Mavzu: Genetikaning nazariy va amaliy ahamiyati. Genetika

---

Mavzu: Genetikaning nazariy va amaliy ahamiyati.
 
Genetika jonli 
organizmlardagi
 
nasldorlik
va 
turlanishni
oʻrganuvchi 
fandir
. 
Hayvon va oʻsimliklarning baʼzi xususiyatlari nasldan naslga oʻtishi 
mumkinligi 
ibtidoiy 
jamiyat
 
davridayoq 
maʼlum 
edi 
va 
bu 
bilimdan 
chorvachilik
va 
dehqonchilikda
tanlanma koʻpaytirish orqali qoʻllanilar 
edi. Biroq, zamonaviy genetika nasldorlik mexanizmlarini tushunadigan fan 
sifatida 
Gregor Mendel
 (19-asr) mehnatlaridan keyingina rivojlana boshladi. 
Mendel nasldorlik mustaqil funkciyalarga ega fundamental diskret jarayon 
ekanligini kashf etdi. Nasldorlikning ushbu asosiy birliklari hozirda 
„genlar“
deb 
ataladi. Organizm 
hujayralarida
genlar jisman 
DNK
 
molekulalarida
joylashgan 
boʻlib, oʻzida hujayra komponentlarini qurish va boshqarish uchun kerakli axborot 
tashiydi. Genetika organizmning koʻrinishi va hatti-harakatini belgilashda katta rol 
oʻynasa ham, umumiy natija nafaqat genlarga, balki organizmni oʻrab tugan atrof-
muhitga ham bogʻliq boʻladi. Masalan, 
inson
 boʻyini faqatgina genlar emas, balki 
uning bolaligida olgan 
ozuqa
 va sogʻligʻi ham belgilaydi. 
Genetikaning asosiy vazifasi irsiyatning moddiy asoslari hisoblanadigan 
xromosoma, genlar va nuklein kislotalar (
DNK
, 
RNK
) tuzilishi hamda 
funksiyalarini tadqiq qilish orqali organizmlar belgi va xususiyatlarining rivojlanishi 
va kelgusi avlodlarga oʻtishini ochib berishdan iborat. Har xil fizik va kimyoviy 
omillar taʼsirida organizmlarda irsiy oʻzgaruvchanlikning paydo boʻlishi va uning 
organizmlar evolyutsiyasidagi ahamiyatini tadqiq qilish ham genetikaning vazifalari 

---

qatoriga kiradi. Madaniy oʻsimliklarning serhosil navlari, hayvonlar va 
mikroorganizmlarning mahsuldor zotlari va shtammlarini yaratish; irsiy 
kasalliklarning paydo boʻlish sabablarini oʻrganish asosida ularning oldini olish va 
davolash usullarini ishlab chiqish; ekologik muhitning irsiyatga salbiy taʼsir etuvchi 
omillarini oʻrgaiib, genofondni saqlab qolishni genetik jihatdan asoslab berish 
genetika tadqiqotlarining amaliy muammolarini ifodalaydi. 
Genetikaning mustaqil fan sifatida shakllanishida chex olimi 
Gregor 
Mendel
 tomonidan 1865-yilda irsiyat qonunlarining ochilishi katta ahamiyatga ega 
boʻldi. 
Noʻxat
ustida olib borgan tajribalari asosida Mendel genetikaning asosiy 
metodi hisoblangan 
duragaylash
orqali irsiyatni oʻrganish metodiga asos soldi. U 
organizmlar belgi va xususiyatlarini kelgusi avlodga berishi irsiyat omillari (hoz. 
tushunchaga koʻra genlar) bilan bogʻliqligini taʼkidlaydi. Mendel ochgan qonunlar 
uzoq 
vaqt 
eʼtibordan 
chetda 
qoldi. 
Faqat 
1900-yilda 
Hugo 
de 
Vries
 (
Niderlandiya
), 
Carl Correns
 (
Germaniya
) va 
Erich von Tschermak
 (
Avstriya
) 
tadqiqotlari tufayli bu krnunlar qayta kashf qilinib, Mendel nomi bilan ataladigan 
boʻldi.
[4]
Shu sababdan 1900-yil genetikaning mustaqil fan sifatida tashkil topgan 
yili hisoblanadi. Biroq genetika termini 1906-yil ingliz olimi 
William 
Batesonning
taklifi bilan berildi. Genetikaning keyingi rivojlanishi natijasida 
Mendel kashf etgan qonunlarning universalligi uni barcha organizmlarga, jumladan 
odamga ham taalluqli ekanligi isbot qilindi. Keyinchalik organizmdagi aksariyat 
belgilarning irsiylanishida ikki va undan ortiq genlar ishtirok etishi bilan bogʻliq 
boʻlgan komplementarlik, epistaz, polimeriya, pleyotropiya hodisalari hamda 

---

belgilar irsiylanishida allel bulmagan genlarning murakkab uzaro taʼsiridan iborat 
kombinirlangan tip kashf etildi. Genetikaning Mendel asos solgan ushbu yoʻnalishi 
hozirgi davrda yanada tez rivojlanmoqda. Bu yoʻnalish klassik genetika, yaʼni 
mendelizm deb ataladi. Mendel yaratgan irsiyat qonunlarini isbotlashda sitologiya 
fani erishgan yutuqlar ham katta ahamiyatga ega. Sitologik tadqiqotlar tufayli 
irsiyatning moddiy asosi hisoblangan xromosomalar mavjudligi, ular soni har bir 
turning barcha individlari uchun bir xil boʻlishi aniqlandi. Genetika tarixida 
amerikalik genetik 
Thomas Hunt Morgan
(1911) va uning xodimlari (K. Brijes, 
Alfred Sturtevant va Gregor Meller) tomonidan asoslab berilgan irsiyatning 
xromosoma nazariyasi alohida oʻrin tutadi. Bu nazariyaning ochilishida Morgan va 
xodimlarining jins genetikasi va belgilarning jins bilan bogʻliq holda hamda ularning 
birikkan holda irsiylanishini oʻrganish natijalari katta ahamiyat kasb etdi. Mazkur 
nazariyaga binoan organizmlar belgi va xususiyatlarining irsiylanishi irsiyat 
birligi — genlar orqali amalga oshadi; genlar xromosomalarda koʻp miqdorda 
hamda tegishli tarkibda chiziq-chiziq boʻlib joylashadi. Bitta xromosomada 
joylashgan genlar birgalikda irsiylanadi va ular birikkan genlar deb ataladi. 
Irsiylanishning bu xili birikkan holda irsiylanish deyiladi. Birikkan genlarning 
irsiylanishi Mendelning uchinchi qonuniga mos kelmaydi. Bitta xromosomada 
joylashgan genlarning birikkan holda irsiylanishi haqidagi Morgan kashf etgan 
qonuniyat genetikaning toʻrtinchi fundamental qonuni hisoblanadi. Biroq birikkan 
holda irsiylanish mutlaq boʻlmasdan, bir qancha hollarda avlodda ota-ona 
belgilariga nisbatan ajralish roʻy beradi. Bu hodisa gomologik xromosomalarning 
chalkashuvi (krossingover), yaʼni ikkita xromosoma ayrim qismlarining oʻzaro oʻrin 

---

almashinishi natijasida sodir boʻladi. Bu sohadagi ilmiy tadqiqotlar tufayli 
xromosomalarda genlarning joylashish tartiblari aniqlandi, yaʼni xromosomalarning 
genetik haritalari tuzildi. Morgan va xodimlarining tadqiqotlari genetikaning bir 
tarmogʻi boʻlgan sitogenetikaning paydo boʻlishiga asos soldi. Genlarning tuzilishi 
va faoliyatining molekulyar asoslarini kimyoviy, fizik, kibernetik metodlar va 
matematik modellashtirish orqali tadqiq qilish molekulyar genetikaning 
rivojlanishiga olib keldi. Molekulyar genetika sohasida erishilgan muvaffaqiyatlar 
DNK kodining kashf etilishi (
James D. Watson
va 
Francis Crick
, 1953); oqsil 
molekulalari tarkibiga kiruvchi aminokislotalarning biosintez jarayonida oqsil hosil 
boʻlishidagi ishtirokini taʼmin etuvchi irsiy axborot (kod) birligi boʻlgan 
nukleotidlar tripletining aniqlanishi (Marshall Nirenberg, G. Mattey, 
Severo 
Ochoa
 va Francis Crick, 1961—62); genning molekulyar-genetik taʼrifi izohlanishi 
(
George Wells Beadle
va 
Edward Lawrie Tatum
); laboratoriya sharoitida DNK 
molekulasining sunʼiy sintez kilinishi (A. Kornberg, 1958); gen funksiyasi, yaʼni 
oqsil sintez qilinishi regulyatsiyasi molekulyar mexanizmining ochib berilishi 
(Francois Jacob, J. Mono, 1961-62) bilan bogʻliq. Bu sohada nazariy tadqiqotlarning 
rivojlanishi natijasida genetikaning amaliy sohasi — gen injeneriyasi va 
biotexnologiya paydo boʻldi. 
Irsiyatning mutatsiya nazariyasi kashf etilishi (de Vries, 1903) genetika tarixidagi 
muhim voqealardan biri boʻldi. Bu nazariyaga binoan kuchli taʼsir etuvchi omillar 
(mutagenlar) taʼsirida organizmlarning genlari tubdan oʻzgarib, yangi turgʻun 
xolatda nasldan-naslga beriladigan oʻzgaruvchanlik paydo boʻladi. Bu jarayon 

---

mutagenez, irsiy oʻzgargan belgi esa mutatsiya; mutatsiyaga ega boʻlgan organizm 
oʻz navbatida mutant deb ataladi. Ushbu nazariya dastlab rus olimi S. I. Korjinskiy 
tomonidan yangi dalillar bilan tasdiklandi. Nemis olimi Gregor Meller 1927-yilda 
drozofila pashshasiga radiatsiya nurlarini taʼsir ettirib, sunʼiy sharoitda koʻplab 
mutatsiya olish mumkin ekanligini isbotladi. U tajribada hosil boʻlayotgan 
mutatsiyalarni hisobga olish, ularning tabiatini oʻrganish metodini ishlab chikdi. Rus 
olimlari genetika A. Nadson va genetika S. Filippov (1925) rentgen nurlari taʼsir 
ettirib, madaniy oʻsimliklarning har xil mutatsiyalarini olishdi. Ingliz olimi Sh. 
Auerbax, rus olimi I. A. Rapoport ayrim kuchli taʼsir etuvchi kimyoviy moddalar 
taʼsirida mutatsiya olish metodini ishlab chikdi. Bu tadqiqotlar mutatsion genetika 
yoʻnalishining paydo bulishiga olib keldi. Evolyutsion genetika organizmlardagi 
genetik qonuniyatlarni populyatsiya darajasida tekshiradi. Bunday maʼlumotlar 
evolyutsion taʼlimotni genetik asoslashga imkon berdi. Evolyutsion genetika 
duragaylash, mutagenez, alohidalanish (izolyatsiya), kuchish (migratsiya), tanlash, 
genlar dreyfi, populyatsiya toʻlqini kabi omillarning evolyutsiyadagi ahamiyatini 
tushunib olishga imkon beradi. Turlar evolyutsiyasi, hayvonlar zoti va oʻsimlik 
navlari 
yaratishning 
genetik 
asoslarini 
urganish 
imkonini 
beruvchi 
genetikmatematik metodlar ishlab chikildi (ingliz olimlari R. Fisher, J. Xoldeyn, 
amerikalik olim S. Rayt, 1920—30; rus olimlari S. S. Chetverikov, N. P. Dubinin va 
boshqalar). N. I. Vavilovning irsiy oʻzgaruvchanlikning gomologik qatorlar qonuni, 
madaniy oʻsimliklarning kelib chiqish genotsentrlari haqidagi taʼlimoti hamda 
geografik jihatdan uzoq formalarni chatishtirish va immunlik toʻgʻrisidagi 
nazariyalari oʻsimliklar seleksiyasi samaradorligini oshirishda katta ahamiyatga ega 

---

boʻldi. Bu gʻoyalar mevali daraxtlarning bir qancha serhosil va sovuqqa chidamli 
navlarini yetishtirish uchun asos boʻldi. Soʻnggi yillarda radiatsiya va kimyoviy 
mutagenlar yordamida mutatsiya vujudga keltirish usuli tobora keng 
qoʻllanilmoqda. Bir qator antibiotiklar, aminokislotalar va biologik faol 
moddalarning mutant shtammlari vujudga keltirilgan. 
Oʻzbekistonda
madaniy oʻsimliklar genetikasi va seleksiyasi sohasidagi ilmiy 
tadqiqot ishlari boshlangʻich material hisoblangan oʻsimliklar genofondini yaratish 
bilan bogʻliq. Oʻsimliklar genofondi oʻsimliklarning ikki kolleksiyasini oʻz ichiga 
oladi. Ulardan biri oʻsimliklarning madaniy navlari, chala yovvoyi va yovvoyi 
ajdodlarining dunyo kolleksiyasidir. 
Oʻzbekistonlik olimlar genetika S. Zaysev, F. M. Mauyer, A. A. Abdullayev va 
boshqalarning saʼy harakatlari tufayli mamlakatimizda madaniy oʻsimliklarning boy 
kolleksiyasi barpo etildi. Soʻnggi yillarda gʻoʻzaning sof gomozigotali izogen, 
mutant, monosomik va translokatsion liniyalar genetik kolleksiyasini yaratish ustida 
tadqiqotlar olib borildi (J. A. Musayev). Toshkent davlat universiteti 
(hozirgi 
Oʻzbekiston milliy universiteti
)ning bir guruh olimlari tomonidan 
gʻoʻzaning muhim morfologik, biologik, xoʻjalik ahamiyatiga ega belgilarning 
genetik asoslari oʻrganib chiqildi va genetik kolleksiyasi yaratildi. Kolleksiyaning 
asosiy qismi izogen liniyalar majmuasidan iborat boʻlib, oʻzining sifati va soni 
jihatidan mamlakatlar ichida yagona hisoblanadi. Bunday kolleksiyalar gʻoʻzaning 
monosom va translokatsion liniyalari boʻyicha ham barpo etilgan. Keyingi yillarda 
genetika sohasidagi tadqiqotlar Genetika va oʻsimliklar eksperimental biologiyasi 

---

institutit ham olib borildi. Gʻoʻza sitogenetikasi va seleksiyasi sohalaridagi 
tadqiqotlarning rivojlanishiga S. S. Kanash, L. Genetika Arutyunova, F. M. Mauyer, 
A. A. Abdullayev, A. I. Avtonomov, L. V. Rumshevich, S. M. Mirahmedov, S. S. 
Sodiqov, B. P. Straumal va boshqalar katta hissa qoʻshdi. N. N. Nazirov, O. J. Jalilov 
olib borgan tadqiqotlar asosida radiobiologiya, radiatsion seleksiyaning nazariy va 
amaliy asoslari ishlab chiqildi. Gʻoʻza mutagenezi sohasida bir qancha muhim 
tadqiqotlar olib borildi (Sh. I. Ibrohimov, A. E. Egamberdiyev va boshqalar). 
Genetika sohasidagi tadqiqotlar bogʻdorchilik va tokchilik, donchilik, sholichilik, 
sabzavotchilik, botanika intlarida hamda bir qancha oliy oʻquv yurtlari kafedralarida 
olib boriladi. 
Hayvonlar genetikasi va seleksiyasi sohasidagi tadqiqotlar chorvachilik, 
qorakoʻlchilik va ipakchilik ilmiy tadqiqot intlarida amalga oshiriladi. S. I. 
Shodmonov ishlab chiqqan immunogenetik metod krramollar seleksiyasi 
samaradorligini oshirish imkonini berdi. S. A. Azimov olib borgan genetik va 
seleksion tadqiqotlar natijasida sermahsul tovuq zotlari yetishtirildi. V. A. 
Strunnikov, U. N. Nasrullayev va boshqalar olib borgan izlanishlar tufayli ipak 
qurtining kelgusida erkak kapalaklar rivojlanib chiqadigan tuxumlarini tuxumlik 
davridan ajratib olish imkoniyati tugʻildi. Odam genetikasi va molekulyar 
biologiyaga oid ilmiy tadqiqot ishlari tibbiyot va pediatriya oliy oʻquv yurtlari 
kafedralarida hamda endokrinologiya, biokimyo, immunologiya, virusologiya, 
onkologiya va radiologiya ilmiy tadqiqot institutlarida amalga oshiriladi. 
Molekulyar genetika, biokimyo, gen injeneriyasi va biotexnologiya sohasidagi ilmiy 

---

izlanishlar genetika va oʻsimliklar eksperimental biologiyasi, bioorganik kimyo, 
mikrobiologiya kabi ilmiy tadqiqot intlari va OʻzMUda olib boriladi. 
Genetika fanlari sistemasi
[
tahrir
 | 
manbasini tahrirlash
]
Tekshiradigan obʼyektiga binoan genetika odam genetikasi, hayvonlar genetikasi, 
oʻsimliklar genetikasi, mikroorganizmlar genetikasi, viruslar genetikasi kabi bir 
qancha fanlarga boʻlinadi. Bu fanlar ham oʻz navbatida bir qancha xususiy fanlarga 
(masalan: 
oʻsimliklar
 genetikasi, 
gʻoʻza
 genetikasi, 
bugʻdoy
 genetikasi, 
sholi
 genet
ikasiga) ajratiladi. Qoʻllaniladigan ilmiy metodlariga binoan klassik genetikani 
(Mendel), sitogenetika, biokimyo, molekulyar, fiziologik, ekologik genetika kabi 
tarmoklarga boʻlish mumkin. 
Nasldorlik xossalari