Mavzu: Falsafa va tabiiy ilmiy fanlarda borliqning mohiyatiga oid konsepsiyalar Reja

Mavzu: Falsafa va tabiiy ilmiy fanlarda borliqning mohiyatiga oid konsepsiyalar


Reja:


1. Borliq tushunchasining mohiyati va ma’nosi.
2. Voqelik (reallik) tushunchasi. Materiya kategoriyasi.
3. Harakat tushunchasi.Harakatning asosiy shakllari va ular o’rtasidagi o’zaro bog’liqlik.

Borliq tushunchasi. Faylasuflar qadim zamonlardan buyon «borliq» va «yo’qlik» haqida bahs yuritishgan. Ular borliqning vujudga kelishi, mohiyati, xususiyatlari va shakllari haqida ko’plab asarlar yozishgan. Xo’sh, borliq nima? Bu savol bir qarashda juda oddiy ko’ringani bilan unga shu chog’gacha barcha kishilarni birday qanoatlantiradigan javob topilgani yo’q. Bu holat borliqqa turlicha nuqtai nazarlardan qarashlarning mavjudligi bilan izohlanadi. Masalan, ayrim faylasuflar borliqni moddiylik, moddiy jismlar bilan bog’lab tushuntirishadi. Ularning nuqtai nazarlaricha, borliq – obyektiv realliknigina qamrab oluvchi tushunchadir. U holda fikr, inson tafakkuri, o’y-xayollarimiz borliq tushunchasidan chetda qolar ekanda, degan savolga ular, bunday tushunchalar obyektiv reallikning hosilasidir, deb javob berishadi.

Falsafaning borliq haqidagi ta’limotni izohlaydigan qismi — ontologiya deb ataladi. (Bu tushunchani falsafada birinchi bor X. Volf qo’llagan). Olam va borliq masalalarini falsafaning ana shu sohasi o’rganadi.
Yo’qlik xech nima demakdir. hamma narsani hech narsaga aylantiruvchi, hamma narsaning ibtidosi ham, intihosi ham yo’qlikdir. Bu ma’noda yo’qlik cheksizlik, nihoyasizlik va mangulik bilan birdir. Yo’qlik chekingan joyda borliq paydo bo’ladi. Demak, borliqning bunyodkori ham, kushandasi ham yo’qlikdir. Borliq yo’qlikdan yo’qlikgacha bo’lgan mavjudlikdir. Yo’qlikni hech narsa bilan qiyoslab bo’lmaydi. Fanda yo’qlik nima, degan savolga javob yo’q.
Borliq haqidagi konsepsiyalar. Tarixdan ma’lumki, faylasuflar borliq haqida turlicha g’oyalarni ilgari surishgan. Markaziy Osiyo tuprog’ida vujudga kelgan zardushtiylik ta’limotida borliq quyosh va olovning hosilasidir, alangalanib turgan olov borliqning asosiy mohiyatini tashkil etadi, deb hisoblangan. Chunki bu g’oya bo’yicha, har qanday o’zgarish va harakatning asosida olov yotadi va u borliqqa mavjudlik bahsh etadi.
Qadimgi yunon faylasufi Suqrot borliqni bilim bilan qiyoslaydi va uningcha, biror narsa, biz uni bilsakgina bor bo’ladi, insonning bilimi qancha keng bo’lsa, u shuncha keng borliqni qamrab oladi, deb hisoblaydi.
Qadimgi dunyoning atomist olimi Demokrit borliq atomlar majmuasidan iborat deb tushuntirgan. Uning fikricha, borliqning mohiyati uning mavjudligidadir. Mavjud bo’lmagan narsa yo’qlikdir.
Islom ta’limotida esa borliq bu ilohiy voqelikdir. Ya’ni u Olloh yaratgan mavjudlikdir. Bu borada vahdati vujud va vahdati mavjud ta’limotlari bo’lgan.
Islom diniga mansub mutafakkirlar borliq haqidagi ta’limotni har taraflama rivojlantirganlar. Masalan, Forobiy fikricha, ilk borliq azaliy Ollohning o’zidir. Beruniy fikricha, borliq shunday umumiylikki, u hamma narsaning asosida yotadi, demak, borliq hamma narsaning asosidir. Yevropada o’tgan olimlar David Yum va Jorj Berkli borliqni sezgilarimiz majmuasi deb talqin etishgan.
Xekel esa borliqni mavhumlik, mutlaq ruhning namoyon bo’lishi, deb ta’riflaydi. Ko’pgina naturfalsafiy qarashlarda borliqni hozirgi zamon bilan, ya’ni shu aktual olamga bog’lab tushuntirdilar.
Aslida, borliq keng falsafiy tushuncha bo’lib o’ziga butun mavjudlikni, uning o’tmishi, hozir va kelajagini ham qamrab oladi. Faylasuflar borliqni tushuntirish uchun yo’qlik tushunchasini unga antipod qilib olishgan va shu asosda borliqning zaruriy mohiyatini ochishga intilganlar. Materialistik adabiyotlarda borliqni obyektiv reallik bilan, materiya bilan aynanlashtirib tushuntirishadi.
Borliq o’ziga obyektiv va subyektiv reallikni, mavjud bo’lgan va mavjud bo’ladigan olamlarni, moddiylik va ma’naviylikni, o’tmish va kelajakni, o’limni va hayotni, ruh va jismni qamrab oluvchi umumiy tushunchadir.
Borliq va mavjudlik. Atrofimizdagi odam, olam, tabiat, jamiyat, tafakkur, g’oyalar, o’y-hayollarimiz barchasi birday mavjuddir, ular turli tarzda va shakllarda namoyon bo’lib, hammasi mavjudlik belgisi ostida umumlashib, borliq tushunchasiga kiradi.
Materialistik mazmundagi borliq tushunchasi ta’rifiga faqat obyektiv real olam, ongdan tashqaridagi, unga bog’liq bo’lmagan jismoniy mohiyatga ega bo’lgan narsalargina kiritiladi. Borliqning ideal, virtual, potensial, abstrakt, ma’naviy shakllari bu ta’rifdan tashqarida qoladi.
Aslida esa, borliq kategoriyasi umumiy abstraksiya bo’lib, mavjudlik belgisi bilan barcha narsa va hodisalarni o’ziga qamrab oluvchi o’ta keng tushunchadir. U o’ziga nafaqat obyektiv reallikni, balki subyektiv reallikni ham qamrab oladi.
Borliq mavjudlik va reallik tushunchalariga qaraganda ham kengroq tushunchadir. Mavjudlik — borliqning hozirgi paytda namoyon bo’lib turgan qismi bo’lib, o’tgan va mavjud bo’ladigan narsa va hodisalar ham borliq tushunchasiga kiradi. Reallik esa, mavjudlikning hammaga ayon bo’lgan, ular tomonidan tan olingan qismi. Borliq o’ziga reallikni ham, mavjudlikni ham qamrab oladi. An’anaviy falsafiy qarashlarda borliqning uchta sohasi ajratib ko’rsatiladi. Ularga: tabiat borliki, jamiyat borliki, ong borliki kiradi. Bular uchun eng umumiy belgi, ularning mavjudligidir.
Shuningdek, falsafiy adabiyotlarda tabiat borliki va jamiyat borlikining quyidagi shakllari ham farqlanadi. Tabiat borliki odatda tabiatdagi narsalar (jismlar), jarayonlar, holatlar borliki sifatida tushuniladi. U ikkiga bo’linadi: azaliy tabiat borliki (yoki tabiiy tabiat borliki, u insondan ilgari va uning ishtirokisiz ham mavjud bo’lgan) va odam mehnati bilan ishlab chiqarilgan narsalar borliki («ikkinchi tabiat» borliki, ya’ni madaniyat). Ikkinchi tabiat borliki esa, o’z navbatida, quyidagi ko’rinishlarda uchraydi:
- inson borliki (insonning narsalar olamidagi borliki va odamning o’ziga xos bo’lgan insoniy borliki);
- ma’naviy borliq (individuallashgan va obyektivlashgan ma’naviy borliq);
- sosial borliq (ayrim odamning tarixiy jarayondagi borliki va jamiyat borliki), u ijtimoiy borliq ham deb ataladi.
Borliqning moddiy shakli materiya o’ziga barcha jismlarni, hodisalarni, jarayonlarni va ularning xususiyatlarini qamrab oladi. Bundan tashqari u tafakkurni ham, olamda mavjud bo’lgan barcha aloqadorliklarni va munosabatlarni ham qamrab oluvchi umumiy falsafiy tushunchadir. Borliqning moddiy shakliga xos umumiylikni axtarishning bir yo’nalishi moddiy olamning asosida yotuvchi umumiy mohiyatni axtarish yo’li bo’lib, yuqorida qayd etganimizdek, substansiyani aniqlash yo’lidir. Ikkinchi yo’l esa — moddiy olamning asosiy tarkibiga kiruvchi «qurilish elementlarini»- substratni axtarish yo’li. Uchinchi yo’l — hamma narsaning vujudga keltiruvchi bosh sababchisini, ota moddani, ya’ni pramateriyani ahtarish yo’li. Mana shu yo’l haqida maxsus to’xtab o’taylik.
Olamning substansiyasini axtarishning bu usuli go’yoki meva iste’mol qilayotgan kishi, uning kelib chiqishini axtarib, dastlab daraxtga, so’ngra uning guliga, bargiga, ko’chatiga va urug’iga nazar solganidek, atrofimizdagi moddiy olamning o’zagida dastlabki yaratuvchi modda sifatida nima yotishini, ya’ni ilk materiyani, azaliy materiyaning «bobokolonini», «pramateriyani» axtarish usulidir.
Moddiy olamning asosida yotuvchi umumiy mohiyatni axtarish falsafada materiya haqidagi tasavvurlarning maydonga kelishiga va rivojlanishiga sababchi bo’ldi. Materiya tushunchasi moddiy unsurga nisbatan ham, atomga nisbatan ham, pramateriyaga nisbatan ham umumiyroq bo’lgan tushunchadir. Materiya olamdagi barcha moddiy obyektlarni, butun obyektiv reallikni ifoda etuvchi eng umumiy tushunchadir. Faylasuflar «Tom ma’nodagi materiya faqat fikrning maxsuli va abstraksiyasidir» deb yozishadi. Faylasuflar barcha moddiy obyektlarga xos xususiyatlarni umumiy tarzda ifodalash uchun qo’llaydigan tushuncha materiya deb ataladi. Demak, materiya moddiy obyektlarga xos eng umumiy tushuncha, falsafiy kategoriyadir.
Albatta bu ta’riflarni bir yoqlama mutlaqlashtirib tushunmaslik lozim. Bu ta’riflarda ko’proq sezgi a’zolarimizga bevosita ta’sir etishi mumkin bo’lgan reallik nazarda tutilgan.
XX asrning o’rtalariga kelib, kvant mexanikasi, nisbiylik nazariyasi va hozirgi zamon kosmologiyasi sohalaridagi ilmiy yutuqlar kishilarning obyektiv olam haqidagi tasavvurlarini tubdan o’zgartirib yubordi. Natijada, tabiatshunos olimlar sezgilarimizga bevosita ta’sir etishining imkoni bo’lmaydigan realliklar haqida ham tadqiqotlar olib bora boshladi.
Olamning klassik mehanika nuqtai nazaridan kelib chiqib, nisbatan kichik tezlikda harakatlanuvchi sistemalar haqidagi ilmiy manzarasi o’rnini yangicha ilmiy manzaralar egallay boshladi. Bu esa materiya haqidagi tasavvurlarning yanada rivojlanishiga sharoit tug’dirdi. Bu o’zgarishlarni hisobga olib, marksist-faylasuflar bu ta’rifga sezgilarimizga bevosita yoki bilvosita (ya’ni turli asboblar; qurilmalar vositasida) ta’sir etuvchi, degan qo’shimcha kiritishdi. Shunday qilib, bu ta’rif go’yo materiyaning moddaviy va nomoddaviy shakllarini, ya’ni modda va antimodda ko’rinishlarini qamrab oluvchi ta’rifga aylandi.
Materialistlar materiyani obyektiv reallik, deb ta’riflashadi. Obyektiv reallik inson sezgilariga bog’liq bo’lmagan holda, undan tashqarida mavjud bo’lgan voqelikdir. Bu butun mavjudlikning subyektiv reallikdan tashqaridagi qismi hisoblanadi. Obyektiv reallikning mavjudligi qanday namoyon bo’ladi? Bu savolga javob topishda, borliqning ajralmas xususiyatlarini o’rganishga to’g’ri keladi. Har qanday jismning ajralmas xususiyati lotincha «atribut» so’zi bilan ataladi.
Borliqning atributlari. Muayyan jismning aynan shu jism ekanligini belgilovchi xususiyatlari uning atributlari bo’ladi. Borliqning ham bir qancha atributlari mavjuddir. «lar: harakat, fazo, vaqt, in’ikos, ong va boshqalar. Borliq o’zining xossalari, xususiyatlari orqali namoyon bo’ladi. Endi borliqning atributlari, ya’ni ajralmas tub xususiyatlari haqida to’xtab o’taylik.
Harakat. Borliqning atributlari ichida uning asosiy mavjudlik usulini ifoda etuvchi xususiyati harakat hisoblanadi. Chunki borliq harakatsiz o’zining strukturaviy yaxlitligini saqlay olmaydi.
Buni moddiy borliq misolida qarab chiqaylik. Faraz qiling, qarshimizda biror jism turibdi. Agar harakat bo’lmaganida edi, yorug’lik nurlari shu jismga urilib bizga qaytmagan bular edi, ya’ni biz uni ko’rmagan bular edik. Shuningdek, bu jismning yaxlitligini saqlab turgan molekulalar, atomlar, elementar zarrachalar o’rtasidagi o’zaro ta’sirlar ham bo’lmasdi. Natijada bu jismning strukturaviy birligiga putur yetgan bular edi. Tevarak-atrofimizdagi predmetlar va hodisalar harakat tufayli o’zining muayyan tartibini va birligini saqlab turadi, shu tufayli, o’sish, ulgayish, ravnaq topish, rivojlanish mavjuddir.
Harakat, bir tomondan, moddiy jismlar o’rtasidagi va ularni tashkil etuvchi elementlar o’rtasidagi aloqadorliklarning natijasi, boshqa tomondan esa, ulardagi o’zgarishlar sifatida sodir bo’ladi. Shu nuqtai nazardan ham falsafaning harakat bu umuman har qanday o’zgarishdir, deyilgan ta’rifi juda o’rinlidir. harakatning manbai haqida gap ketganda, ana shu o’zgarishlarning asosida yotuvchi o’zaro ta’sirlar va ular orasidagi munosabatlar nazarda tutiladi.
Demak, har qanday harakatning manbai shu sistemadagi ichki o’zaro ta’sirlar ekani, har qanday jismning mavjudligini, eng avvalo, uning ichki aloqadorliklari ta’minlaydi.
Harakatning turlari haqidagi mulohaza, asosan, o’zgarishlarning xususiyatiga asoslangan. O’zgarishlar oddiy fazoviy siljishdan tortib, murakkab ijtimoiy o’zgarishlargacha takomillashib borgan. Shu tufayli harakatga faqatgina fazoviy siljish, deb qaramaslik lozim. Bunday qarash olamdagi barcha jarayonlarga mexanik harakat nuqtai nazaridan yondashishni vujudga keltiradi. Aslida olamda o’zgarishning xilma-xil ko’rinishlari mavjud bo’lib, ular bir-biridan sifatiy farq qiladi.
Mehanik, ximiyaviy, biologik, fizik o’zgarishlar bilan ijtimoiy o’zgarishlarni aslo taqqoslab bo’lmaydi. To’g’ri, bu o’zgarishlar uchun umumiy bo’lgan fazoviy siljishlar harakat shakllarining hammasida ham, u yoki bu ko’rinishda namoyon bo’lishi mumkin. Lekin hamma o’zgarishni ham, faqatgina fazoviy siljishdan iborat, deb bo’lmaydi. Masalan, Yerning Quyosh atrofidagi, Oyning Yer atrofidagi harakatini fazoviy siljishning yaqqol ko’rinishi deyishimiz mumkin. Lekin Yer bag’rida ro’y berayotgan murakkab geologik jarayonlarni, Yer sirtidagi biosferaning yashash usulini birgina mehanik siljish bilan izohlab bo’lmaydi. harakatning shakli qanchalik murakkab bo’lsa, u bilan bog’liq bo’lgan o’zgarishlar ham shu qadar murakkab bo’ladi. Materiyaning tashkiliy struktura darajasi qanchalik yuqori darajada bo’lsa, unda fazoviy siljish ham shu qadar kam seziladi.
O’zgarishlarning shunday bir shakli borki, uni falsafada rivojlanish deb ataladi. Rivojlanish bu — muayyan sistemaning muayyan vaqt va fazodagi yaxlit, kompleks, orqaga qaytmaydigan, ilgarilanma yo’nalishga ega bo’lgan, miqdoriy va sifatiy o’zgarishidir.
Shu jihatdan harakatning ikki xil turi bir-biridan farq qilinadi. harakatning birinchi turi jismda uning sifati va turg’unligini saqlagan holda ro’y beradigan ichki o’zgarishlarni o’z ichiga oladi. Ya’ni har qanday jismda beto’xtov ichki o’zgarishlar ro’y berib turadi, lekin bu o’zgarishlar shu jismning tashqi sifatiga jiddiy ta’sir ko’rsatmaydi.
Atrofimizni qurshab turgan har bir jism molekulalardan, molekulalar esa atomlar va elementar zarrachalardan tashkil topgan ekan, bu jismlarning molekulyar va atom tuzilish darajasida ham beto’xtov o’zgarishlar ro’y berib turadi. Shuningdek, har bir jism o’zining atrofidagi boshqa jismlarning va ulardan tarqalayotgan nurlanishlarning ta’siriga ham uchrab turadi. Bunday tashqi ta’sirlarni o’zida in’ikos ettirish jarayonida ro’y beradigan o’zgarishlar ham bu jismning sifatiy o’zgarib ketishiga olib kelmasligi, uning turg’inligi va asosiy sifati saqlanib qolishi mumkinligi haqida xulosa chiqarish mumkin.
Biz yuqorida qayd etgan ichki va tashqi ta’sirlar oqibatida ro’y beruvchi o’zgarishlar asta-sekin to’planib, keyinchalik jismda keskin sifatiy o’zgarishning vujudga kelishiga ham sabab bo’lishi mumkin. Mana shunday o’zgarish, ya’ni jismning sifatini o’zgartiruvchi harakat ikkinchi turdagi harakatga kiradi va u rivojlanish deb ataladi.
Rivojlanish jarayoni ham ikki turda bo’ladi. Birinchi turdagi rivojlanish bo’yicha, jismda har qanday sifatiy o’zgarish ro’y berishiga qaramasdan, uni tashkil etgan materiyaning sifatiy tuzilish darajasi o’zgarmasdan qolaveradi.
Masalan, notirik tabiatga mansub bo’lgan quyoshdagi ravojlanishni olib qaraylik. Olimlarning taxminlariga ko’ra, xozir sirtida 6 ming, ichida esa bir necha mln. darajali haroratga ega bo’lgan Quyosh borib-borib soviydi va qizil gigantga aylanadi, ya’ni quyoshning markazidagi termoyadro energiyasi so’ngach, ichki zichligi pasayadi va markazdagi tortishish quvvati susayadi. Oqibatda Quyosh shisha boshlaydi va Yer orbitasini ham o’z ichiga olgan ulkan qizil yulduz vujudga keladi, u asta-sekin sovib, qizil karlikka, sungra esa «qora karlikka», keyin bo’lsa neytron yo’lduzga aylanadi. Bunday o’zgarishlar natijasida borliqning tashkiliy struktura darajasi o’zgarmaydi, ya’ni jonsiz tabiat shaklidagi darajasi saqlanadi.
Jonli tabiatning vujudga kelishi, o’simliklar va hayvonot olamining paydo bo’lishi, odamning shakllanishi, jamiyatning vujudga kelishi singari sifatiy o’zgarishlar esa, rivojlanishning ikkinchi turiga kiradi.
Falsafa fanida harakatning bir-biridan sifatiy farq qiluvchi bir qancha boshqa shakllari ham o’rganiladi.
Materalist bo’lgan faylasuflar harakat shakllarini turkumlaganida, quyidagi mulohazalarga tayanib ish yuritadilar:
1) Harakat shakllari bir-birlari bilan sifat jihatidan farq qilib, ularning har biri materiyaning tashkiliy tuzilishi darajalarining muayyan bosqichida namoyon bo’ladi;
2) Materiyaning harakat shakllari bir-biri bilan genetik jihatidan, kelib chiqishi jihatdan ketma-ket bog’langan, ya’ni harakatning murakkabroq shakllari uning nisbatan soddaroq shakllaridan kelib chiqgandir;
3) Harakatning yuqori shakllari tarkibidagi quyi shakllari uning yuqori shakllariga ham mansubdir, ammo harakatning yuqori shakli o’zidan quyi shakldagi harakatga mansub emasdir. Shu mulohazalarga tayangan holda, harakatning beshta shaklini ajratib olish mumkin. Ular — mehanik, fizik, ximyaviy, biologik va ijtimoiy harakatlardir.
Falsafada harakat shakllarini turkumlashning bir qancha boshqa ko’rinishlari ham bor. Ayrim olimlar harakat shakllarini har bir fanning nomi bilan bog’lash kerak, deb hisoblashadi. Bunday qarashning xatoligi shundaki, fanlarning ko’pchiligi harakat shaklini emas, balki miqdoriy munosabatlar va holatlarni aks ettiradi. Masalan, geodeziya yoki geometriya, trigonometriya yoki topografiya, chiziqli algebra qanday harakat shaklini o’rganadi? Gibernetika esa ham tabiatda, ham jamiyatda amal qiluvchi boshqarish jarayonlarini o’rganadi, ya’ni bu fan bitta emas, balki bir qancha harakat shakllarini qamrab oladi.
Harakat shakllarini turlash bo’yicha quyidagi tabiiy-ilmiy konsepsiya ham diqqatga sazovordir. Mazkur konsepsiya bo’yicha harakat shakllari quyidagicha turlanadi: fizik harakat (elementar zarrachalar, maydon va atomlarning harakati), ximiyaviy harakat (atomlar va molekulalarning harakati) va bunda harakatning rivojlanishi ikki yunalishga ajraladi, 1) harakat rivojlanishining yuqori yo’nalishida biologik harakat shakllanadi; 2) harakat rivojlanishining quyi yo’nalishida esa geologik harakat shakllanadi, biologik harakatning taraqqiyoti ijtimoiy harakatga olib boradi.
Yana bir boshqa konsepsiyada esa harakat borliqning tashkiliy tuzilish darajalariga mos ravishda turlangan. Bu konsepsiyada harakat shakllari uchta sinfga ajratiladi: notirik tabiatda — elementar zarrachalar va maydon harakati, tirik tabiatda – hayotning namoyon bo’lishi, jamiyatda – odamning faoliyati.
Ijtimoiy harakat bizga ma’lum bo’lgan harakat shakllari ichida eng murakkabi bo’lib, unda insonning ongli faoliyati, inson tafakkuri, ijtimoiy guruhlarning faoliyati, o’zaro munosabatlari, jamiyat miqyosidagi ijtimoiy fikr birgalikda harakatga keladi. Bu harakatni chiziqli, batartib harakatlar bilan mutlaqo taqqoslab bo’lmaydi. Uning kelajagini bashorat qilish ham o’ta murakkabdir.
Borliqning asosiy yashash shakllariga fazo va vaqt kiradi. Fazo narsalarning ko’lamini, xajmini, o’zaro joylashish tartibini, uzlukli yoki uzluksizligini ifodalasa, vaqt hodisalarning ketma-ketligi, jarayonlarning davomiyligini ifodalaydi.
Ma’lumki, har qanday moddiy jism joyga, ko’lamga, xajmga ega. Fazo — vaqtning muayyan lahzasida olamni tashkil etgan nuqtalarning o’zaro joylashish tartibini aks ettirsa, vaqt esa fazoning muayyan nuqtasida ruy beruvchi hodisalar ketma-ketligi tartibini ifodalaydi.
Fazo va vaqt tushunchalari, ko’p hollarda, forsiy til ta’sirida yozilgan adabiyotlarda makon va zamon deb ham ataladi. Bu tushunchalar fazo va vaqtning tashqi, nisbiy hususiyatlarinigina aks ettiradi, xolos. Fazo narsalar joylashadigan joy ma’nosida, vaqt esa hodisalar bo’lib o’tadigan muddat ma’nosida ishlatiladi.
Fazo va vaqtni tushunish bo’yicha substansial va relyasion yondashishlar mavjud. Substansial konsepsiya tarafdorlari fazoni narsalar joylashadigan idish, bo’shliq deb bilishadi. Ularning fikricha, hamma narsa fazo ichiga joylashtirilgan. Fazo o’ziga narsalarni sigdiruvchi substansiya. hech narsasi yo’q, ya’ni narsalar solinmagan fazo ham bo’lishi mumkin, deyiladi. Relyasion konsepsiya tarafdorlari esa, narsalar fazoviy o’lchamga ega, deyishadi.
Hech narsasiz fazoning bo’lishi mumkin emas. Bu farqni relyativistik fizika asoschisi Albert Eynshteyn shunday tushuntirgan edi. Faraz qilib, bir kazarma soldatlarni ko’z oldingizga keltiring. Ilgarigi, Nyuton fizikasiga ko’ra, soldatlar chiqib ketishi bilan kazarma bo’sh qoladi, ana shu substansial konsepsiyadagi fazodir. Yangi fizikaga ko’ra, soldatlar chiqib ketishi bilan kazarma ham yo’qoladi. Bu relyasion konsepsiyadagi fazodir.
Fazo va vaqtning xususiyatlari. Fazo va vaqt borliq miqdoriy va sifatiy jihatlarni ifodalashiga qarab, metrik va topologik hususiyatlarga ega. Fazo va vaqtning metrik hususiyatlari borliqning miqdoriy munosabatlarini aks ettirib, o’lchanadigan, ko’zga tashlanadigan va nisbiy tabiatli xususiyatlaridir. Ularga ko’lam, bir jinslilik, izotroplik (anizotroplik) kabi hususiyatlar kiradi.
Fazo va vaqtning topologik xususiyatlari esa, borliqning tub sifatiy jihatlarini ifodalaydi. Bunday xususiyatlarga uzuksizlik, bog’langanlik, o’lchamlilik, kompaktlik, tartiblanganlik singari hususiyatlar kiradi. Vaqtning topologik hususiyatlariga orqaga qaytmaslik, bir o’lchamlilik kabi xususiyatlar qo’shiladi.
Fazo (vaqt) ning metrik o’zgarishlari borliq strukturasini jiddiy o’zgartira olmaydi, topologik o’zgarishlar esa borliqning sifatiy o’zgarishiga sababchi bo’ladi. Masalan, bir bog’langan sistemaning ko’p bog’langan sistemaga o’tishi fazo topologiyasini tubdan o’zgartiradi, ya’ni fazoning ikki nuqtasini tutashtiruvchi turlicha yo’llar paydo bo’ladi. Bunday fazoda katta idishning ichiga kichik idishni sig’dirish mumkin bo’ladi. O’lcham darajasi ko’p bo’lgan sistema o’lchov darajasi kam bo’lgan sistemaga nisbatan ko’rinmas va murakkab bo’ladi. Shuningdek, fazo va vaqtning metrik xususiyatlarini kuchli o’zgarishi topologik hususiyatlarining o’zgarishiga olib kelishi mumkin. Masalan, fazoning egrilik darajasi kuchli o’zgarsa, bir bog’langan fazo ko’p bog’langan fazoga aylanishi mumkin.
Foydalanilgan adabiyotlar
1. Q. Nazarov va b. Falsafa asoslari. - T.: “O‘zbеkiston”, 2005.
2. Axmedova M. Falsafa.-T.: O‘FMJ, 2006.
3. Xayitov SH., Xayitova K., Ziyautdinova X. Falsafa asoslari. Albom sxema. - T.: Alisher Navoiy nomidagi O‘zbekiston Milliy kutubxonasi, 2009.
4. Shermuxamedova N.A. Falsafa.-T.: Noshir, 2012. -1207 b.
5. Pulatova D., Qodirov M., Ahmedova M. va boshq. Falsafa tarixi: Sharq falsafasi. O‘quv qo‘llanma. –T.: TDSHI.2013.
6. J.Tulenov., G.Tulenova., K.Tulenova. Falsafa. –T.: Fan va texnologiya, 2016.