Mavzu: investitsiya faoliyatini moliyalashtirish manbalari va usullari

2.Investitsiya faoliyatini moliyalashtirish usullari

Moliyaviy resurslarni jalb etish imkoniyati nuqtai nazaridan investitsiya loyihalarini moliyalashtirishning ikki usuli: tashqi va ichki manbalarga asoslangan moliyalashtirish farqlanadi. Moliyalashtirishning tashqi manbalariga davlatning maxsus imtiyozli kreditlari tijorat banklari kreditlari; qimmatli qog`ozlar chiqarish va sotishdan tushgan mablag`lar; xorijiy kredit liniyalari mablag`lari va boshqalar kiradi. Moliyalashtirishning ichki usulidan foydalanishda moliyaviy resurslar tashkil topish manbalari sifatida quyidagilar maydonga chiqadi: foyda, oborotdan tashqari aktivlarni sotish, mol etkazib beruvchilardan olingan kreditlar, debitorlik qarzlarining kamayishi, amortizatsiya ajratmalari, tadbirkorlarning jamg`armalari va boshqalar. Ayrim holatlarda muhim moliyalashtirish manbai sifatida mol etkazib beruvchilardan olingan kreditlardan foydalanish mumkin, biroq, bunda mol etkazib beruvchilar bilan

yaxshi munosabatlar saqlanishi va ta‘minotning barqarorligi buzilmasligi lozim.
Tashqi moliyalashtirishning har qanday usulida korxona qarz olish hisobiga yoki aksiyalar chiqarish yo`li bilan moliyalashtirishni tashkil etadi. Tashqi manbalardan jalb etilgan mablag`lar quyidagi uch xil baholash mezoniga asoslanadi: mablag`lardan imkon boricha foydalanish vaqti, harajatlar miqdori (qarz kapitali
qiymati), korxona ustidan nazoratning darajasi.
Qarz mablag`lari hisobiga investitsiya loyihalarini moliyalashtirish moliyalashtirishning ssuda vositalaridan foiz to`lash hisobiga foydalanishni xususiyatlovchi usulga asoslanadiki, uning miqdori mahsulot hajmi va korxona foydasi bilan bevosita bog`langan. Ssuda yordamida moliyalashtirish olinadigan qarz qaytarilishi ta‘minlanishi uchun mulkiy aktiv bo`lishini talab etadi. Aksiyalar chiqarish yordamida moliyalashtirish uning oldindan ta‘minlanishini talab etmaydi, biroq, sarmoyachi uchun korxona mulkiga ma‘lum miqdorda egalik qilish huquqini beradi. Investor o`z ulushiga mos tarzda korxona foydasida va aktivlarni boshqarishda qatnashadi.

Investitsiya faoliyatini moliyalashtirish turli usullar bilan amalga oshiriladi (12.2-rasm). Ko`pincha, korxonani moliyalashtirishga bo`lgan ehtiyoj ham, qarz olish ham aksiyalar chiqarishning birligida qondiriladi.

11.2-rasm. Investitsiya faoliyatini moliyalashtirish usullari⁹³

Korxonani moliyalashtirishda aksiyalar chiqarishga raqobatdosh bo`lgan manba bank kreditidir. Bank krediti faqatgina mulk yoki oborot aktivlarining garovi asosida beriladi. Investitsiya loyihalarini moliyalashtirishni bu usulda amalga oshirishda kredit uchun foiz to`lovlari, kreditlarning qaytarilish muddati va tartibini hisobga olish lozimki, bu omillar o`ta qattiq shartlarda qo`yiladi. Qarz mablag`larini
<sup>93</sup> G`ozibekov D.G`. Investitsiyalarni moliyalashtirish masalalari. – T.: «Moliya», 2003. – B. 80.
banklardan tashqari yana turli moliya-kredit institutlari (lizing kompaniyalari, ipoteka banklari, ishlab chiqarish zaxiralari yoki debitorlik qarzlari evaziga moliyalashtirish bilan shug`ullanuvchi ulgurji mol yetkazuvchi tashkilotlar yoki faktoring kompaniyalari) ham berishlari mumkin. Ko`pincha, korxonani moliyalashtirishga bo`lgan ehtiyoj ham, qarz olish ham aksiyalar chiqarishning birligida qondiriladi.
Korxonani moliyalashtirishda aksiyalar chiqarishga raqobatdosh bo`lgan manba bank kreditidir. Bank krediti faqatgina mulk yoki oborot aktivlarining garovi asosida beriladi. Investitsiya loyihalarini moliyalashtirishni bu usulda amalga oshirishda kredit uchun foiz to`lovlari, kreditlarning qaytarilish muddati va tartibini hisobga olish lozimki, bu omillar o`ta qattiq shartlarda qo`yiladi.
Qarz mablag`larini banklardan tashqari yana turli moliya-kredit institutlari (lizing kompaniyalari, ipoteka banklari, ishlab chiqarish zaxiralari yoki debitorlik qarzlari evaziga moliyalashtirish bilan shug`ullanuvchi ulgurji mol yetkazuvchi tashkilotlar yoki faktoring kompaniyalari) ham berishlari mumkin.
Investitsiya loyihalarini moliyalashtirishning umumiy summasi asosiy (loyiha- qidiruv ishlari, maydon tayyorlash, qurilish, texnologiya hamda uskuna-jihozlar sotib olish, montaj, xodimlarni o`qitish va boshqalar) va aylanma (xom ashyo, materiallar, chetdan harid qilinadigan yarim fabrikatlar, yoqilg`i, energiya, mahsulot ishlab chiqarish va uni sotish harajatlari va boshqalarni) kapitalga qilinadigan harajatlardan tashkil topadi. Investitsiya faoliyati o`zining aniq tasniflash mezonlari va yo`nalishlariga ega bo`lgan faoliyat turi sifatida uni moliyalashtirish quyidagi:

• 
  qimmatli qog`ozlar bozori orqali moliyalashtirish;
  
• 
  xorijiy investitsiyalar asosida moliyalashtirish;
  
• 
  tijorat banklari va xalqaro moliya institutlar mablag`lari hisobidan ulush qo`shish orqali moliyalashtirish mexanizmi yoki kredit liniyalari orqali moliyalashtirish;
  
• 
  sinditsiyalashtirilgan kreditlar asosida moliyalashtirish mexanizmi;
  
• 
  investitsiyalarni loyihaviy moliyalashtirish mexanizmi;
  
• 
  venchurli moliyalashtirish;
  
• 
  korporativ moliyalashtirish;
  
• 
  lizing orqali moliyalashtirish kabi mexanizmlar majmui hisobiga amalga oshiriladi.
  

Investitsiya loyihalarini venchurli moliyalashtirish – yuqori risk holatida moliyalashtirish hisoblanadi. Venchurli moliyalashtirish, asosan, zamonaviy texnika, texnologiya va yangi turdagi ishlab chiqarishlarga joylashtiriladi. Venchur operatsiyalari (riskli operatsiya) – kapital qo`yilmalar shaklidagi pul operatsiyalari hamda qimmatli qog`ozlar bilan bog`liq operatsiyalar, ilmiy-tadqiqotlar, loyiha- konstruktorlik ishlanmalari, kashfiyotlar yaratish va joriy qilish, yangi texnologiyalarni joriy qilishni moliyalashtirish bilan bog`liq bo`ladi. Bunday moliyalashtirish, asosan, innovatsion banklar va venchur firmalari (fondlari) tomonidan amalga oshiriladi. Investitsiya bazasini rivojlantirish va chuqurlashtirish islohotlar strategiyasining muhim shartidir. Iqtisodiyot tuzilishi qurilishining belgilangan yo`nalishlari eksport imkoniyatining kengaytirilishiga, baquvvat investitsiya siyosatini o`tkazish yo`li bilangina erishish mumkin. Buning uchun o`z sarmoyalarimizni ham, tashqi kreditlarni ham bevosita investitsiyalar va ularning barcha manbalarini ham ishga solish zarur. Ushbu moliyalashtirish shakllari va manbalarining har biri o`zining ijtimoiy siyosiy va iqtisodiy jihatlariga ega, shu sababli investitsion loyihalarni moliyalashtirish shakllarini tahlil qilib eng qulay shakl va usul tanlanadi.