Mavzu: Ishlab chiqarish xarajatlari va uning kamaytirish yo'llari

-davr xarajatlari:

Mahsulotni sotish bilan bog’liq bo’lgan xarajatlar:

tovarlarni tashish xarajatlari;

savdo va umumiy ovqatlanish korxonalarining muomala xarajatlari; 

Ma’muriy xarajatlar:

boshqaruv xodimlarining mehnat to’lovlari;

ularga sug’urta ajratmalari;

xizmat avtomobillarini asrash;

boshqaruvning texnik vositalari, aloqa, signalizasiya, hisoblash markazi va h.k. 

boshqaruvdagi asosiy fondlar amortizasiyasi;

xizmat safari xarajatlari.

Boshqa operasion xarajatlar:

kadrlar tayyorlash;

qurilishdagi kamchiliklarni yo’qotish;

maslahatlar berish va axborotlar xizmati to’lovlari, auditlar xizmati to’lovlari va h.k.

-moliyaviy faoliyat xarajatlari:

banklarning uzoq va qisqa muddatli kreditlari uchun to’lovlar; 

uzoq muddatli ijara uchun to’lovlar; 

valyuta kursining o’zgarishi sababli foyda va zararlar; 

korxonaning o’z qimmatbaho qog’ozlarini chiqarish va tarqatish xarajatlari. 

---

 

Yuqoridagilardan ko’rinib turibdiki, yangicha sharoitda mahsulot tannarxiga tijorat, 
ma’muriy, umumxo’jalik va moliyaviy xarajatlar kiritilmaydi. Balki ular har 
davrning o’zida korxona foyda summasi hisobidan qoplanadi va bu holat milliy 
hisoblar tizimiga mos keladi. 

Davr xarajatlari – korxonalar faoliyatida yangi ko’rsatkich hisoblanadi. Bu xarajatlar 
bevosita ishlab chiqarish jarayoni bilan bog’liq emas.

Bularga ishlab chiqarishni boshqarish, tijorat xarajatlari, umumxo’jalik xarajatlari shu 
jumladan ilmiy-tekshirish va tajriba-konstruktorlik xarajatlari kiradi. Ular 
umumxo’jalik xarajatlari bo’lib, ularning hajmi ishlab chiqarish mahsulot hajmi bilan 
bog’liq emas, balki davr, vaqt bilan bog’liq. 

Mahsulot tannarxi korxona mahsulotini ishlab chiqarish va sotish bilan bog’liq 
bo’lgan, pul bilan ifodalangan xarajatlarning yig’indisidir. Mahsulot tannarxining 
ma’lum darajasi juda ko’p ishlab chiqarish omillarining o’zaro ta’sir natijasidir. 
Masalan, tannarxning pasayishiga mehnat unumdorligining oshishi, xom ashyo, 
elektroenergiya, yoqilg’gi materiallarning tejab tergab sarf qilinishi, asbob 
uskunalardan foydalanish darajasining oshirilishi, brak, bekor turishlarning 
kamaytirilishi va h.k. ta’sir ko’rsatadi.

Tannarxning pasaytirilishi bilan korxonalarning pul jamg’armalari oshadi, ishlab 
chiqarishni yanada kengaytirish va takomillashtirish uchun qo’shimcha mablag’ 
beradi, mahsulotlar chakana narxini pasaytirib bu bilan aholining turmush darajasini 
yuksaltirishga imkon yaratadi. 

Mahsulot tannarxi xarajat elementlari bo’yicha klassifikasiyalanadi. 

Xarajatlarning iqtisodiy elementlari quyidagilardan iborat: 

Xom ashyo va asosiy materiallar (chiqindilar kirmaydi); 

Yordamchi va boshqa materiallar;

Yoqilgi;

Energiya;

Asosiy va qo’shimcha ish haqi; 

Ijtimoiy sug’urta ajratmalari;

Asosiy fondlar amortizasiyasi;

Boshqa pul xarajatlari.

---

 

Bundagi 1-4 – elementlar mehnat predmetlari uchun, 5 va 6 – elementlar kishi mehnati 
uchun, 7 – element mehnat vositalari uchun sarflangan pul xarajatlarini ifodalaydi. 8 – 
element esa ishlab chiqarishni normal amalga oshirish uchun zarur pul xarajatlaridir 
(yollangan transport, xodimlarni xizmat safariga yuborish, pochta, telegraf, o’qishga 
yuborilganlarga to’lanadigan stipendiya va boshqa shu kabi xarajatlar). 

Ishlab chiqarish xarajatlarini mazkur iqtisodiy elementlari bo’yicha klassifikasiya qilish 
tannarxning tuzilishini o’rganish imkonini beradi. Birlik mahsulot uchun xarajat 
kalkulyasiya moddalari bo’yicha mahsulot tannarxidagi xarajatlar klassifikasiyalanadi.

Ishlab chiqarish xarajatlari ishlab chiqarish jarayonida tutgan o’rniga qarab asosiy va 
qo’shimcha xarajatlarga ajratiladi. Asosiy xarajatlar bevosita mahsulot ishlab chiqarish 
bilan bog’liq bo’ladi. Qo’shimcha xarajatlar korxonani xo’jalik jihatdan boshqarish bilan 
bog’liq bo’lib unga ortiqcha xarajat va nobudgarchiliklar ham (jarima, kamomad, brak, 
bekor turishlar) qo’shiladi. 

Mahsulot hajmi bilan bog’liqligiga qarab xarajatlar o’zgaruvchan va shartli doimiy 
xarajatlarga ajratiladi. O’zgaruvchan xarajatlar mahsulot hajmi o’zgarishiga qarab o’zgaradi 
(xom ashyo, asosiy va yordamchi materiallar, energiya, asosiy ishchilarning ish haqi va 
h.k). SHartli doimiy xarajatlar mahsulot hajmi o’zgarishiga qarab o’zgarmaydi (boshqaruv 
xarajatlari). Mahsulot hajmining ortishi shu xarajatlar hisobiga uning bir donasi 
tannarxining pasayishiga olib keladi.

Mahsulotlarning ayrim turlari orasida taqsimlanishiga qarab xarajatlar bevosita va bilvosita 
xarajatlarga ajratiladi. Bevosita xarajatlar ayrim mahsulotlar tannarxiga to’g’ridan-to’g’ri 
qo’shiladi (xom ashyo yoki asosiy materiallar). 

Bilvosita xarajatlar ayrim mahsulotlar turlari bo’yicha shartli ravishda qandaydir to’g’ri 
xarajat (masalan, ish haqi)ga nisbatan proporsional ravishda taqsimlanadi. Xarajatlarni 
bunday guruhlarga ajratish bir necha xil mahsulot ishlab chiqaradigan korxonalarga xos 
bo’lib, bir xil mahsulot ishlab chiqaradigan korxonalarga hamma xarajatlar ham o’sha 
mahsulot tannarxiga kiradi. 

---

 
