiz diqqatda odam charchamaydi.
Ana shu jihatdan olganda ta‘lim va mehnat jarayonida ixtiyoriy diqqatning vaqtivaqti bilan ixtiyorsiz diqqatga o‗tib turishi yaxshi bo‗ladi.
Ixtiyoriy va ixtiyorsiz diqqatdan tashqari uning yana bir alohida turini ixtiyoriydan so‗nggi diqqatni ko‗rsatib o‗tish mumkin. Bu tushuncha psixologiyaga N.F.Dobrinin tomonidan kiritilgan.³
Agar maqsadga qaratilgan faoliyatda shaxs uchun diqqatning ixtiyoriy to‗planganidagi kabi faqat faoliyat natijasi emas, balki uning mazmuni va jarayonning o‗zi qiziqarli va ahamiyatli bo‗lsa ixtiyoriydan so‗nggi diqqat deb tushunish mumkin. Bu holda faoliyat kishini shu qadar qiziqtirib yuboradiki, u diqqatni ob‘ektga qaratish uchun sezilarli irodaviy kuch-g‗ayrat sarflamasa ham bo‗laveradi. SHunday qilib, ixtiyoriydan so‗nggi diqqat ixtiyoriy diqqatdan keyin namoyon bo‗lgan holda shuning o‗zidangina iborat deb hisoblash mumkin emas. Masalan, yuqori sinf o‗quvchisi imtihonga tayyorlanayotib qiyin kitobni qisqacha

mazmunini yozib chiqar ekan, oldiniga o‗zini diqqat-e‘tiborli bo‗lishga, chalg‗imaslikka majbur qiladi. Lekin keyinchalik u ishga shunday qiziqib ketadiki, oqibatda uni kitobdan chalg‗itish qiyin bo‗ladi. Dastavval irodaviy kuch-g‗ayratlar madadiga tayangan diqqat ixtiyoriydan so‗nggi diqqatga aylanadi. Ixtiyoriydan so‗nggi diqqat biror narsaga uzoq vaqt davomida juda ham barqaror qaratilishi bilan belgilanadi, ko‗proq yuqori darajadagi jadal va unumli aqliy faoliyatning barcha turdagi mehnatning yuksak unumdorligini asosli ravishda ana shunday diqqat turi bilan bog‗liq deb hisoblaydilar.
Diqqat turlati va ularni qiyosiy xarakteristikasi