Mavzu: Elеmеntlar Davriy sistеmasi va Davriy qonun. Atom tuzilishi nuqtai-nazaridan kimyoviy elеmеntlar Davriy sistеmasi va Davriy qonuni. Davr va guruhlarda elеmеntlar xossalarining o`zgarishi. Darsning maqsadi

Yangi darsning bayoni.
Ohaktoshdan anilin olish mumkinmi? Javobingizni kimyoviy reaksiya tenglamalari yordamida izohlang.)Azot tutuvchi organik birikmalar turli sinflarni o`z ichiga oladi: nitrobirikmalar, aminlar, aminokislotalar va boshqa azot tutuvchi moddalarning tabiatdagi roli beqiyosdir, barcha tirik organizmlarning muhim tarkibiy qismi bo`lgan oqsillar aminokislotalardan tashkil topgan.Aminlar deb, ammiakdagi NH₃ bitta, ikkita yoki barcha vodorodatomlarining uglevodorod radikallariga almashishidan hosil bo`lganmurakkab moddalarga aytiladi.Ammiakdagi bitta vodorod almashgan bo`lsa, birlamchi amin deb ataladi:NH`-R<sup>1</sup>. Ammiakdagi ikkita vodorod almashgan bo`lsa, ikkilamchi amin deb ataladi: R`-NH-R<sup>2</sup> (R`R² bo`lishi mumkin).Ammiakdagi barcha vodorod almashgan bo`lsa, uchlamchi amin deb ataladi: Uglevodorod radikali tabiatiga qarab, aminobirikmalar: alifatik aminlar; alitsiklik aminlar; aromatik aminlar; geterotsiklik aminlar kabilarga bo`linishi mumkin.Nomlanishi. Birlamchi aminlar tegishli uglevodorod nomiga -amin qo`shimchasini qo`shish bilan nomlanadi. Uglevodorodning qaysi uglerodida aminoguruh turgan bo`lsa, nomlanishda shu uglerod raqarni oldin yoziladi: CH₃-NH₂ metilamin CH₃-CH(NH₂)-CH₂-CH₃ 2-butilamin Bijg`ish. Glukoza bioorganik katalizatorlar - fermentlar ta'sirida bijg`ishga uchraydi. Bijg`ishning bir necha turi ma'lum: spirtli, kislotali va b. Masalan, achitqi fermentlari ta'sirida glukoza spirtli bijg`ishga uchraydi, natijada etanol va karbonat angidrid hosil bo`ladi:Boshqa fermentlar ta'sirida sirka kislota, moy va sut kislotalari, izopropil spirti, aseton hosil bo`lishi mumkin.Oksidlanishi. Inson va hayvonlar organizmida glukoza oksidlanishi natijasida hayotiy faoliyat uchun zarur bo`lgan energiya ajralib chiqadi.Olinishi va ishlatilishi. Sanoatda glukozani kraxmal va kletchatkani (o`simliklar biriktiruvchi to`qimasi, asosan, sellulozadan iborat bo`ladi) gidrolizlab olinadi. (Polisaxaridlar mavzusiga qarang.)
Glukozani tibbiyotda, qandolat mahsulotlari, oyna va yaltiroq o`yinchoqlar ishlab chiqarishda (kumush ko`zgu reaksiyasi), gazlama va teri mahsulotlariga ishlov berishda ishlatiladi.
Fruktoza.Fruktoza (meva qandi C₆H₎₂O₆) - rangsiz kristall modda, suvda yaxshi eriydi,
glukozadan shirinroq, asal, sabzavot va mevalarda uchraydi.Fruktoza - ketospirt bo`lib, geksoketozalarga kiradi, glukozaning izomeri. Glukoza kabi fruktoza ham halqali shakllarda mavjud bo`la oladi.Fruktoza glukoza kabi, spirtlar xossalarini namoyon qiladi-saxaratlar va murakkab efirlar hosil qiladi, gidrolizga uchramaydi. Saxarozadan 1,5 barobar, glukozadan 3 barobar shirin bo`lgan bu qimmatbaho oziq moddasi organizm tomonidan oson crzlashtirib olinadi (diabet bilan kasallangan odam organizmi Disaxaridlar.Iste'mol qilinayotgan shakarning tarkibini bilasizmi? Fizik xossalari va tabiatda uchrashi. Saxaroza (qand lavlagi yoki shakarqamish andi C<sub>12</sub>H<sub>22</sub>O<sub>H</sub>) va maltoza (sut qandi C<sub>]2</sub>H<sub>22</sub>O<sub>n</sub>) - oq kristall modda, suvda shi eriydi. Saxaroza shakarqamish poyalarida, oq qayin shirasi va ko`plab levalar, poliz ekinlari tarkibida uchraydi. Maltoza esa, asosan, hayvon sutida bo`ladi.
Tuzilishi. Saxaroza halqa shaklidagi glukoza va fruktoza monosaxaridlarining, altoza esa ikki molekula glukozaning birikishidan tashkil topgan disaxariddalardir. Saxaroza va maltoza molekulalarida aldegid guruh ham, karbonil guruh ham, luasetal gidroksiguruh ham yo'q. Ularda faqat spirt gidroksiguruhlari mavjud 'lib, kimyoviy xossalari monosaxaridlarnikidan farq qiladi.Kimyoviy xossalari. Saxaroza va maltoza vodorod ionlari ishtirokidadirilganda gidrolizga uchraydi. Saxaroza ikkita monosaxarid - glukoza vaktozani, maltoza esa ikki molekula glukozani hosil qiladi: Sinflanishi. Oqsillar kimyoviy tarkibiga k o`ra oddiy va murakkab oqsillar% b o`linadi.Oddiy oqsillar yoki proteinlarga t o`liq gidrolizlanganda faqat aminokislotalc hosil b o`luvchi oqsillar kiradi. Ular oqsillar orasida k o`pchilikni tashkil etadi.Murakkab oqsillar yoki proteidlarga gidrolizlanganda aminokislotalards tashqari oqsil b o`lmagan tabiatga ega moddalar (uglevodlar, fosfat kislota, nuklei` kislota va b.) ham hosil b o`ladigan oqsillar kiradi.Oqsillarning umumiy xossalari. Oqsillarning biologik faolligi ularninjj molekulasi fazoviy tuzilishi va kimyoviy tuzilishiga bog`liq b o`ladi. Oqsilla turli fizik xossalarga ega: ba'zilari suvda kolloid eritma hosil qilib eriydi (tuxur oqsili), ba'zilari tuzlarning suyultirilgan eritmalarida eriydi, uchinchilari umumar erimaydi (teri t o`qimalarining oqsillari).Ba'zi oqsillar (qon gemoglobini, tovuq tuxumi oqsili) kristall holda ajratit olinishi mumkin.Kimyoviy xossalari. Gidroliz. Fermentlar ta'sirida yoki kislota va ishqor eritmalari bilan qizdirilganda oqsillar gidrolizlanadi. Gidrolizning oxirgi mahsulotij aminokislotalardir.Amfoter xossalari. Oqsillar molekulasida (aminokislotali b o`g`in radikallarida)! -COOH va NH₂-guruhlar b o`lishi amfoterlik xossasini beradi. Ular kislota va ishqorlar bilan tuzlar hosil qilib ta'sirlashadi.Oqsillar denaturatsiyasi - bu oqsillar konfiguratsiyasining (ikkilamchi val uchlamchi strukturalarining) qizdiris H2 radiatsiya, kuchli kislota, ishqorlar, og`ir' metallar tuzlari, kuchli silkitish ta'sirida buzilishidir. Oqsillar denaturatsiyasida fazoviy tuzilish buzilishi (vodorod, tuz, efir, polisulfid bog`larining buzilishi) natijasida oqsillarning biologik faolligi ham y o`qoladi.Oqsillar kuchli qizdirilganda kuygan pat hidini beruvchi uchuvchan moddalar hosil b o`ladi. Bu hodisadan oqsillarni aniqlashda foydalaniladi.Oqsitlarga rangli reaksiyalar.Biuret reaksiyasi - oqsilga ishqor va bir necha tomchi mis kuporosi eritmasidan ta'sir ettirilganda binafsharang hosil b o`ladi. Ksantoprotein reaksiyasi - benzol halqasi tutgan oqsillarga konsentrlangan nitrat kislota ta'sir ettirilganda sariq rang hosil b o`ladi. ishqor q o`shilsa sariq rang zarg`aldoq rangga o`tadi.Oqsillarning biologik ahamiyati. Oqsillar tirik organizmlarning asosiy tarkibiy qismi b o`lib, ular barcha o`simlik va hayvon hujayralarining protoplazmalari va yadrolari tarkibiga kiradi. Hayot oqsillarning yashash usulidir. Hayvonlar organizmi o`zining oqsillarini olayotgan oziqlaridagi oqsillar aminokislotalari hisobiga quradi