Мавзу: Экология фани ҳақида умумий тушунча

 
 
 
 
 
 

---

31 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 Mavzu: Atrof muhitni muhofaza qilishning xuquqiy asoslari
va halqaro ekologik hamkorliklar 
Reja 
1. Tabiatni muhofaza qilishda huquqiy bazaning yaratilishi. 
2. Tabiatni muhofaza qilishning tashkiliy asoslari. 
3. Davlat tomonidan tabiatni muhofaza qilish borasida qabul qilingan qaror va
tadbirlar. 
4. Xalqaro hamkorliklar va ularning ahamiyati. 
 Tayanch tushunchalar:
huquqiy baza, tashkiliy asoslar, qonun va qarorlar,
turli tadbirlar, shartnomalar, konvensiyalar, xalqaro hamkorliklar. 
Tabiatni muhofaza qilishda huquqiy bazaning yaratilishi. 
Yer sayyorasi insoniyatning umumiy yashash joyi, yagona uyi hisoblanadi, unda ekologik 
halokatni bartaraf qilish mavjud 200 dan ortiq davlatlar, qariyib 6 mlrd.ga yaqin insonlarning 
umumiy vazifasidir. Tabiatni muhofaza qilish, tabiiy resurslardan oqilona foydalanish halqaro 
kelishuv asosida umumjahon miqyosida amalga oshirilgandagina o'z samarasini berishi mumkin. 
Davlatlararo hamkorliklar sayyoramizda biosferaning yagonaligidan va insonlarning ta'siri hech 
qanday davlat chegaralari bilan cheklanmasligidan kelib chiqadi. Insoniyatni tashvishga solayotgan 
ko'plab mintaqaviy va umumsayyoraviy ekologik muammolar faqatgina davlatlararo hamkorlik 
yo'li bilangina hal qilinishi mumkin. Yu.Odum aytganidek "Ekologik muammolarni bartaraf etish, 
atrof muhitni barqaror va xavfsiz holda ushlab turish faqatgina dunyo hamjamiyatining birgalikdagi 

---

32 
harakati va ushbu harakatlarni huquqiy jihatdan tartibga solishgina insoniyatni ekologik inqirozdan 
olib chiqishi mumkin". 
Shu bois, atrof muhitni muhofaza qilish tadbirlari qonuniy aktlar (farmonlar, ko'rsatmalar, 
qarorlar), ilmiy tavsiyalar, ishlanmalar, tabiatni muhofaza qilish ta'limi asosida, nazoratlar va 
boshqaruv organlar faoliyati natijasida amalga oshiriladi. Tabiatni muhofaza qilish, tabiiy 
resurslardan oqilona foydalanish, ushbu faoliyatning tashkil qilinishi va amalga oshirilishi ko'p 
jihatdan qonuniy ta'minlanishga bog'liqdir. 
Atrof muhitni muhofaza qilishning tashkiliy va huquqiy asoslari O'zbekiston Respublikasining 
konstitusiyasida o'z aksini topgan. Konstitusiyaning 50,54,55 va 100-moddalarida fuqarolarning 
ushbu sohasidagi huquq va majburiyatlari, atrof muhitga munosabat va boshqaruv tizimi 
bo'g'inlarining faoliyati belgilangan. Jumladan 50-moddada “Fuqarolar atrof tabiiy muhitga 
ehtiyotkorona munosabatda bo'lishga majburdirlar” deyiladi. 100-moddada atrof muhitni muhofaza 
qilish mahalliy hokimiyat organlari vazifasiga kirishi ta'kidlangan. O'zbekistonda tabiiy sharoitlarni 
saqlash, tabiiy resurslardan oqilona foydalanishning huquqiy, iqtisodiy va tashkiliy asoslarini 1992 
yil 9 dekabrda qabul qilingan “Tabiatni muhofaza qilish to'g'risida”gi qonun belgilab beradi. 
Qonunga muvofiq O'zbekistonda tabiatni muhofaza qilishga taaluqli huquqiy munosabatlarni 
tartibga solish Oliy majlisning mutlaq vakolati doirasiga kiradi. Bularga tabiatni muhofaza qilish 
sahasidagi davlat siyosatini belgilash; davlat ekologiya dasturlarini tasdiqlash; ushbu sohadagi 
respublika qonun hujjatlarini ishlab chiqish va qabul qilish; tabiatni muhofaza qilishga taalluqli 
qonunlar ijrosini muvofiqlashtirib borish va boshqalar kiradi. Ushbu qonunda mamlakatda tabiiy 
muhitni saqlashning huquqiy, iqtisodiy va tashkiliy asoslari belgilangan, tabiat bilan inson 
o'rtasidagi munosabatlarning me'yorda rivojlanishi maqsadida tabiiy boyliklardan oqilona 
foydalanish, fuqarolarni qulay tabiiy muhitga bo'lgan huquqini kafolatlash zarurligi o'qtirilgan. 
Asosiy qonundan tabiat muhofazasining ayrim sohalari bo'yicha ham maxsus qonunlar qabul 
qilingan. “Alohida qo'riqlanadigan tabiiy hududlarni muhofaza qilish to'g'risida”gi qonun asosan 
umumiy boyligimiz bo'lgan noyob va qimmatli tabiat majmualarini ekologik, iqtisodiy, madaniy, 
ilmiy, sog'liqni saqlash nuqtai nazaridan saqlashni asoslaydi. Shuningdek, 1990 yil 20 iyunda 
O'zbekiston Respublikasining “Sanitar nazorati to'g'risida”, “YEr to'g'risida” qonunlari qabul 
qilindi, ularga O'zbekiston Respublikasi Oliy majlisining 1991 yil 20 noyabrdagi, 1993 yil 7 
maydagi, 1994 yilning 6 may va 23 sentyabrdagi kengashlarida o'zgartirishlar kiritilgan. Ushbu 
qonunlar erdan oqilona foydalanish va erni muhofaza qilish, tuproq hosildorligini qayta tiklash, 
tabiiy muhitni saqlash va yaxshilashga qaratilgan. 
O'zbekiston Respublikasining “Suv haqidagi va suvdan foydalanish” to'g'risidagi qonuni 
1993 yil 6 mayda qabul qilindi. Uning vazifasi suvdan foydalanishni tartibga solish, aholi va xalq 
xo'jaligi ehtiyojlari uchun suvdan oqilona foydalanish, suvning ifloslanishi, kamayishi, iflos 
suvning zararli ta'siri haqida ogohlantirish va ularni zararsizlantirish, suv havzalarining holatini 
yaxshilash, tashkilotlar, korxonalar, dehqon xo'jaliklari va fuqarolarning suvga bo'lgan huquqlarini 
muhofaza qilishdan iborat. 
1994 yil 22 sentyabrda O'zbekiston Respublikasining “Qazilma boyliklar haqida” qonuni 
qabul qilindi. Bu qonun ma'danlarni muhofaza qilish va foydalanishni tartibga solishga qaratilgan. 
1996 yil 27 dekabrda “Atmosfera havosini muhofaza qilish haqida”gi qonun qabul qilindi. Unda 
atmosfera havosining tabiiy tarkibini saqlash, uni zararli moddalar bilan ifloslanishini oldini olish, 
davlat organlari, korxonalar va fuqarolarning havoni muhofaza qilishdagi huquqiy vazifalarini 
tartibga solish va boshqalar qayd etilgan. Hozirda o'rmonlar, hayvonot olamini muhofaza qilish va 
foydalanish to'g'risida qonun loyihalari ishlab chiqilmoqda. Yo'qolib borayotgan qimmatli va 
dorivor o'simliklar va noyob hayvonlarga nisbatan munosabatlarini tartibga solish va foydalanishni 
yaxshilash bo'yicha Vazirlar Mahkamasining Qarorlari mavjud. Ovchilik va baliq tutish tartiblari 
yuqorida ko'rsatilgan qonunlar, shuningdek, O'zbekiston Respublikasi hududida ovchilik va 
baliqchilik xo'jaliklarini boshqarish to'g'risida nizom, O'zbekiston Respublikasi Vazirlar 
Mahkamasining Qarorlari asosida amalga oshiriladi. Bu borada O'zbekiston Respublikasi Tabiatni 
Muhofaza qilish davlat qo'mitasining maxsus buyruqlari ham yuridik huquqlarga ega.

---

33 
Yuqorida ko'rsatib o'tilgan atrof muhit muhofazasi to'g'risidagi qonunlar, qarorlar, nizomlar 
va boshqa yo'l-yo'riqlar tabiatdan foydalanishning yuridik jabhalarini asoslaydi. Vazifa ulardan 
to'lig'i bilan foydalangan holda atrof muhit muhofazasiga samarali xizmat qilishga butun e'tiborni 
qaratishdan iborat. Tabiiy muhitni ifloslayotgan, uning boyliklaridan me'yoridan ortiqcha 
foydalanayotgan, ekologik vaziyatlarni jiddiylashtirayotgan, aholi sog'ligiga salbiy ta'sir 
ko'rsatayotgan davlat, xususiy shirkat, jamoa xo'jaliklari, fuqarolarni qonun asosida jazolash yoki 
jarima undirish ishlarini tegishli tabiatni muhofaza qilish qonunchiligini buzuvchilar bilan 
shug'ullanuvchi muassasalar va shaxslar amalga oshiradilar. 
Tabiat muhofazasi va atrof muhitning ekologik vaziyatlarini inson hayotiga xavf solmasligi, 
tabiat boyliklaridan oqilona foydalanishni ilmiy asosda yo'lga qo'yish muayyan darajada 
sarmoyalarni ko'paytirishni taqozo etadi. O'zbekiston Respublikasi Tabiatni muhofaza qilish davlat 
qo'mitasining ma'lumotiga ko'ra 1991-1994 yillar mobaynida tabiatni muhofaza qilish tadbirlarini 
amalga oshirish uchun 264 mln.so'm shundan, atmosfera havosini muhofaza qilishga 166,2 
mln.so'm, er boyliklariga 41,0 mln.so'm sarflandi. Amalga oshirilgan iqtisodiy tadbirlar tabiiy 
muhitni tozalanishiga, boyliklardan omilkorlik bilan foydalanishni yo'lga qo'yishga imkon beradi. 
Lekin bu borada qilinadigan ishlar ham ko'p. 
O'zbekistonning bozor munosabatlariga o'tishi tabiatni muhofaza qilish faoliyatini 
boshqarishda iqtisodiy usullarga murojaat qilish bilan tabiatdan foydalanishda pullik tamoyilni 
tatbiq qilishga imkon beradi. Iqtisodiy tadbirlarning tatbiq qilinishi ifloslanib borayotgan tabiiy 
muhitning tozalanishiga, ekologik buxrondan tezroq chiqishga asos yaratadi. Ushbu tamoyilni 
qo'llash “Tabiatni muhofaza qilish to'g'risida”gi qonunda ham har taraflama asoslangan. 
O'zbekiston Respublikasi Tabiatni muhofaza qilish davlat qo'mitasi va O'zbekiston 
Respublikasi Vazirlar Mahkamasi qaroriga muvofiq 1992 yildan boshlab korxonalarga iflos 
chiqindilarni havoga, suv havzalariga me'yoridan ko'p miqdorda chiqargani va joylarda to'plagani 
uchun to'lovlar joriy qilindi. Shu munosabat bilan tabiat muhofazasining mahalliy va respublika 
fondlari tashkil qilindi. Bu hol tabiiy muhitni asrash va tabiatdan foydalanish sohasida yangi 
moliyaviy munosabatlarning vujudga kelishiga asos bo'ladi. 
O'zbekiston Respublikasi Tabiatni muhofaza qilish davlat qo'mitasi 1994 yilda 8356 ta 
korxonani nazorat ostiga olib, shulardan 2458 tasi me'yoridan ko'p miqdorda turli chiqindilar bilan 
atrof muhitni ifloslayotganini aniqladi. Ularga to'lovlar joriy etildi. O'sha yilning o'zida 
mamlakatning mahalliy fondlariga jami 6,917 ming so'm kelib tushdi. Uning 3,3 mln. so'mi tabiatni 
muhofaza qilish maqsadida ishlatildi. Tabiatni muhofaza qilishda iqtisodiy tadbirlarni qo'llash 
samaradorligini oshirish va muntazam takomillashtirib borish amaliy ahamiyat kasb etadi. Bu 
borada dorivor giyohlarni yig'ib, undan mumay daromad oluvchilarni, tog' yonbag'rlaridagi va 
daryo yoqalaridagi daraxtlarni qirqish, qumli cho'llardagi qora va oq saksovullar, cherkez, 
qandimlarni o'tin yig'ish maqsadida qirqish, ixota daraxtlariga zarar etkazish, nomlari “Qizil 
kitob”ga tushgan va soni kamayib ketayotgan hayvonlarni ov qilish, yilning ruxsat etilmagan 
davrlarida baliqlarni ovlash va boshqa hollarda jarima solishni kuchaytirish maqsadga muvofiqdir. 
Shuningdek, kelayotgan daromad tabiat posbonlari va boshqa turdagi qo'riqchilar sonini bir necha 
barobar ko'paytirish hamda ularga tegishli huquqlarni berishga imkon yaratadi. 
Atrof muhitni ifloslab kelayotgan korxonalar, firmalar va boshqa muassasalar ishlab 
chiqarishini to'xtatib qo'yish shuningdek, keltirgan zararini o'rnini to'ldirish uchun muayyan 
miqdorda to'lovlar to'lashni joriy etish va bu mablag'lardan, chiqindilarni tozalash moslamalarining 
samaradorligini oshirishga va samaraliroq uskunalarni o'rnatishga sarflash yaxshi natijalar beradi. 
Chet ellarda tabiatni muhofaza qilish o'ziga xos xususiyatlarga ega. Ko'pchilik 
mamlakatlarda 4 xil qo'riqxonalar mavjud: 1) tabiiy rezervatlar-kat'iy rejim bilan ishlaydigan hatto 
kishilarning kirishi ham man etilgan katta maydonlar. Bunday qo'riqxonalarda noyob o'simliklar va 
hayvonlar qo'riqlanadi. Ularda ilmiy ishlar olib boriladi; 2) milliy (xalq) parklar - yirik 
qo'riqxonalarda butun tabiiy kompleks muhofaza qilinadi. Qo'riqxonalar G'arbiy YEvropa, Afrika, 
Shimoliy Amerika millatlari hamkorligidagi juda keng tarqalgan bo'lib, bu qo'riqxonalarga kishilar 
pul to'lab kiradilar. Eng katta va mashhur milliy parklarga yiliga bir necha 10 mln. kishi kiradi. 
Masalan: mashhur “Yellouston” milliy parkiga tashkil etilganidan beri (1872 yildan) hozirgacha 

---

34 
100 mlndan ortiq kishi kelib ketgan. 3) tabiat yodgorliklari - g'or, er osti tog' jinslari ochilib qolgan 
joylar, katta yoki bahaybat daraxtlar, ajoyib shakldagi qoyalar, sharsharalar kabi ayrim ob'ektlar 
qo'riqlanadigan kichik qo'riqxonalardir. Tabiiy yodgorliklar tarixiy ob'ektlar bo'lib hisoblanadi. 4) 
chala balki qisman mavjud qo'riqxonalarda ayrim ob'ektlar muhofaza qilinadi. Ular qo'riqxona yoki 
zakazniklar deb atalishi mumkin. 
Chet mamlakatlarda qo'riqxonalarning umumiy soni va maydoni shuni ko'rsatadiki, aholi 
zich yashaydigan va tabiiy sharoiti xilma-xil bo'lgan mamlakatlarda qo'riqxonalar nisbatan katta 
maydonni egallagan. Umuman olganda, dunyoda qo'riqlanadigan maydonlar juda notekis 
joylashgan. Chunonchi, Chexoslavakiyada qo'riqxonalarning nisbiy maydoni Fransiyadagiga 
nisbatan 60 marta, Keniyada Jazoirdagiga nisbatan 1,5 ming marta kattadir. Shri-Lankada 
qo'riqlanadigan maydonlar Hindistondagiga nisbatan 45 marta ko'p.
Germaniya YEvropa mamlakatlari orasida tabiatni muhofaza qilishga birinchi bo'lib 
kirishgan, buning sababi tabiatning nobud qilinishi natijasida tabiiy boyliklarning kamayib 
ketganligidadir. 1954 yilda tabiatni muhofaza qilish to'g'risida qonun qabul qilinadi. Bu qonunga 
ko'ra GDR da tabiatni muhofaza qilish Davlat boshqarmasi, tabiatni muhofaza qilishda barcha 
tadbirlar kompleksini nazorat qilish va tashkil etish bosh organi tuziladi.
GDR da 70-yillarda umumiy maydoni 44100 gektar bo'lgan 200 ta qo'riqxona va umumiy 
maydoni 21726 gektar bo'lgan 270 ta qo'riqxona barpo etilgan. O'rmon uchastkalari, shuningdek, 
maydoni 199100 ga bo'lgan 334 ta qo'riqlanadigan landshaft uchastkalari bo'lgan. Bundan tashqari, 
ob'ekt maydoni kichikroq bo'lgan 10000 ta tabiat yodgorliklari mavjud. GDR da tabiatni muhofaza 
qilish, tabiiy boyliklarni birinchi galda kamayib ketayotgan fauna va florani saqlab qolish va imkoni 
boricha sonini ko'paytirishga qaratilgan ishlar yaxshi yo'lga qo'yilgan. Qo'riqxonalarda va tabiat 
landshaftlarini o'rganish hamda muhofaza qilish ilmiy tadqiqot institutlarida qo'riqxona ishiga 
nazariy va amaliy tavsiyalar beradigan maxsus ilmiy tadqiqotlar olib borilmoqda. 
Buyuk Britaniya maydonining 88% qo'riqlanadigan erlar bo'lib, Afrikadagi Keniya 
davlatidangina keyingi o'rinda turadi. Britaniyada maydoni 1338750 ga bo'lgan 10 ta milliy park, 50 
ta mayda tabiiy rezervatlar mavjud. Bu qo'riqxonalarning hammasi tabiatni muhofaza qilish 
Boshqarmasiga va milliy parklar komissiyasiga, shuningdek, uy-joy qurilishi ministrligiga qaraydi. 
Tabiatni muhofaza qiladigan jamoat tashkilotlari ham mavjud. Tabiat go'zalliklarini saqlash uchun 
milliy harakat, qo'riqxonalarga yordam berish jamiyati, qushlarni muhofaza qilish jamiyati va 
boshqalar bor. 
AQSh da ham er, suv, o'rmonlar, o'simlik va hayvonlarni muhofaza qilish yaxshi yo'lga 
qo'yilgan. Asr boshlarida AQSh da hayvonot dunyosini muhofaza qilish sohasida 300 ga yaqin 
qonun qabul qilingan. Ana shu davrdan boshlab katta foyda keltiradigan qo'riqxonalar, milliy 
parklar barpo etila boshlandi. Yuqorida tilga olingan Yillouston milliy parkidan tashqari (9 mln. 
km2) boshqa yirik qo'riqxonalar turistlardan katta daromad olmoqda. 
Kanada hududi katta bo'lishiga qaramasdan uning tabiati jiddiy zarar ko'rdi. Qimmatli 
bizonlar, bobrlar qirib yuborildi. Muhofaza ishlari va reaklimatizasiya natijasida bizonlar bilan 
bobrlar soni tiklandi. Kanadada 28 ta qo'riqxona, jumladan umumiy maydoni 4400 ming ga bo'lgan 
20000 bizon saqlanadigan dunyoda eng katta Vud-Baffalo qo'riqxonasi bor. 
Shvesariyada tabiatni muhofaza qilish Milliy daromadning eng muhim manbalaridan biri 
bo'lgan chet el turizmi rivojlangan bu mamlakatda tabiatni muhofaza qilish tadbirlari alohida 
ahamiyatga ega.
Hozirgi vaqtda tabiatni muhofaza qilish sohasidagi hamkorlikning ikkita asosiy shakli 
ajraladi: 
1. Atrof-muhitni muhofaza qilish va tabiiy resurslardan oqilona foydalanishga qaratilgan ikki 
tomonlama va ko'p tomonlama shartnoma va konvensiyalar; 
2. Xalqaro tabiatni muhofaza qilish tashkilotlari faoliyati. 
Taniqli davlatlarning tabiatni muhofaza qilish sohasidagi faoliyatini muvofiqlashtirish uchun 
davlatlararo shartnomalar va konvensiyalar keng qo'llaniladi. Hamkorlik dastlab XIX asr oxirida 
hayvonot dunyosidan foydalanishni tartibga solish yo'nalishida vujudga kelgan. Ayniqsa ko'chib 
yuruvchi hayvonlarni muhofaza qilishga katta e'tibor berilgan. Faqatgina baliq, kit va boshqa okean 

---

35 
hayvonlarini ovlashni tartibga solish haqida 70 dan ortiq shartnomalar, konvensiyalar mavjud. 
Kitlarni ovlashni cheklashga oid birinchi halqaro konvensiya 1931 yilda tuzilib, unda Antarktida 
atrofidagi suvlardan har yili 15 mingdan ortiq kit ovlamaslik ko'rsatilgan edi. Ikkinchi jahon 
urushidan keyingi vaqtda tabiatni muhofaza qilishga oid 300 ga yaqin turli shartnoma va 
konvensiyalar tuzilgan. Ularning orasida 1963 yili Moskvada tuzilgan suv osti va kosmik fazodagi 
yadro sinovlarni ta'qiqlash haqidagi shartnoma alohida ahamiyatga ega. 1972 yili Stokgolmda 
tabiatni muhofaza qilish bo'yicha o'tkazilgan BMT ning birinchi umumjahon kongressida 5 iyun 
halqaro tabiatni muhofaza qilish kuni deb e'lon qilindi. 1973 yili Londonda dengizlarni neft va 
boshqa zaharli kimyoviy moddalar bilan ifloslanishini oldini olish yuzasidan yangi xalqaro 
konvensiya qabul qilindi. 1973 yilda nodir hayvon va o'simlik turlari bilan savdo qilishni 
chegaralash to'g'risidagi xalqaro konvensiya tuzildi. 1978 yil Ashxabodda o'tgan Xalqaro Tabiatni 
Muhofaza qilish Ittifoqi (XTMI) General Assambliyasida jahon tabiatni muhofaza qilish 
strategiyasi qabul qilindi. 1982 yil BMT da tabiatni muhofaza qilishning umumjahon partiyasi 
qabul qilindi. Bu muhim hujjatlarda tabiatni muhofaza qilishning tamoyillari va ko'p yilga 
mo'ljallangan yo'nalishlari belgilab berilgan. 
Atrof muhitga inson ta'sirini kuchayishi 1985 yil Venada ozon qatlamini muhofaza qilish 
konvensiyasi, 1992 yil Rio-de-Janeyroda biotik xilma-xillikni saqlash, 1992 yili Nyu-Yorkda iqlim 
o'zgarishi bo'yicha, 1994 yili Parijda cho'llashishga qarshi kurash bo'yicha, 2002 yil Toshkentda 
organik moddalarni kam chiqarilishi, 1995-2001 yillarda Ashxabodda, Nukusda Orol dengizi 
muammosi bo'yicha va boshqa konvensiyalarning tuzilishiga sabab bo'ldi. 
Atrof muhitni muhofaza qilish sohasida hamkorlik turli davlat va nodavlat tashkilotlar 
faoliyatida ham amalga oshirilgan. Hamkorlik maqsadlari, tuzilishi va faoliyati bilan farqli 
hamkorlik xarakteriga ko'ra ikki tomonlama yoki ko'p tomonlama, regional va subregional bo'lishi 
mumkin.
1966 yildan xalqaro “Qizil kitob” e'lon qilindi. Biologik resurslarni himoya qilishda uning 
ahamiyati kattadir. 
1928 yil YuNYESKO yordami bilan tabiatni va tabiiy resurlarni qo'riqlash tariqasida 
Xalqaro Ittifoq tuzildi. Bu ittifoq dunyodagi ko'pchilik davlatlarning vakillarini – muassasa va 
jamoat tashkilotlarini o'z ichiga oldi. 1974 yil 1 yanvarga kelganda bu tashkilotga 35 davlat a'zo 
bo'ldi, 84 mamlakatdan 300 ga yaqin milliy tashkilot va 18 ta xalqaro tashkilot kirdi. Bu ittifoqga 
mamlakatimizdan RSFSR qishloq xo'jaligi ministrligi va umumrossiya tabiatni muhofaza qilish 
jamiyati kiritildi. Bu tashkilotning prezidenti D.Kyunin (Niderlandiya), uning o'rinbosarlaridan biri 
taniqli sovet biologi, prof. A.D.Bannikovdir. Bu tashkilotning shtab kvartirasi Shvesariyadagi 
Jeneva ko'lining go'zal sohilida joylashgan.
BMT ning 1973 yilda tuzilgan atrof muhit bo'yicha maxsus dasturi – YuNYEP xalqaro 
xamkorlikni amalga oshirishda muhim rol o'ynaydi. 1948 yil tuzilgan nodavlat tashkilot Tabiatni 
muhofaza qilish Xalqaro Ittifoqi yuzdan ortiq davlatlarning 300 ga yaqin milliy davlat va jamoat 
tashkilotlarini birlashtirgan. Hozirgi vaqtda tabiat muhofazasi sohasida 250 dan oriq nodavlat 
tashkilotlari faoliyat ko'rsatmoqda. BMT ning fan, maorif, ta'lim va san'at masalalari bilan 
shug'ullanuvchi tashkiloti YuNYESKO 1968 yillar qabul qilingan 14 loyihadan iborat. “Inson va 
biosfera” (MAV) dasturi xalqaro hamkorlikda amalga oshirilayotgan eng yirik dasturdir. Tabiat va 
jamiyat o'rtasidagi munosabatlar eng ziddiyatli bosqichga etgan hozirgi davrda tabiatni muhofaza 
qilish sohasida xalqaro hamkorlikni yanada rivojlantirish maqsadga muvofiqdir. Xalqaro ittifoq 
tomonidan “Yashil kitob” tuzishga kirishildi. Bu kitobga noyob va ajoyib tabiy landshaftlar 
muhofazasi kiritilgan. Bu tashkilot juda xilma-xil ishlarni amalga oshirdi. Uning Assambliyalarida 
YEr sharining hududlarida bo'lgan hayvon va o'simliklarni qo'riqlash bilan bog'liq bo'lgan ko'pgina 
masalalar, o'rta va oliy o'quv yurtlarida tabiatni muhofaza qilish asoslarini o'qitish, qo'riqxonalar 
tashkil etish, ovchilikni, baliq tutishni ta'qiqlash, o'rmon kesish va boshqalar hal qilindi. Misol: 
Hindiston hukumati bilan birgalikda bu ittifoq “Yo'lbars” operasiyasini o'tkazdi, yo'lbarslarni 
saqlash va sonini ko'paytirish uchun Hindistonda 9 ta yangi qo'riqxona, Neapol, Bangladesh va 
Indoneziya maxsus rezervatlar tashkil etildi. Yo'lbars ovlash va terisini sotish butunlay man qilindi. 
Tashkilot boshqa noyob hayvonlarni muhofaza qilishga ham katta ahamiyat bermoqda. Prjevalskiy 

---

36 
oti, kulon, antilopa va bug'ularning ba'zi turlari gepard, yaguar, qoplon, oq ayiq va boshqalar ana 
shular jumlasidandir. 
Tabiatni muhofaza qilish bilan shug'ullanadigan yana bir tashkilotni aytib o'tish kerak. Bu 
1963 yilda asos solingan Yovvoyi tabiatni muhofaza qilish jahon fondidir. Fondning asosiy 
vazifalari hayvonot dunyosi va tabiiy ekosistemalarni muhofaza qilish bo'yicha aniq loyihalar 
tuzish, ularni mablag' bilan ta'minlash vositalarini qidirish, tabiatni muhofaza qilish, tadbirlar ishlab 
chiqaradigan boshqa ilmiy muassasalar bilan ilmiy aloqalarni amalga oshirishdan iboratdir. Fond 
mazkur muammo bo'yicha yig'ish va almashish bilan shug'ullanadi. Hozirgi vaqtda bir qancha 
jamoat va yoshlar tashkilotlari mavjuddir. Chunonchi, tevarak muhitni tadqiq etish va muhofaza 
qilish bo'yicha yoshlar federasiyasi, fauna va floraning ayrim turlarini qo'riqlash bo'yicha xilma-xil 
komitetlar tabiatni muhofaza qilish sohasida ijobiy ishlar qilmoqda. 
O'zbekiston Respublikasining 1992 yil 2 martda BMT ga teng huquqli a'zo bo'lishi tabiat 
muhofazasi sohasidagi xalqaro hamkorlik uchun ham keng yo'l ochib berdi. 1992 yil Rio-de-
Janeyroda o'tkazilgan BMT ning 11-umumjahon tabiatni muhofaza qilish kongressida O'zbekiston 
Respublikasi birinchi bor mustaqil davlat sifatida qatnashdi. Hozirgi vaqtda O'zbekistonda BMT 
ning atrof muhit muassasalari bilan shug'ullanuvchi 7 komissiyasi faoliyat ko'rsatmoqda. Ayniqsa 
Orol va Orol bo'yi ekologik muammolar xalqaro tashkilotning diqqat markazida bo'lib, ushbu 
yo'nalishda turli tadbirlar o'tkazilmoqda. Orolbo'yi aholisini sifatli ichimlik suvi bilan ta'minlash, 
ularga tibbiy yordam ko'rsatish hamkorlikni asosiy manbalaridan hisoblanadi. Jahon banki, 
YEvropa xavfsizlik va hamkorlik taraqqiyoti (OBSYE) va boshqalar ushbu ekologik masalani hal 
qilish ishiga katta hissa qo'shdilar. O'zbekistondagi nodavlat tashkilot ekologiya va salomatlik fondi 
“Ekosan” ekologik masalalarni hal qilishda xalqaro hamkorlikni muvofiqlashtirish ishiga o'z 
hissasini qo'shmoqda. 
MDH mamlakatlari kelishuviga binoan tabiatni muhofaza qilish sohasidagi hamkorlik 1992 
yil tuzilgan Davlatlararo Ekologik Ittifoq (DEI) orqali amalga oshirildi. Ekologiya va tabiatni 
muhofaza qilish muammolarini hal qilishda O'zbekiston Respublikasi Milliy Osiyo davlatlari, 
Osiyo, YEvropa, Amerika va Tinch okeani regional mamlakatlari bilan ikki tomonlama va ko'p 
tomonlama hamkorlikni rivojlantirmoqda. Xalqaro hamkorlikni oshirishda ekologik ta'lim va 
tarbiyaga ham alohida e'tibor beriladi. Ekologik bilimlar turli axborot vositalari orqali 
ommalashtiriladi. Umumta'lim maktablari va oliy o'quv yurtlarida ta'lim va tarbiya berishni amalga 
oshirish maqsadida ma'lum tadbirlar amalga oshirilmoqda. Ekologiya va tabiatdan foydalanish 
ixtisosligi yo'nalishida mutaxassislar tayyorlana boshlangan. Ushbu yo'nalishda O'zbekiston 
Respublikasi FA muassasalarida, oliy o'quv yurtlarida keng ilmiy tadqiqot ishlari olib borilmoqda. 
Ushbu yo'nalishni yanada rivojlantirish uchun kerakli tadbirlarni amalga oshirish zarur hisoblanadi.
O'zbekiston Respublikasi 1985 yilgi Ozon qatlamini himoya qilish (Vena) konvensiyasi, 
1987 yilgi Ozon qatlamini emiruvchi birikmalar bo'yicha protokol (Monreal), 1989 yilgi (Bazel) 
xavfli chiqindilarni chegaralararo tashishni nazorat qilish konvensiyasi, 1992 yil (Rio-de-Janeyro) 
biologik rang-baranglikni saqlash konvensiyasi, 1992 yilgi (Nyu-York) iqlim o'zgarishi to'g'risidagi 
konvensiyalarga a'zo bo'ldi. Ushbu yo'nalishda faol harakatlar amalga oshirilmoqda. Ekologiya va 
tabiat muhofazasi sohasidagi har qanday davlatlaaro hamkorlik ekologik vaziyatni mahalliy, 
mintaqaviy va global darajada yaxshilashning asosidir.