Mavzu: jahon iqtisodiyotini globallashuv muammolari va ularning guruhlanishi

2.3.TABIATDAN FOYDALANISHNI BOSHQARISH.
MILLIY ATROF-MUHITNI RIVOJLANTIRISHGA YONDASHUVLAR
So'nggi o'n yilliklar davomida olib borilgan ilmiy tadqiqotlar va to'plangan jahon tajribasi shuni ko'rsatadiki, jamoat tuzilmalari yuki va tabiiy bazalar o'rtasidagi muvozanatga erishishning dastlabki qadami milliy va mintaqaviy ekologik dasturlarni ishlab chiqishda o'z aksini topgan tabiiy resurslardan iqtisodiy foydalanishning tobora kuchayib borayotgan me'yorlarini belgilash kursidir. Bu erda biz talabalar sifatida harakat qiladigan katta dunyo tajribasi to'plangan.
Tabiatni boshqarish mexanizmi globallashuvning umumiy muammosiga kiritilgan va quyidagi g'oyalar asosida amalga oshiriladi:
umuminsoniy qadriyatlarning ustuvorligi;
global fikrlash zarurati;
uzoq muddatli rejalashtirishning ahamiyati;
muammolarga yaxlit yondashuvni ishlab chiqish va ularning dunyo bilan munosabatlarini tushunish zarurati.
Ushbu muammolar BMTning atrof-muhit bo'yicha xavfsizlik Kengashi va insonning tabiatga bo'lgan yangi munosabatini mustahkamlaydigan bir qator sof texnologiyalarni rivojlantirish markazlarining faoliyatiga boshlandi. Tabiatni muhofaza qilish uchun insonning cheklangan mas'uliyati tushunchasi asta-sekin tasdiqlangan. Ularni hal qilish uchun quyidagi yondashuvlarni ajratib ko'rsatish mumkin:
milliy, ya'ni ushbu davlat tizimi doirasida muammolarni hal qilish istagi;
xalqaro, ya'ni keng ko'lamli muammolarni hal qiluvchi xalqaro organlar tizimini shakllantirish, kelishilgan tavsiyalar va yechimlarni ishlab chiqish.
Iqtisodiyot fanida ekologik jihatni mikro va makroiqtisodiyotning belgilangan yondashuvlari bilan samarali integratsiya qilish yo'llari izlanmoqda.
Tabiatni muhofaza qilish faoliyatini qurishning asosiy vositasi-tabiiy sohalarda ifloslantiruvchi moddalarning maksimal ruxsat etilgan konsentratsiyasi (MPC) va tabiatdan foydalanish uchun to'lovlar. Ushbu ko'rsatkichlar tabiiy tizimlarning ortiqcha yukidan iqtisodiy zararni to'liq tasavvur qilmaydi va ko'p jihatdan shartli.
G'arbda olib borilgan tadqiqotlar shuni ko'rsatdiki, ifloslantiruvchi konsentratsiyaning maksimal ruxsat etilgan normalariga yo'naltirilgan ekologik xavfsizlik kontseptsiyasi ekologik xavf kontseptsiyasiga yo'l qo'yishi kerak.[2, p. 246-247]
Yangi yondashuvga ko'ra, ob'ektlarning ekotizimga, shu jumladan, insonga salbiy ta'sirini minimallashtirishga iqtisodiy va ijtimoiy jihatdan asoslangan holda kamaytirish vazifasi. Shuning uchun bugungi kunda yaqin iqtisodiy ufqda (15-20 yil) tabiiy tizimlarning ifloslanishidan to'g'ridan-to'g'ri iqtisodiy zarar miqdorini aniqlashga qaratilgan tadqiqotlar talab qilinadi.
"Ruxsat etilgan xavf" tushunchasi bilan ishlaydigan yondashuv, hatto eng boy mamlakatlarning iqtisodiy imkoniyatlaridan ustun bo'lgan ilmiy va texnik ishlanmalarni belgilaydi.
MDH mamlakatlari uchun tabiatdan foydalanishni boshqarishning yangi darajasiga chiqish tabiiy tizimlardagi yukni izchil kamaytirish, tabiiy tizimlarning barqarorligini oshirish muammosini hal qilishi kerak. Shuning uchun ekologik va iqtisodiy dastur birinchi navbatda hududning ekologik salohiyatini va haqiqiy imkoniyatlarni (texnik va iqtisodiy) va mahalliy zonalarga nisbatan ruxsat etilgan umumiy yuklarning chegaralarini aniqlashni o'z ichiga oladi.
Ruxsat etilgan jami yuk doirasida kvotalar belgilanadi-har bir korxonaning tegishli resursdan foydalanishdagi ulushi. Kvotalar uchun" biriktirilgan " to'lovlar. Doimiy ravishda cheklovlarni kuchaytirib, davlat tabiiy tizimlarga yukni kamaytirish kursini amalga oshiradi. Bundan tashqari, dastur texnologiya sifati standartlarini belgilash va eskirgan texnologiyalarni izchil taqiqlashni maqsad qilishi kerak. U atrof-muhit pasportlarini ishlab chiqish va texnologiyalarni sertifikatlash va texnologiyadan foydalanish uchun texnologiyalar va to'lovlarning sifat standartlarini belgilashni o'z ichiga oladi. Ularning yordami bilan jamiyat yakuniy mahsulot uchun resurs xarajatlarini izchil kamaytirishni ta'minlaydi.[10, p. 183]
Jahon amaliyoti tabiiy tizimlarni saqlab qolish xarajatlarining o'sishi haqida xulosa chiqarish imkonini beradi. Nemis iqtisodchilarining hisob-kitoblariga ko'ra, atrof - muhitni muhofaza qilish uchun investitsiya qilingan har bir tovar 3 markalarining to'g'ridan - to'g'ri ekologik zararini oldini oladi va havo muhofazasiga kiritilgan 15 ta belgidir.
Tabiatdan foydalanishni davlat boshqaruvida iqtisodiy regulyatorlardan foydalanish va ekologik siyosatni moliyaviy qo'llab-quvvatlash mamlakatimiz uchun yangi hisoblanadi.
Ekologik maqsadlar uchun moliyaviy resurslar markazlashtirilgan manbalardan va tabiatdan foydalanuvchilar mablag'lari hisobidan shakllantirilishi kerak.
2% ga qadar ekologik muammolarni hal qilish uchun sarf-xarajatlar etarli emas, shuning uchun yalpi ichki mahsulotning barcha tarkibiy qismlaridan mablag ' ajratish tavsiya etiladi, bu esa resurslarni to'plash va iste'mol qilish uchun taqsimlashdan oldin bo'lishi kerak.
Tabiatdan foydalanuvchilar korxonalarida atrof-muhit banklariga aylantirilishi maqsadga muvofiq bo'lgan tabiiy resurslarni muhofaza qilish va ko'paytirishning maqsadli jamg'armalarini yaratish zarur.
Korxonalarning ekologik fondlari atrof-muhit ob'ektlari uchun amortizatsiya ajratmalari orqali tuziladi. Agar ular tabiiy muhitga ta'sir qilish chegaralarini saqlab qololmasa, ular korxonaning balans foydasining bir qismini boshqarishi kerak.
Hududiy ekologik jamg'armalar mablag'lari tabiiy resurslarning ifloslanishi va sarflanishi uchun to'lovlar hisobidan shakllantiriladi. Ular ekologik vaziyatni yaxshilash va tabiiy resurslarni ko'paytirish bo'yicha xizmatlar uchun haq to'lashlari kerak.
Mahalliy atrof-muhitni muhofaza qilish organlari nazorati ostida korxonalar o'rtasida atrof-muhitga zararli ta'sir ko'rsatadigan cheklovlar savdosi amalga oshirilishi mumkin. Davlat tabiatni boshqarish tizimida etakchi iqtisodiy regulyator tabiiy resurslar uchun to'lovlar bo'lishi kerak. Ular egalari tomonidan tabiiy resurslardan foydalanish intensivligini tartibga soladi va ularni ko'paytirish uchun mablag ' to'plashni ta'minlaydi.[9, p. 25-27]
Bozor jarayonlarini iqtisodiy tartibga solish nazariyasida ifloslanish uchun iqtisodiy soliq tizimi ma'lum. Normativ ruxsat etilgan ifloslanish uchun to'lov ishlab chiqarish xarajatlarining bir qismi sifatida hisobga olinishi va ekologik fondlarga kiritilishi kerak. Agar korxona normativ ruxsat etilgan ifloslanishdan oshib ketgan bo'lsa, unda bu holda jarima to'lovlari mahalliy tabiatni muhofaza qilish jamg'armasiga korxona foydasidan to'lanishi kerak.
Tabiatni boshqarish tizimida iqtisodiy imtiyozlar va sanktsiyalardan oqilona foydalanish uchun ekologik sug'urta tizimini yaratish zarur. Bu byudjetdan tashqari sug'urta jamg'armalarini shakllantirish hisobiga ekologik javobgarlikni kuchaytirishni ta'minlaydi. Ushbu mablag'larsiz, jinoyatchilar tomonidan iqtisodiy zararni tez va to'liq qoplash mumkin emas. Agar zarar faqat davlat tomonidan qoplansa, bu butun aholi turmush darajasining pasayishiga olib keladi. Byudjetdan tashqari sug'urta ekologik jamg'armalarini shakllantirishning asosiy manbai-ishlab chiqarish xarajatlarida hisobga olinishi kerak bo'lgan korxonalarning sug'urta badallari.[10, p. 619]
Ushbu chora-tadbirlarning kombinatsiyasi ekologik xavfsizlikni saqlashga yordam beradi.