Mavzu: Farg’ona viloyati ziyoratgohlarining tarixi ( arxeologik va etnografik malumotalr asosida) Mundarija: Kirish 2-7

3.2.Ziyoratgohlar bilan bog’liq marosimlar va udumlar.

Arxeologlarning maʼlumotlariga koʻra, suv bilan bogʻliq marosimlarda qurbonlik qilish paleolit davridanoq boshlangan. Fargʻona vodiysi Chotqol tizmasi yon bagʻridagi Sumsorsoyning ikki qirgʻogʻida joylashgan Dam va Kaklikqoʻrgʻon oʻzbek-qipchoqlarida ham soydan qishloq ariqlariga suv ochish jarayonida yuqoridagi kabi qurbonlik marosimi oʻtkazilgan. Dehqonlar homiysi boʻlgan Buvoyi Dehqonga bagʻishlab qoʻchqor qurbonlik qilingan va undan yil davomida suvning moʻl boʻlishini, ekinlar chanqagan vaqtda suvdan qiynalmasliklarini, soydan boshlanuvchi ariqlarda yil boʻyi suv oqishini tilaganlar. Aynan mana shu soy qirgʻogʻida joylashgan “Toshmozor buva” deb nomlanuvchi muqaddas joyda har yili bahorda qurbonlik qilingan. Agar qishloq ahli tomonidan biror yili qurbonlik qilinmasa, soydan qish- loqqa chiqqan ariq suvi toshib, oʻz oʻzanini buzib tashlar ekan. Ariq soydan 5–6 metr balandlikda joylashgani uchun uni qaytadan tiklash odamlarga katta qiyinchilik tugʻdirgan. Shu bois qishloq aholisi oʻzaro yigʻilgan mablagʻga qoʻchqor olib, uni ushbu mozorda qurbonlik uchun soʻyganlar. XX asr boshlarida hasharda ishtirok etmaganlarga keyinchalik ekinlarni sugʻorish uchun suv berilmagan. Shu bois qishloqning barcha aʼzolari hasharda ishtirok etishga harakat qilgan. Boylar esa hasharchilarni oziq-ovqat bilan taʼminlab turganlar. Fargʻona vodiysi qoraqalpoqlarida ariq tozalash “chopish” deb atalgan. Dehqonchilik bilan shugʻullanuvchi xalqlarda birinchi ish kuniga alohida eʼtibor berilgan. Ularning tasavvurlariga koʻra, ushbu kun qanday kayfiyatda kutib olinsa, yil boʻyi oʻsha kayfiyat odamlarga hamroh boʻlar ekan. Shuning uchun vodiy oʻzbeklari ham dalaga qoʻsh chiqarish, yaʼni “qoʻsh oshi” marosimiga alohida tayyorgarlik koʻrganlar. Namangan viloyati Kosonsoy tumani qipchoqlarida mazkur marosim uch bosqichga boʻlingan: dastlov – bu kuni hoʻkizlarga boʻyinturuqlar qoʻyilib, “shoxmoylar”, “xudoyi” oʻtkazilgan va oqsoqollar ish boshlab berganlar; ikkinchi kun qashlov hamda uchinchi kun boshlovda oldingi kunlarga nisbatan koʻproq yer haydalib, hoʻkizlar ishga moslashtirilgan. Shuningdek, “qoʻsh oshi” kuni asosan qoʻchqor soʻyilgan. Namangan viloyati Mingbuloq tumani Qayrogʻochovul qishlogʻi qoraqalpoqlarida esa marosim uchun xoʻroz soʻyilgan boʻlib, yil barakali va unumli kelsin degan maqsadda bu ishni boʻydoq oʻspiringa bajartirilgan. “Qoʻsh chiqarish” kuni xoʻroz qurbonlik qilish bolgarlarda ham mavjud boʻlib, ularda xoʻrozning suyaklari haydalgan yerga koʻmilgan va bu yerga kuch-quvvat beradi degan tasavvurlar boʻlgan. ³¹

Markaziy Osiyo hududida yashovchi turli etnoslarda birinchi qoʻshni qishloqning keksa, hurmatli oqsoqollaridan biri solgan. Bu ish shaxsdan kata masʼuliyat talab qilgan. Qadimgi Misrda birinchi qoʻshni firʼavn, Xitoyda imperator, Hindistonda rojalar solib berganlar. Ularning vazirlari esa urugʻlik donlarni sepganlar. Demak, mazkur marosim qadimgi ziroatkor xalqlar hayotida juda katta ahamiyatga ega Taqvimiy marosimlar tarkibidan bahorda oʻtkaziluvchi bir qator sayillar oʻziga xos oʻrin egallagan. Ular jumlasiga boychechak sayli, lola sayli, sumbula sayli kabilarni kiritishimiz mumkin. Mazkur sayillarning barchasi shahardan tashqarida, tabiat qoʻynida boʻlib oʻtgan. Rus tadqiqotchisi V. P. Nalivkinning (13-rasm) yozib qoldirgan maʼlumotlariga koʻra, Namanganda XIX asr oxirlarida mart, aprel oylarida qatorasiga uch yoki toʻrt juma shahar aholisi shahardan tashqariga sayil uchun chiqqanlar. Mazkur sayillarda koʻchma savdo doʻkonlari, oziq-ovqat, non, choy vashirinlik rastalari faoliyat yuritgan. Ayollar va erkaklar alohida alohida joylarda hordiq chiqarganlar.

Tadqiqotchi Ye. M. Peshcherovaning qayd etishicha XX asr birinchi choragida Qoʻqon uyezdining Isfara qishlogʻida “lola sayli” keng va oʻziga xos tarzda oʻtkazilgan. Mazkur sayil 10–20-aprel orasida mahalliy hisobdonlar aniqlagan uch kun davomida oʻtkazilgan. Belgilangan kunda “lolachilar” lola bilan bezatilgan terak shoxini koʻtarishib, qishloq koʻchalarini aylanganlar. Ularni koʻrgan odamlar “gulchaman” shoxiga roʻmolcha yoki mato boʻlagini bogʻlashib, niyat qilganlar. Shunday qilinsa orzulari roʻyobga chiqadi deb tushunilgan. Bolalar qishloqni aylanib boʻlganlaridan soʻng sayilgohga borishib, “lola daraxtini” yerga oʻtqazganlar. Shundan soʻng oqsosqollar ruxsati bilan sayil boshlangan.

Tadqiqotchi B. R. Tursunov maʼlumotlariga koʻra konibodomliklar “lola sayli”da gul daraxtini bezash boʻyicha musobaqa oʻtkazganlar, ammo nima uchun gul daraxtining bezalishi aniq emas. Ye. M. Peshcherova daraxt novdalarining lolalar bilan bezatilishini afsonaviy avliyoning dushmanlar tomonidan boʻlib tashlangan tanasini qaytadan tiklash ramzi sifatida baholagan. Ingliz tadqiqotchisi B. Rey esa yevropaliklarda ham mavjud boʻlgan “may daraxti” gullar bilan bezatiladigan xoda yoki papuaslarda marosimlar oʻtkaziladigan uy oʻrtasidagi ustunlar oʻzida erkaklarning hosildorlik timsolini mujassam etgan, deb hisoblaydi. U. Jahonov va boshqa bir qator tadqiqotchilar Fargʻona vodiysining Soʻx tumani va Xorazm, Buxoro, Samarqand hududlarida ham bu kabi sayillarning koʻrgan odamlar “gulchaman” shoxiga roʻmolcha yoki mato boʻlagini bogʻlashib, niyat qilganlar. Shunday qilinsa orzulari roʻyobga chiqadi deb tushunilgan. Bolalar qishloqni aylanib boʻlganlaridan soʻng sayilgohga borishib, “lola daraxtini” yerga oʻtqazganlar. Shundan soʻng oqsosqollar ruxsati bilan sayil boshlangan. Odatda sayil uchun oʻrtaga mablagʻ yigʻilib, “xudoyi” qilingan. Sayilning soʻnggi kuni erkak “Xoʻja Abdullo kabut poʻsh” va ayollar esa “Xoʻja Abdulloyi surx” mozorlarini ziyorat qilganlar. Ziyoratchilar “farzandtalab” va “maqsadtalab” kabi guruhlarga boʻlingan. “Xudoyi”dan soʻng ayollar mozor devorlari tagini kovlaganlar Agarda tariq, gurunch donasi chiqsa – oʻgʻil, bugʻdoy, mosh kabilar chiqsa – qiz tugʻiladi deb bashorat qilingan.
Ixlos – xalos Ziyoratgohlarni aholi turli kasalliklarga shifo topuvchi muqaddas qadamjolar sifatida ziyorat qilib kelganlar. Shu sababdan har bir ziyoratgoh qaysidir kasallikka shifo berish xususiyatiga ko‘ra o‘ziga xoslik kasb etadi. Masalan, shamollashni va yo‘talni davolovchi ziyoratgohlar jumlasigaYakkabog‘ tumani Tutak qish-log‘idagi asl nomi Shodi Shayx bo‘lgan Tutakota ziyoratgohini kiri-tishimiz mumkin. Bu yerga ko‘proq surunkali tomoq og‘rig‘i bilan shamollagan, xalq tilida “ko‘k yo‘tal” bo‘lgan yosh bolalarni olib borishadi. Ziyoratgohga kiraverishda ko‘k rangli xarsangtosh bo‘lib, uning ustiga shu yerdagi buloq suvidan olib, toshning qiya tarafidan quyishadi. Suv pastga maxsus idishga tushadi. Bu hol uch marta takrorlangandan so‘ng bolaga ichiriladi. Mahalliy aholining bergan ma’lumotlariga qaraganda, bolalar ushbu yo‘sinda “ko‘k yo‘tal” kasaliga shifo topishadi. Garchi bu tibbiy asosga ega bo‘lmasa-da, xalq orasida “irimi shunday” degan tushuncha mavjud. Tanadagi turli yara va so‘gallarni davolovchi ziyoratgohlar-ning suvi va tuprog‘i shifobaxsh, davolovchi xususiyatga ega deb qaraladi. Masalan, Kasbi tumani Qamashi qishloq qabristonidagi avliyo “Qo‘shchalishota” qabri ostidagi tuproq mahalliy aholi tomo-nidan ilohiy davolash xususiyatiga ega deb tushuniladi. Ziyoratchilar qabr tagidan tuproq olib, qabrtosh ustiga suv bilan aralashtirib, shu yerning o‘zida “irimi shu bo‘lsin” deb so‘galiga surishadi. Ularning bergan ma’lumotlariga qaraganda ma’lum vaqt o‘tgandan so‘ng so‘gal yo‘qolib ketar ekan O‘zbekiston janubida tabiat mo‘’jizalari hisoblangan buloqlar ham anchagina. Bu buloqlarning suvlari shifobaxsh xususiyatga ega. Yakkabog‘ tumanida Qo‘tirbuloq ota ziyoratgohiga mahalliy aholi asosan haftaning chorshanba va juma kunlari borishadi. Tashrif buyuruvchilarning asosiy qismini yosh bolali onalar tashkil etadi. Ular asosan “Chilla” yoki “Chilla tushdi” deb nomlanadigan teri kasalligiga shifo izlab borishadi. Bu kasallik chaqaloqlarning chilla davrida uchraydigan teri kasalligi bo‘lib, ko‘pgina hollarda tananing yuqori qismlarini qamrab oladi. Shuningdek, qirq kunlik chilla xalq tasavvurida chaqaloq bilan uning onasini ins-jinslar ta’siridan asrash, ularning chilla davri tartib-qoidalariga qanchalik rioya qilishlariga bog‘liq bo‘lgan. Chilla inson hayotida o‘zini saqlashi lozim bo‘lgan eng ma’suliyatli davr hisoblanadi.³²
Xo‘ja Muyin an-Nasafiy ziyoratgohidagi chillaxona.Bu yerdagi mahalliy aholining bergan ma’lumotlariga qa-raganda “Ixlos-xalos”dir. Ya’ni, chin ixlos bilan borilsa, albatta dardiga shifo topadi Shuningdek, bepushtlik va farzandsizlik bilan bog‘liq mozorlar hamO‘zbekistonning janu-biy vohalarida ko‘pchilikni tashkil etadi. Nazarbobo (Kasbi tumani), Makka Said ota, Tutak ota (Yakkabog‘ tumani) ziyoratgohlariga mahalliy aholi tushunchasiga ko‘ra ixlos bilan borilsa, befarzand ayollar onalik baxtiga muyassar bo‘lishadi. Shuning uchun Nazar-bobo ziyoratgohiga tashrif buyuruvchilarning ko‘pchiligini befar-zand ayollar tashkil etadi. Kelin ko‘p yillar davomida farzand ko‘rmasa, bu yerga tashrif buyurib, ziyoratgoh hovlisidagi daraxtga niyat bilan o‘zining boshidagi ro‘molini yechib, bog‘lab ketadi. Agar kelin ma’lum vaqt oralig‘ida homilador bo‘lsa, bu yerga yana ikkin-chi marotaba tashrif buyurib, o‘sha yerning o‘zida “is chiqaradi”. Is chiqarish – bu mahalliy aholi orasida shu yerda yotgan avliyo ruhini rozi qilish deb qaraladi Buning uchun ular o‘zlarining sharoitidan kelib chiqqan holda xo‘roz, echki yoki qo‘y olib kelib so‘yib, shu yerning o‘zida uni pishirib, ziyoratga kelgan odamlarga ulashadilar. Mahalliy aholining bergan ma’lumotlariga qaraganda, o‘sha ovqatdan qanchalik ko‘p odam iste’mol qilsa, shuncha savobi ko‘p bo‘ladi Islom dinida Ibrohim payg‘ambar Alloh taoloning buyrug‘iga ko‘ra, o‘z o‘g‘li Ismoilni qurbon qilishga qaror qilganlarida, Alloh taolo uni to‘xtatib, bolaning o‘rniga qo‘chqor so‘yishni buyurgan. Ushbu an’anaga ko‘ra mazkur ziyoratgohlarga tashrif buyurgan odamlar sharoitidan kelib chiqqan holda tovuq, xo‘roz, qo‘y, echki, ya’ni, “jonliq”ni qurbonliq qilishadi, yana cho‘zma, bo‘g‘irsoq ham pishi-riladi. Jonliqning bir qismini shu yerda pishirib, qolgan qismini shu mozorning shayxlariga ehson qilishadi Niyat qilgan kishilar qurbonliq qilganlaridan so‘ng, barcha yomon illatlardan ozod bo‘lgandek, o‘zlarini yengil, osoyishta sezadilar. Kelinlar marosim oxirida o‘tgan safar kelib, bog‘lagan ro‘molini yechib, o‘zi bilan birga olib ketadi. Bu kishilarning ruhiyatida kecha-digan holatlar – kuchli ishonch, umid, ixlos qilish kabi jarayonlar natijasi sifatida yuzaga chiqadi. 2-rasm. Chiroq yoqish marosimi bajariladigan joy. Xo‘jai Mo‘yin. Оstona bilan bog‘liq tushunchalarZiyoratgohlarda ayollar ishtirokida bo‘lib o‘tadigan ostona bilan bog‘liq bajariladigan odat va qarashlar ham mavjud. Ziyoratchi ayollar bu joydagi mozor bo‘sag‘asini yaxshi niyatda supuradilar. Supurish talab va istakni bildirishning bir shakli sifatida xalqimizda qadimdan qolgan odat hisoblanadi. Jumladan, Mirishkor tumanidagi Ko‘hna Fazli mozoriga kelgan ziyoratchi ayollar avval mozor atrofini supurib tozalashadi. Ular uchun bu odat savob ishlardan biri hisoblanadi. O‘zbek xalq og‘zaki ijodiga mansub ertak va rivoyatlarda podshoh saroyi ostonasini supurish malikaga sovchi kelganini ang-latgan. Muqaddas mozorlarni supurish esa avliyolardan madad so‘rashni anglatadi, deydi vohaning keksa otaxon va onaxonlari. Ba’zi bir ziyoratchilar mozorni supurgach, uning tuprog‘ini turli teri kassalliklariga da’vo sifatida olib ketishadi. Muqaddas mozorlardan olib kelingan suvni esa “kelgan balo daf bo‘lsin”, degan ma’noda ostonaga sepadilar. Bizningcha, bu qarashlar ajdodlarga ehtirom, ularni ardoqlash bilan bog‘liq qarashlar zamirida yuzaga kelgan. Mozor ostonasidagi tuproqqa aziz avliyolarning muborak qadami tekkan, deyiladi. Shu sababdan ostona tuprog‘i ham magik qudratga
ega deb tushunilgan. Uning tuprog‘i ham shifobaxsh xususiyatga ega deb qaralib, qo‘llariga, badanlariga yara-chaqa, so‘gal chiqqan kishilar ushbu tuproqdan surishib, uylariga ham olib ketadilar. Olgan tuproqlari uchun sadaqa puli ham qoldiradilar Ko‘pgina holatlarda befarzand ayollar ham mozor atrofla-rini supurib, o‘zlariga farzand so‘raydilar. Bunday ziyoratgohlar qatoriga Qashqadaryo vohasi Nishon tumanidagi Nazarbobo, Yakkabog‘ tumanidagi Tutakota, Kasbi tumanidagi Ro‘ziboy Oxun ziyoratgohlarini kiritishimiz mumkin.³³
Ostonaning kult darajasiga ko‘tarilishining sababini tadqiqotchi S.Hamdamova quyidagicha izohlaydi: “Mifologik qarashlarga ko‘ra, ostona ramziy ma’noda ikki olam chegarasi vazifasini bajaradi. Ostona kultining genezisi ezgu va yovuz makonlar haqidagi mifologik tasavvurlarga bog‘lanadi” Baxti ochilmagan qizlar ham supurgi olib ziyoratgohni niyat qilib supurishadi. Ziyoratgoh yonida chillaxona bo‘lib, qadimda ba’zi ziyoratchilar qirq kun chillada o‘tirib, ruhan poklanganlar. Shuningdek voha aholisi orasida “Ostonaga o‘tirma, baxtsiz bo‘lasan”, degan naql ham mavjud.Daraxtlar bilan bog‘liq tushunchalarDaraxtlarga latta bog‘lash odati ham Janubiy O‘zbekiston vohasida asosan ayollar ishtirokida amalga oshiriladi. Ular muqad-das mozorlar atrofidagi daraxtlarga latta bog‘laydilar. Aholining ma’lumotlariga ko‘ra, muqaddas daraxtlar oldidan o‘tayotgan har bir kishi to‘xtab bir oz dam olishi kerak va u daraxtga niyat qilib latta bog‘lashi lozim. Shunda o‘sha kishidagi yo‘l charchog‘i ham yo‘qoladi. Agar bunday qilinmasa, u kishi chalg‘ib yo‘ldan adashadi va oqibatda halokatga uchrashi mumkin, deb ishonishgan. Bizningcha, muqaddas mozorlardagi daraxtlarga latta bog‘lash ziyoratchi bilan muqaddas joy o‘rtasidagi ramziy bog‘lanishning belgisi bo‘lib, har bir ziyoratchi latta bog‘lash orqali o‘z tilak va istagini ifoda etgan. Rus olimi G.P.Snesarev bu holatni “muqaddas joy bilan ziyoratchi o‘rtasidagi magik bog‘lanishning o‘rnatilishi” deb izohlagan edi. Turkiy xalqlarda daraxt shoxlariga o‘z kiyimining bir par-chasini yirtib latta bog‘lash homiy ruhlarga qurbonlik keltirishning bir ko‘rinishi hisoblanadi. Agar shunday qilinmasa, homiy ruh to-monidan ziyon yetishi mumkin. Shuningdek, latta bog‘lash orqali ziyoratchi muqaddas joyga nisbatan umid va ishonchini namoyish etgan. Istagi ro‘yobga chiqqan kishi ikkinchi bor kelib, bog‘lagan lattasini yechgan va mozorga atab qurbonlik qilgan. Qozoq xalqidagi bu odat haqida Cho‘qon Valixonov shunday yozadi: “Tabiatning barcha g‘ayrioddiy ko‘rinishi, masalan, cho‘lda o‘sayotgan daraxt, shoxlari ajoyib o‘simlik ham muqaddas sanalib, ziyoratgoh vazifasini o‘tagan. Har bir yo‘lovchi, ushbu daraxtga ko‘ylakning yoki biron-bir matoning parchasini bog‘lab, hayvonni qurbonlik keltirgan” Aytishlaricha, bu yerga uch marta yoki yetti marta ziyoratga kelgan kishi Xudodan nima so‘ragan bo‘lsa, niyatiga yetadi. Bu amallar aholi orasida qadimdan saqlanib kelayotgan va go‘yoki diniy tus olgan udumlardir. Xalqimiz orasida ulug‘ alloma-yu avliyolarning qadamjolariga borib, ularni ziyorat qilish orqali Xudo-dan o‘z niyatlarini so‘rash qadimdan qolgan udumdir. Bunda ular Payg‘ambarimizning qabrlarni ziyorat qilish zarurati haqidagi quyidagi hadislariga amal qiladilar: “Qabristonlarni ziyorat qilib turingizlar, zero, u oxiratni eslatadi. Oxiratni eslash esa kishini yovuzlikdan uzoqlashtirib, ezgulikka yaqinlashtiradi” Ziyoratchilar o‘z toat-ibodatlari, diniy amallari orqali ham ruhan, ham jismonan poklanishga intiladilar. Ular o‘z hissiyotlari orqali Xudoga chin ko‘ngildan ibodat qilganliklari uchun o‘zlarini ruhan dardlaridan forig‘ bo‘lgandek his qiladilar. Ziyorat ahli uchun avliyolar ularni Alloh bilan bog‘lovchi vosita hisoblanadi, ruhlaridan madad so‘raydilar. Shu sababdan muqaddas joylarni ziyorat qilish o‘zbek xalqining hayotida muhim o‘rin tutadi. Muqaddas mozorlarning mavqei unga dafn etilgan avliyo-larning karomatlari bilan belgilanadi. Agar avliyolar hayoti davomida ko‘plab sir-asrorlarga to‘la karomatlar ko‘rsatgan bo‘lsa, demak ularning ziyorati ham gavjum bo‘ladi. Ziyoratgohlarda bajariladigan udumlar uzoq vaqtlardan beri amal qilinib kelinayotgani ma’lum. Aholining ziyoratgohlar bilan bog‘liq qarashlarida asosiy g‘oya bu – ixlos tushunchasidir. Shu bois mozorga ixlos bilan borish ziyoratning bosh mezoni hisoblanadi. Bu haqda shoir Ko‘hiy Mozorga ziyoratga faqat ixlos bilan borish mumkinligini yozgan edi . Bu ziyorat davomida bajariladigan har bir udumda ko‘zga tashlanadi. Kishilar turmushdagi shaxsiy musibat va omadsizlik, ayniqsa, befarzandlik, yaqin kishilarining baxtsizligi, kasallik yoki o‘limdan xavfsirash, yolg‘izlik his-tuyg‘usi va shu kabi boshqa ijtimoiy-psixologik omillar tufayli insonlarning hissiyotlar-ga berilishi muqaddas ziyoratgohlarga borishi uchun yetakchi omil bo‘lib yo‘naltiradi. Bu o‘rinda muqaddas joylar va ularda dafn etilgan avliyolar bilan bog‘liq rivoyatlarning roli muhim ahamiyat kasb etishi bilan birga, ularni turli urf-odat va marosimlarga bo‘lgan e’tiborini kuchaytiradi. Bu esa, o‘z navbatida, ziyoratgohlarning kishilar tur-mushidagi o‘rnini yanada muhim bo‘lishini mustahkamlaydi.

XULOSA
Buvayda ziyoratgohlari tadqiqotining xulosasi sifatida quyidagi fikrlarni keltirish mumkin: Birinchidan, muqaddas ziyoratgohlarda xalq ruhiyati ifodalangan boʻlib, ularda asrlardan asrlarga oʻtib kelayotgan afsona va rivoyatlar,turli hikmatl hikoyatlar xalq ogʻzaki badiiy ijodining namunasi sifatida maʼnaviy merosimizning uzviy qismini tashkil etadi.

Jumladan, avliyolar hayoti bilan bogʻliq ibratli hikoyatlar, milliy qahramonlarning dushmanlarga qarshi mardona kurashlari va jasoratlari toʻgʻrisidagi afsona va rivoyatlar hozirgi kunga qadar saqlanib qolgan boʻlib, ular oʻzlikni hamda milliy qadriyatlarning mohiyatini anglashda aholiga yaqindan yordam beradi.
Ikkinchidan, muqaddas ziyoratgohlardagi hayvonlar, daraxt va oʻsimliklar hamda buloqlar bilan bogʻliq qarashlar ekologiyani saqlab qolishda muhim ahamiyat kasb etadi. Shu bilan birga kishilarning ekologiya toʻgʻrisidagi bilim va tushunchalarini mustahkamlab boradi. Fargʻona xalqlari oʻzining koʻp asrlik tarixi mobaynida muqaddas mozorlar bilan bogʻliq rang–barang marosimlar tizimini yaratibgina
qolmay uning ijrochi amaliyotchisiga aylandi. Garchi muqaddas mozorlardagi urf-odat va marosimlarining baʼzi birlari hayotdagi ulkan ijtimoiy–iqtisodiy, siyosiy va madaniy oʻzgarishlar, ayniqsa, ilmiy–texnika inqilobi taʼsirida asta–sekin yoʻqolib, ayrimlari oʻzgarishlarga uchragan boʻlsa–da, biroq ularning barchasi qanday gʻoyaviy yoʻnalishda boʻlganligidan qatʼi nazar xalqning amaliy faoliyatida oʻtmishda va hozirgi kunda ham qoʻllanilib kelinayotganligi bilan katta
tarixiy va ilmiy ahamiyatga ega. Asrlar davomida muqaddas mozorlar Fargʻona vodiysi aholisining hayoti va dunyoqarashida muhim ahamiyat kasb etib keldi. Mozorlar kishilarning ijtimoiy va madaniy turmushida tutgan oʻrnidan tashqari joylarning topografiyasini hamda hududning diniy-mental xaritasiniyaratuvchi omillarni keltirib chiqaruvchi murakkab koʻrinishni oʻzida aks ettirdi. Qadimdan mozorlar muqaddas joylar sifatida eʼzozlanib kelingan va odatda ularning koʻp qismi hududlarning iqtisodiy rivojlagan markazlarida joylashgan. Shu sababdan ular sugʻorish inshootlari va suv havzalari hamda savdo yoʻllarini kesib oʻtuvchi
chorrahalar, togʻ dovonlari singari joylar bilan bogʻliq boʻlgan. Ijtimoiy hayotdag oʻzgarishlar, tadqiqotimiz mavzusi boʻlgan ziyoratgohlar misolida ham oʻz taʼsirini oʻtkazmay qolmaydi, albatta.

Mamlakatimiz mustaqillikka erishganidan soʻng xalqimizning milliy va diniy qadriyatlariga, tarixiy obidalar, jumladan ziyoratgohlarga boʻlgan eʼtibori oʻzgardi. Muqaddas qadamjolar davlat mablagʻlari hisobiga, shuningdek tadbirkor va ishbilarmonlarning, boshqa olijanob insonlarning xayr-ehsonlari homiyliklar evaziga, hamda xalq hasharlari yoʻli bilan taʼmirlanmoqda, azaliy koʻrinishida tiklanmoqda.Ziyoratgohlarda yoki unga yondosh boʻlgan hududlarda xalq saylgohlari barpo etilmoqda. Ming-minglab ziyoratchilar u yerlarda madaniyxordiq

chiqarib qaytishmoqda.Shu oʻrinda bir narsani taʼkidlab oʻtishni joiz topdik. Muqaddas qadamjolar sifatida eʼzozlanib kelinayotgan ziyoratgohlarning boshqa
dam olish maskanlaridan tubdan farq qiluvchi jihatlari bor. Bu aziz joylar xalqimizning azaliy qadriyatlari, rasm-rusmlari, urf-odatlari bilan bogʻliq ekan, u yerlarga uyushtirilgan sayohatlarda, oʻtkazilajak marosimlarda azaliy udumlarga, ziyoratgohlarda dafn etilgan aziz-avliyolarning ruhi-pokiga hurmat yuzasidan munosabatda boʻlmoq 2004 – 2012-yillarda olib borilgan ilmiy izlanishlarimiz \natijasida Buvayda tumanidagi oʻndan ortiq ziyoratgohlar tadqiq etildi. Shunisi diqqatga sazovorki, mahalliy xalq mazkur ziyoratgohlarni Muhammad paygʻambar(s.a.v.) izdoshlari sahobalar, tobeʼin va diniy ulamolar, tasavvuf tariqati namoyondlari nomi bilan bogʻlaydilar. Garchand, ulardan baʼzilarini Fargʻonada boʻlganliklari tarixiy haqiqatga toʻgʻri kelmasa-da, biroq islom targʻibotchilari dastlabki vaqtlarda bu zotlarning nomlaridan islomdan oldingi mahalliy diniy eʼtiqodlarga qarshi kurashda keng foydalanganlar. Oqibatda, islomdan oldingmuqaddas joylar oʻrnida musulmon avliyolari bilan bogʻliq mozorlar paydo boʻlgan. Binobarin, avliyolar toʻgʻrisidagi xalqona qarashlarga koʻra, ular xalqning yuksak orzularini, manfaatlarini himoya qiluvchi, ogʻir vaziyatlarda insonlarga koʻmakdosh, yovuzlikning kushandasi sifatida namoyon boʻladi. Mazkur qarashlar zamirida esa ajdodlarimizning qadimgi diniy eʼtiqodlarining oʻziga xos elementlari saqlanib qolgan. Ularning aksariyati islomiy harakterda boʻlib koʻrinsa-da, aslida islomiy anʼanalar bilan uygʻunlashgan formasidir.

Masalan, ziyoratgohlarda bajaraladigan urf-odatlar zamirida islomgacha boʻlgan diniy eʼtiqodlarning koʻrinishi mavjud boʻlsa-da, biroq aholi tushunchasiga koʻra, ushbu odatlarning barchasi islomiy anʼanalardan kelib chiqqan deb eʼtirof etiladi. Zotan islom dinining kirib kelishi bilan mahalliy dinlar va ularga xos urf-odatlarga barham berilganligiga qaramay, ularning ayrim qoldiqlari ziyoratgohlardagi islomiy anʼanalar qobigʻida saqlanib qoldi. Tarixshunoslikda muqaddas ziyoratgohlarni qadimgi urf-odatlar va diniy qarashlarni saqlab kelayotgan qimmatli manba sifatida tadqiq etish oʻta muhimdir. Chunki, aholini ziyoratgohlardagi mavjud daraxt, buloq va jonivorlar toʻgʻrisidagi qarashlarida qadimgi zardoʻshtiylik, buddaviylik, shomoniylikka xos animizm, fetishizm, totemizm kabi qadimgi diniy eʼtiqodlarga xos hususiyatlarni koʻrish mumkin.

Buvayda ziyoratgohlari tadqiqotining xulosasi sifatida quyidagi fikrlarni keltirish mumkin: Birinchidan, muqaddas ziyoratgohlarda xalq ruhiyati ifodalangan boʻlib, ularda asrlardan asrlarga oʻtib kelayotgan afsona va rivoyatlar, turli hikmatli hikoyatlar xalq ogʻzaki badiiy ijodining namunasi sifatida maʼnaviy merosimizning uzviy qismini tashkil etadi. Jumladan, avliyolar hayoti bilan bogʻliq ibratli hikoyatlar, milliy qahramonlarning dushmanlarga qarshi mardona kurashlari va jasoratlari toʻgʻrisidagi afsona va rivoyatlar hozirgi kunga qadar saqlanib qolgan
boʻlib, ular oʻzlikni hamda milliy qadriyatlarning mohiyatini anglashda aholiga yaqindan yordam beradi. Ikkinchidan, muqaddas ziyoratgohlardagi hayvonlar, daraxt va oʻsimliklar hamda buloqlar bilan bogʻliq qarashlar ekologiyani saqlab qolishda muhim ahamiyat kasb etadi. Shu bilan birga kishilarning ekologiya toʻgʻrisidagi bilim va tushunchalarini mustahkamlab boradi.

Fargʻona xalqlari oʻzining koʻp asrlik tarixi mobaynida muqaddas mozorlar bilan bogʻliq rang–barang marosimlar tizimini yaratibgina qolmay uning ijrochi amaliyotchisiga aylandi. Garchi muqaddas mozorlardagi urf-odat va marosimlarining baʼzi birlari hayotdagi ulkan ijtimoiy–iqtisodiy, siyosiy va madaniy oʻzgarishlar, ayniqsa, ilmiy–texnika inqilobi taʼsirida asta–sekin yoʻqolib, ayrimlari oʻzgarishlarga uchragan boʻlsa–da, biroq ularning barchasi qanday gʻoyaviy yoʻnalishda boʻlganligidan qatʼi nazar xalqning amaliy faoliyatida oʻtmishda va hozirgi kunda ham qoʻllanilib kelinayotganligi bilan katta

tarixiy va ilmiy ahamiyatga ega. Asrlar davomida muqaddas mozorlar Fargʻona vodiysi aholisining hayoti va dunyoqarashida muhim ahamiyat kasb etib keldi. Mozorlar kishilarning ijtimoiy va madaniy turmushida tutgan oʻrnidan tashqari
joylarning topografiyasini hamda hududning diniy-mental xaritasini yaratuvchi omillarni keltirib chiqaruvchi murakkab koʻrinishni oʻzida aks ettirdi. Qadimdan mozorlar muqaddas joylar sifatida eʼzozlanib kelingan va odatda ularning koʻp qismi hududlarning iqtisodiy rivojlagan markazlarida joylashgan. Shu sababdan ular sugʻorish inshootlari va suv havzalari hamda savdo yoʻllarini kesib oʻtuvchi
chorrahalar, togʻ dovonlari singari joylar bilan bogʻliq boʻlgan. Ijtimoiy hayotdagi oʻzgarishlar, tadqiqotimiz mavzusi boʻlgan ziyoratgohlar misolida ham oʻz taʼsirini oʻtkazmay qolmaydi, albatta.Mamlakatimiz mustaqillikka erishganidan soʻng xalqimizning milliy va diniy qadriyatlariga, tarixiy obidalar, jumladan ziyoratgohlarga boʻlgan eʼtibori oʻzgardi. Muqaddas qadamjolar davlat mablagʻlari hisobiga, shuningdek tadbirkor va ishbilarmonlarning, boshqa olijanob insonlarning xayr-ehsonlari homiyliklari evaziga, hamda xalq hasharlari yoʻli bilan taʼmirlanmoqda, azaliy koʻrinishida tiklanmoqda. Ziyoratgohlarda yoki unga yondosh boʻlgan hududlarda xalq saylgohlari barpo etilmoqda. Ming-minglab ziyoratchilar u yerlarda madaniy xordiq chiqarib qaytishmoqda. Shu oʻrinda bir narsani taʼkidlab oʻtishni joiz topdik. Muqaddas qadamjolar sifatida eʼzozlanib kelinayotgan ziyoratgohlarning boshqa dam olish maskanlaridan tubdan farq qiluvchi jihatlari bor. Bu aziz joylar xalqimizningazaliy qadriyatlari, rasm-rusmlari, urf-odatlari bilan bogʻliq ekan, u yerlarga uyushtirilgan sayohatlarda, oʻtkazilajak marosimlarda azaliy udumlarga, ziyoratgohlarda dafn etilgan aziz-avliyolarning ruhi-pokiga hurmat yuzasidan munosabatda boʻlmoq zaruriyatini unutmaslik lozim. Jumladan, ziyoratgohlarning tarixini, bu yerdagi anʼanalarni bilib qoʻymoq foydadan holi boʻlmaydi. Mazkur ilmiy-ommabop tadqiqotimizning maqsadi ham kitobxonlarga – Buvayda ziyoratgohlari xususida muxtasar maʼlumotlarni yetkazish edi. Bunga qanchalik erishganimiz esa siz aziz mushtariylar hukmiga havola.
Izlanishlar shuni koʻrsatmoqdaki, yurtimizdagi shifobaxsh qumliklar toʻgʻrisida turli afsonalar xalq orasida saqlanib qolgan. Masalan, Oltiariq tumanidagi Zilha qishlogʻidagi qumliklar toʻgʻrisidagi afsonani olaylik. Aytishlaricha, qadimda Chin mamlakatini podshohining Zulayho ismli yakkayu yolgʻiz goʻzallikda tenggi yoʻq qizib boʻlib, u nogahon kasalikka chalinadi. Tabiblar malikani qancha davolamasinlar, qilgan saʼyi harakatlari zoye ketadi. Umidsizlikka tushgan Podshoh bu masalada savdogarlarga murojaat qiladi. Savdogarlardan biri Xorazm oʻlkasida shifobaxsh qum haqida podshohga eshitganlarini soʻzlab beradi. Shunda oʻsha shifobaxsh qumdan olib kelish uchun podshoh koʻp sonli karvon bilan odamlarni Xorazmga yuboradi. Buni qarangki qum orqalagan karvonning boshi Akbarobodga oxiri esa hozirgi Zilha hududidagi yetib kelganida malika Zulayhoning olamdan oʻtganligi haqida xabar yetib keladi. Noiloj qolgan karvon ahli barcha qumni oʻsha joyning oʻziga toʻkib ketgan ekan. Oʻshagʻoʻsha bu joylarda shifobaxsh qumlar paydo boʻlib, uni kishilar malika Zulayho nomi bilan ataganlar. Vaqtlar oʻtishi bilan Zulayho nomi Zilha deb yuritilgan ekan. Bastom buva ziyoratgohi bilan bogʻliq ikki xil qarash mavjud. Birinchisiga koʻra, Bastom buva Poshsho pirim – Shoh Jarir (Shoh Jalil)ning akasi yoki togʻasi, yaʼni uning onasi Badiʼabonuning akalari boʻlgan emish . Bu haqda I.Azimov ziyoratgohning meʼmoriy koʻrinishga taʼrif berayotib quyidagilarni keltiradi: “Shu yerlik keksalarning hikoya qilishicha, bu yerga Shoh Jalilning ogʻasi dafn etilgan. Maqbara qurilishining Amir Temur nomi bila bogʻlashadi, lekin hozirgacha binoning qachon qad koʻtargani haqida tarixiy maʼlumotlar topilmagan. Shunga qaramay memoriy shakli, tuzilishi va qurilish materiallariga qarab maqbarani XV-XVI asr yodgorligi, deb taxminlash mumkin. Maqbaraning mahobatli peshtoqi va uning ikki yonidagi gʻoʻlasimon minoralari (guldastalari) sharq tomonga qaratib qurilgan. Bino tarhi toʻgʻri burchakli (15x7,2), pishiq gʻishtdan gumbazli qilib qurilgan ikki xonadan: mehrobiy daxma va masjiddan iborat. Ziyoratxona tarhi Chortoq, goʻrxonaniki esa toʻgʻri burchak shaklida. Maqbaraning bezaklari yoʻq hisobi, faqat peshtogʻida koʻp qirrali yulduz va aylanalardan iborat oʻymakor bezak saqlanib qolgan. Binoning mahobatli shakli uning arxitektura taʼsirchanligini oshirgan”.
Biz Bibi Ubayda va Poshsho pirim ziyoratgohlari xususida soʻz yuritishdan avval Safed Bulon mozoriga bagʻishlab yozilgan muxammas va uning muallifi toʻgʻrisida ayrim maʼlumotlarni keltirib oʻtsak. 2001-yili Safed Bulon mozoriga ziyoratga borgan vaqtimiz bu muqaddas mozorning tarixini yaxshi bilguvchi Ermuhammad qori Vahobov (1929-yilda tugʻilgan. Safed Bulon qishlogʻida yashaydi) bilan suhbatlashdik. Suhbatimiz davomida Ermuhammad qori kitobining qatida saqlab kelayotgan ikki buklogʻlik qogʻozni berib “Shoir Koʻhiyning Safed Bulon toʻgʻrisidagi sheʼri kerak boʻlsa oʻqib chiqing” dedilar. Koʻhiyni Safid Bulonga atab yozgan muxammasini oʻqir ekanmiz, sheʼrni yozilgan sanasi bizni qiziqtirib qoldi. Chunki muxammas 1946-yilda bitilgan boʻlib, u davrlarda bunday satrlarni yozgan shoirning nafaqat qalami balki butun hayoti va ijodini sindirishlari mumkin edi. Shundan soʻng soʻrab surishtirib, filologiya fanlari doktori, professor Ismatulloh Abdullohning (1927-2005) “Oʻzbekiston adabiyoti va sanʼati” gazetasida chop etilgan “Koʻhiy daftarlari” nomli maqolasini topdik. Maqolada jumladan shunday deyiladi: “Mullo Abdusalom Yoʻldoshboy oʻgʻli Koʻhiy 1897-yili Gʻalcha qishlogʻida dehqon oilasida tavallud topgan. Domlalardan xat savodini chiqargan, 1913-1914-yillari Namangan viloyatining Chust shahrida taʼlim olgan, soʻngra Qoʻqon madrasasida tahsilni davom etirgan. Diniy ilmlar, Qurʼon va hadislarni oʻrganish bilan Abdusalom arab tili va adabiyotini, oʻzbek mumtoz adabiyoti, fors-tojik adabiyotini qunt bilan oʻrganadi. Ilmga chanqoqlik uni Buxoroi sharifga yetaklaydi. 1916gʻ1918-yillar davomida Mir Arab madrasasida oʻqiydi. 1919-yili Namanganga qaytadi. 30-yillari din arboblarini qirgʻin qatagʻon qilish boshlanib ketdi. Bir qancha madrasalarda tahsil olgan, ayniqsa Mir Arab madrasasini tamomlagan Koʻhiy bu qatagʻonlardan omon qilishi qiyin edi. Hayoti xavf ostidaligini sezgan shoir Qirgʻizistonga ketadi va 1935-1937-yillari Olabuqa tumani jamoa xoʻjaliklarida paxtachilik agronomi vazifasida ishlaydi. 1938-yili Abdusalom Koʻhiy oʻz yurtiga qaytib asalarichilik bilan shugʻullanadi…Shoir 1978-yili Gʻalcha qishloqda 81yoshida vafot etdi”.

Hozirgi kunda Fargʻona vodiysida mingdan ortiq muqaddas ziyoratgohlar mavjud. Birgina Fargʻona viloyatining oʻzida soʻngi yillarda olib borilgan tadqiqotlar natijasida 300 ga yaqin ziyoratgohlar nomi aniqlandi. Ushbu muqaddas ziyoratgohlar ichida ayollar nomi bilan bogʻliq mozorlar soni ozchilikni tashkil etadi, ammo Fargʻona vodiysi ayollarining hayotida alohida oʻrin tutadi. Jumladan, Modarixon, Safed Bulon, Bibi Ubayda ziyoratgohlari nafaqat Fargʻona vodiysida balki, Oʻrta Osiyoda ham mashhurdir. Fargʻona viloyatida ayollar nomi bilan bogʻliq ziyoratgohlar jumlasiga yuqorida aytganimizdek Bibi Ubayda, Modarixon (14-rasm) Childuxtaron, Oppoq bibi, Ulugʻ Moji, Qirq qizlar, Qizlarbuvi, Toshkelin, Toshqiz, Hur qiz ziyoratgohlarini kiritish mumkin. Yurtimizda joylashgan ayollar nomi bilan bogʻliq bunday ziyoratgohlar asosan gʻorlar va koʻllar, qoyalar, toshlar, daraxtlar singari tabiat yodgorliklari bilan bogʻliq ziyoratgohlar hisoblanadi. Xalqimiz ayollar nomiga oid ziyoratgohlarga nisbatan koʻp hollarda “Bibi”, “Momo”, “Ona” “Buvi” atamalarini qoʻshib aytish bilan ularni oʻzlariga eng yaqin mehribon insonlar sifatida qarab, onajonimiz, buvijonimiz, momomiz, deya hurmat maʼnosida tilga oladilar. Shu sababdan mazkur ziyoratgohlarda ziyoratgohning asl nomi koʻp holatlarda aytilmaydi.

Qadimdan Fargʻona vodiysi xotin-qizlarining turmush tarzida ziyoratning oʻrni muhim ahamiyat kasb etib kelgan. Shu bois ayollar uchun ziyorat turmushning ajralmas bir qismiga aylangan. Ular ziyoratgohlarga koʻp hollarda jamoa holda kelishlikka odatlanganlar. Agar ziyoratning sababi oilaviy muammo bilan bogʻliq boʻlsa, u holda mozorga faqat oila aʼzolari bilan ziyoratga kelganlar. Ayollar erakaklardan farqli ravishda masjidlarga bormaganliklari bois oʻzlarining ruhiy ehtiyojlarini qondirishda mozorlar ziyoratiga borish yoʻli orqali amalga oshirib kelganlar. Bunday paytlarda ayollar jamoasini ziyoratga borishlarida koʻp hollarda (xoʻja, toʻra, eshon, sayyid) avlodlaridan boʻlgan yoki otincha ayollar boshchilik qilganlar.
Bugungi kungacha ziyoratgohlar, real manfaatlarni asos qilgan ommaviy eʼtiqodni ifoda etuvchi muqaddas joylar sifatida, uzoq tarixiy jarayonlarda maʼnaviy ozuqa beruvchi omillar boʻlib, aholining maishiy turmushida oʻziga xos vazifalarni oʻtab kelgan. Shuning bilan birga mozorlar uzoqgʻyaqindan ziyorat qilish uchun kelgan jamoat ahlini uchrashib, oʻzaro madaniy aloqalarni tiklash nuqtasi sifatida juda muhim rol oʻynagan. Maʼlumki, qadimdan Oʻrta Osiyo xalqlarida hurmat va ehtirom yuzasidan yoshi ulugʻ ayollarga hamda hukmron doiralarga mansub boʻlgan xotingʻqizlarga murojaat yoki hurmatini bildirish maqsadida Bibi yoxud bibish atamasini qoʻshib aytganlar. Jumladan, islom olamida shu nom bilan mashhur boʻlgan ayollar talaygina. Xususan, Qurʼoni Karimda tilga olingan taqvoli siddiqa ayol, musulmonlar uchun eng moʻmina ona, jannatdagi ayollarning rahnamosi boʻlgan Iso paygʻambarning onasi Maryamga shuningdek, Muhammad paygʻambar(s.a.v)ning qizi hazrati Fotimai Zahroga hamda zavjalari hazrati Xadicha va Oishaga Oʻrta Osiyoda hurmat yuzasidan “Bibi” atamasi qoʻshib Bibi Maryam, Bibi Fotima, Bibi Xadicha, Bibi Oisha deb aytilgan. Islomni qabul qilgan ilk muslimalardan Basrada yashab oʻtgan soʻfiy ayol Robia al-Adaviya ham Bibi Robia nomi bilan bilan mashhur boʻlgan. Bibixonim nomi bilan mashhur boʻlgan Saroymulkxonim haqida soʻz yuritadigan boʻlsak, tarixiy manbalarni yakdillik bilan eʼtirof etilishiga qaraganda, Bibixonim oʻta ziyrak va tadbirkor ayol boʻlib, Amir Temurga oʻzining oqilona maslahatlari bilan yordam berib kelgan. Uni zamonasining eng aqlgʻidrokli, farosatli va tadbirkor zakovat sohibasi boʻlganligi va shu bilan birga xon avlodiga mansubligi tufayli haramdagi barcha malikalardan ulugʻ xonim hisoblanganligi bois “kata xonim”, yaʼni “Bibixonim” degan unvonga ega boʻlgan edi.