Mavzu: Inson va biosfera Reja

Insonning biosferaga salbiy ta’siri.
Turli tabiiy ofatlar, ocharchilik insonlar soni kamayishiga sabab bo'lmoqda. Masalan, 1975-yilda Xitoyda bo'lgan yer silkinishidan 600 mingdan ortiq odam o'lgan bo'lsa, 1985-yilgi Mexikodagi yer qimirlash 20 ming. Kolumbiyadagi vulqon 26 ming. Armanistondagi yer qimirlash 25 ming. Tojikistonda esa 100- mingdan ortiq odamlar o'limiga sabab bo'ldi, 2001-yil yanvar oyi oxirida Hindistondagi yer silkinishida 40000 ga yaqin kishi halok boʻlgan. Ammo insonning tabiatga koʻrsatgan salbiy ta'siri xilma-xildir. Masalan, o'rmonlardagi yong'in sababli ming-minglab gektar yerdagi daraxtlar, ularning organik moddasi yonib ketadi. Atlantika okeani ustidan uchib o'tgan reaktiv samolyot 35 t. kislorod yutib, atmosferaga yutgan kisloroddan ortiq zaharli gazlar chiqaradi.
Yerga haddan ziyod ko'p zaharli moddalar ishlatilishi biosfera turg'unligining buzilishiga sabab bo'ldi. 1960-90 yillar O'zbekiston paxta dalalarining har gektariga 45-51 kg dan zaharli gerbitsidlar qo'llanilishi qancha-qancha insonlarning og'ir dardga chalinishiga sabab bo'ldi, qanchasi hayotdan ko'z yumdi. Zaharli moddalar ta'siri ham ko'p yilar davom etadi. Bundan 150-170 yillar avval Ovropa yerlariga atmosferadan yog'in bilan kadmiy elementi tushgan emas, lekin keyingi vaqtda gektariga 5,45,5 gr kadmiy tushmoqda. Uning odamning ayrim bezlaridagi miqdori 1900-yilga qaraganda 75-80 barobar ortgan. Yirtqich qushlarda esa 132 barobar ko'paygan. Hattoki keyingi 100 yil ichida Pomir-Oloy muzliklarida kadmiy miqdori 5-6-marta oshgan. Inson ijod qilgan moddalarning, tiriklik genetik sistemasiga salbiy ta'siri juda katta. Hozirgi kunda dunyo bo'yicha ko'p miqdorda turli kimyoviy moddalar to'plangan bo'lib, ularning ayrimlari mutagenlik ta'sir koʻrsatadi, ular tirik organizm tanasida oksidlanish, tiklanish, parchalanish va qoʻshilish jarayonlarida hujayra organik moddalarini ifloslaydi, organizim genetik belgisi oʻzgaradi, ya'ni ayollar homiladorligi buzilishi, bolaning chala tugʻlishi, bolalar oʻlimi ortishi, yurak-qon tomir, oshqozon, jigar, buyrak, rak kasalliklari, uyqusizlik kabi holatlar ko'payadi.. Bu hayotning turli muhitlari (suv, yer-havo, tuproq, organizm); iqlimiy, gidrologik, tuproq, biotik va boshqa xossalari bilan farq qiluvchi turli xil tabiiy zonalar; va kimyoviy tarkibi bo'yicha bir-biridan farq qiluvchi hududlarning mavjudligi (geokimyoviy viloyatlar); va eng muhimi, biosferada ko'p sonli elementar ekotizimlarning o'ziga xos tur tarkibi bilan birlashishi. Biosfera - bu moddalarning aylanishini va ular bilan bog'liq holda alohida kimyoviy elementlar va ularning birikmalarining tuganmasligini ta'minlaydigan mexanizmlarga ega tizim. Tsikl bo'lmaganida, masalan, 6-7 yil ichida erkin karbonat angidridning barcha zaxiralari tugaydi. Aynan aylanma tufayli biosferadagi jarayonlarning uzluksizligi ta'minlanadi.
Insonning biosferaga salbiy ta'siri. Turli tabiiy ofatlar, ocharchilik insonlar soni kamayishiga sabab bo'lmoqda. Masalan, 1975-yilda Xitoyda bo'lgan yer silkinishidan 600 mingdan ortiq odam o'lgan bo'lsa, 1985-yilgi Mexikodagi yer qimirlash 20 ming. Kolumbiyadagi vulqon 26 ming, Armanistondagi yer qimirlash 25 ming. Tojikistonda esa 100- mingdan ortiq odamlar o'limiga sabab bo'ldi, 2001-yil yanvar oyi oxirida Hindistondagi yer silkinishida 40000 ga yaqin kishi halok bo'lgan. Inson faoliyati Yer yuzini tubdan oʻzgartirishga qodir boʻlgan hozirgi davrda B.ning rivojlanishi yangi pog'onaga ko'tarildi. So'nggi yillarda insonning B.ga biokimyoviy ta'siri boshqa barcha tirik organizmlarga nisbatan juda katta kuchga aylandi. Lekin tabiiy resurelardan foydalanishni B.ning rivojlanishi va funksiyasi qonuniyatlarini nazarpisand qilmasdan amalga oshirilishi (mas, o'rmonlarning kesilishi, yerlarning oʻzlashtirilishi, shaharlar, zavod, fabrikalar, sun'iy suv havzalari, yo'llar qurilishi va boshqalar) B.dagi biokimyoviy jarayonlarga katta ta'sir o'tkazmoqda.
Inson va biosfera orasidagi munosabatlar o'zgaruvchan va uning mustahkam saqlanishi uchun yagona uning oldindan ko'rsatib keladigan boshqa yana bir umumiy yondashuvdir. Bu munosabatlar tabiatning doimiy o'zgarish va qonunlariga e'tibor berish, tabiiy resurslarni yaxshi boshqarish, ekosistemalar va biologik tuzilmalarni qo'llash, ekologik ta'sirni minimalizatsiyalash va hayotning barqarorligini ta'minlashni o'z ichiga oladi.