Mavzu: jismoniy tarbiya nazariyasi bo'yicha olib borilayotgan tadqiqot uslublari

Asosiy qisim
1. Ilmiy tadqiqotda nazariy tahlil va umumlashtirish usuliyati
Barcha ilmiy fanlar kabi jismoniy tarbiya nazariyasi ilmiy izlanish uslublaridan foydalanadi. Hozirgi kunda ilmiy tekshirish uslublarining turlicha xillari bo‘lib, qo‘shma fanlarning tadqiqot uslublaridan, ayniqsa, fiziologiya, antropologiya, bioximiya, psixologiya va ijtimoiy-tarixiy izlanish uslublariga ko‘proq ehtiyoj sezilayotganligi ahamiyatga molik. Jismoniy tarbiya nazariyasining asosiy ilmiy tadqiqot uslubiyatlari - nazariy tahlil va umumlashtirish, pedagogik kuzatish, eksperiment (tajriba) va matematik hisoblashdan iboratdir. 1. Ilmiy tadqiqotda nazariy tahlil va umumlashtirish usuliyati Ma’lumki, nazariy tahlil va umumlashtirish adabiyot materiallarini to‘la tahlil qilish va umumlashtirishdan boshlanadi. Adabiyot materiallarini to‘liq o‘rganib chiqish juda qiyin. Uhar 4-5 yilda yana shunchadanga ko‘payadi. Bundan tashqari ilmiy jurnallardagi tadqiqotlarhaqidagi maqolalar bir necha marotaba ko‘paymoqda. Bunda yordamchi ilmiy predmet - “bibliografiya” fani tadqiqotchining ishini yengillashtiradi. U nashr qilingan adabiyotlarni tartibga soladi va ro‘yxatini tuzib chiqadi. Retrospektiv uslub orqali sistemaga solish Ma’lum davr ichidagi mavjud adabiyotlarning ilmiy yo‘nalishi bo‘yicha yangiliklarga qisqa izoh beradi. Bundan tashqari, tadqiqotchi “bibliografik tavsifno-ma”danham foydalaniladi. Tavsifnoma yangi chiqqan adabiyot uchun yozma ravishda yoki referat sifatida (ilmiy ish natijasini qisqartirganholda) tayyorlaydi, unga izoh beradi. Bibliografik izlanish esa tadqiqotchining adabiyotlar ustidagi birlamchi ishi bo‘lib, tadqiqotchi izlanishi orqali topilgan qarama-qarshiliklar ustida nazariy baxs yuritadi, ularni bir-biri bilan taqqoslaydi. Nazariy tahlil va umumlashtirishning yana bir usuliyatihujjat materiallari ustida ishlashdir. Jismoniy tarbiyaning ko‘p tomoni amaliy mashg‘ulotlar uchun tuzilgan rejalar, kundaliklar, konspektlar, hisobotlar va shunga o‘xshashlarda ifodalanadi. Ular albatta amaliyotni nazarda tutganholda tuzilgan bo‘ladi. Ularni ilmiy jihatdan chuqur o‘rganish kutilmagan natijalarni berishi mumkin. Masalan, jahonning kuchli sportchilarini tayyorlash va ularning shug‘ullanish rejalarini solishtirish, malakali sportchilarning kundalik-lari, xaftalik, oylik, yillik jismoniy yuklarninghajmi, miqdori, bajarish intensivligi va boshqalar tadqiqotchiga manba bo‘lishi mumkin. Ilmiy tadqiqot uchun musobaqa materiallari, ko‘p yillik trenirovkalarning natijalarini o‘rganishham tadqiqot oboekti bo‘lib xizmat qiladi. Ilmiy maqsadda tuzilgan turli xil anketalarhamhujjat materiallari bo‘lib xizmat qilishi mumkin. Tuzilgan savollarga “ha” va “yo‘q” deb javob berishham ko‘p xulosalarga olib keladi. 2. Pedagogik kuzatish ilmiy tadqiqot usuliyati Tadqiqotchi qo‘llayotgan bu usuliyatning ijobiy tomoni shundaki, izlanuvchining o‘zi tadqiqotda aynan ishtirok etmaydi.hayotdagi kuzatishdan farqli o‘laroq, bu usuliyat kuzatish predmetini aniq o‘rganadi, kuzatilayotgan va undan aniqlangan dalillarni tezlik bilanhisobga oladigan tizimni ishlab chiqishi va uni izlanishda qo‘llashi oson kechadi. Maxsus bayoennomalar, yozuvdagi shartli ifodalagichlar va tadqiqotni osonlashtiradi. Barcha ilmiy kuzatishlar natijasi kuzatuvchi-ning shaxsiy qobiliyatigagina bog‘liq bo‘lmasligi lozim, chunki o‘rganilayotgan dalillar, ularni natijalari ko‘pchilikda turlicha fikrhosil bo‘lishiga olib keladi. Bu usuliyatning qulay tomoni shundaki, bir vaqtni o‘zida bir necha kuzatuvchi bir oboektni kuzatishi va natijalarni solishtiriladi. Bunda ayrim apparatlar o‘shaharakatning bajarilishini qayta takrorlashi yoki tadqiqot o‘lchoviga qarab uni foto, kinospyomka, video, magnit tasmasi yozuvi va boshqalar) orqali kuzatish lozim bo‘lgan xulosalarni qiladi. Bunday xulosalar oboektiv bo‘ladi. Uni ijrosidagi kamchiliklar yoki yangiliklarni takroriy ko‘rish imkoni bor. Lekin qator sport turlari, harakat faoliyati vaharakat aktini baholashda baxslar, munozaralar qilishga to‘g‘ri keladi. Xulosalar suboektiv bo‘lib yakuniy xulosa natijasiga salbiy taosir qilishhollariham uchraydi. Hozirgi zamon jismoniy tarbiya nazariyasiharakatlarni ijrosi bajarilishidagi ayrim dalillar va ularhaqidagi xulosalarda noaniqlikga yo‘l qo‘yilishi mumkin. Masalan, badiiy gimnastika, akrobatika, suvga sakrash, figurali uchish va boshqalardaharakatni ifodalanishi bayoni faqat ko‘z bilan baholanadi. Qatorhakamlarninghar qaysisi o‘z fikrini o‘zicha bayon qiladi, umumiy xulosa shunga qarab chiqariladi. Bunday kuzatish usuliyati tadqiqotchi yoki kuzatuvchida o‘ta kuchli salohiyatni talab qiladi. Keng tarqalgan, aniqhisobga olish usuliyatlaridan biri xronometrlashdir. «Xrono» - vaqt, «metr» ulchov demakdir. Bundaharakatni bajarish uchun sarflangan vaqtga qarab natija tahlil qilinadi. Masalan, 800 metrga yugurishdahar bir 100 metr uchun sarf bo‘lgan vaqt yoki darsni, trenirovka mashg‘ulotining boshidan oxirigacha zichlikni aniqlash maqsadida xronometrlash mashg‘ulotning asosiy vaqtini samarasiga baho berish uchun foydalaniladi. 3. Eksperiment ilmiy tadqiqot metodi Ilmiy tekshirishning bu metodi tekshiruvchining o‘zi tomonidan uyushtirilgan bo‘lib, uning o‘zini aktiv aralashuvi orqali olib boriladi. Bu metodda tekshiralayotgan jarayon maxsus sharoitda yoki tajribani yana qaytadan takrorlash uchun imkoniyat yaratiladi. Ushbu tadqiqot uslubining qulay yoki qimmatli tomoniham ana shunda. Jismoniy tarbiya jarayonida olib borilayotgan tajribani maxsus sharoitnihisobga olmay yoki sunoiy qaytadan o‘sha sharoitni yaratishda nazoratdagi masalaga oid bo‘lmagan muammolarham yuzaga kelishi mumkin. Bu ilmiy tadqiqot usuliyatining salbiy tomonidir. Eksperimentni oboektiv o‘tkazish amaliyotida tabiiy, modulli va laboratoriya eksperi-mentlari deb nomlangan eksperiment xillaridan foydala-niladi. Tabiiy eksperimenthayotiy sharoitda olib boriladi. Undan tajriba ishtirokchilar butunlay bexabar (samaraligiham shunda) bo‘lishiham mumkin. Masalan, bir maktabning ikki sinfidagi jismoniy tarbiya darslarida dastur materialini o‘zlashtirilishi anoanaviy o‘qitish uslullari bilan, boshqasida esa maxsus tanlangan usuliyatlar bilan olib borilib, natijani taqqoslash orqali qaysi sinfda samaradorligni yuqori bo‘lganligini aniqlash mumkin bo‘ladi. Modulli eksperiment metodidan kuzatuvchihayotda uchray-digan oddiy sharoitdan bir oz o‘zgargan muhitda tajriba o‘tkaziladi. Masalan, muskul kuchini o‘stirishda sportga yangi kelganlar bilan ish olib borilib, ular xaftada uch marta, alohida guruhlarga bo‘linib, birinchi guruhi yotgan shtangada mashq qilish, ikkinchi guruhi esa o‘zining tanasi og‘irligidan foydalanib, uchinchi guruhi faqat gantel ko‘tarish bilan Ma’lum belgilangan muddat davomida mashq qiladi.har qaysi guruhning moduli alohida (shtanga, gavdasi og‘irligi, gantel) mashqlar faqat yelka kamar muskullarining kuchini ortirishga yo‘nalti-rilgan. Eksperimentdan so‘ng natijalar taqqoslanib samara bergan modul va uning mashqlari, uslubiyati effekti eolon qilinadi. Laboratoriya eksperimentida shug‘ullanuvchilar kundalikhayotiy sharoitda amaliyotida kam uchraydiganholatda tajriba o‘tkazadi. Masalan, jismoniy tayyorgarligi teng ikki guruh olinib, ulardan birining mashg‘uloti laboratoriyada, ikkinchi-siniki esa oddiy tabiiy sharoitda olib boriladi. Bu tajribaning qulayligi tajribaning laboratoriya sharoitida yangitdan takrorlay olish mumkin ekanligidadir. Usuliyatni salbiy tomoni tajriba o‘tkazuvchining tajribada aynan ishti-roki bo‘lib, oboektiv bo‘lmagan yakuniy xulosalargaham olib kelishi mumkin. 4. Matematik hisoblash ilmiy tadqiqot uslubiyati Keyingi yillarda biologiya va pedagogika fanlarida tadqiqotning matematikhisoblsh usuliyatlaridan keng foydala-nilmoqda. Hamma voqealarning, atrofimizni o‘rab olganhar qanday jarayonlarning ikki tomoni – sifat va miqdor tomoni bo‘ladi. Ma’lumki, matematika voqelarning abstrakt shakldagi miqdor tomonini o‘rganadi. Shuning uchunham matematik usuliyatlardan foydalanishdan voz kechish tadqiqotchini masalaning faqatgina bir tomonini – sifat tomoninigina o‘rganishga, uni to‘la o‘rgana olmaslika mahkum etadi. Bunday yarim-yorti yondashish tadqiq etiladigan muammoni aniqlab tadqiqotni boshlanish etapida yo‘l qo‘yilishi mumkin xolos. Ilmiy tadqiqothali aniqlnmagan taqdirdagina mumkin, lekin olib borishda voqealarning barcha tomonlarini, jumladan miqdor tomonla-riniham tadqiq etish muammosi turadi. «Fan matematikadan foydalanishga muyassar bo‘lgandagina takomiliga yetadi» - degan edi Polp Lafarg. Shunga ko‘ra jismoniy tarbiya nazariyasining tadqotlarida keyinga yillarda matematika fanlaridan foydalanilmoqda, lekinhozirgi paytda asosan matematik statistika ilmiy tadqiqot jarayoniga muhim ahamiyat kasb etmoqda. Matematik statistikadan biologiya masalalarinihal etishda o‘ziga xos ravishda qo‘llanilib bometriya yoki variatsion statistika orqali amalga oshiriladi. Tadqiqot natijasida olingan materiallar tadqiqotning son va miqdor jihatlarini mujassamlashtiradi. Raqamlar, ko‘rsatkichlarni aniqligi tadqiqotchiga matematik jihatdan to‘g‘ri va aniq fikrlar, mulohazalar chiqarishga, tadqiqot jarayoni bo‘yicha taqqoslash, umumlashtirish, aniq xulosalar chiqarishga yordam beradi. Agarda suzuvchilar yoxud basketbolchilarning eksperimental va kontrol guruhlarni yig‘ib ularni kuch talab qiladigan mashqlar bilan shug‘llanish mashg‘ulotlarining samaradorligi tadqiq qilinsa, shug‘ullanuvchilarning jinsi, yoshi, sport maho-rati darajasiga qarab nazariy fikrlarni amaldagiholatihaqida aniq Ma’lumotlar tayyorlash mumkin. Shuning uchun matematika fanining matematik statistikasi jismoniy tarbiya nazariyasi va usuliyatihamda qator sport fanlarining nazariyasi va usuliyatida ilmiy amaliy masalalarni ijobiyhal qilish, o‘quv tarbiya va sport trenirovkasi jarayoni takomil-lashtirishda muhim ahamiyat kasb etmoqda. Ilmiy tadqiqot usuliyatlari doimiy bo‘lmay ular o‘z o‘rinlarini yangi va progressiv tadqiqot uslubiyatlariga bo‘shatib beradi. Barcha fanlar qatori jismoniy tarbiya fanining rivoji ko‘p jihatdan ilmiy tadqiqot usuliyatla-rining rivojlanganligi natijalariga bog‘liqdir.
Maktab yoshidagi bolalarning jismoniy tarbiyasi O’zbеkiston jismoniy tarbiya tizimining asosiy bo’limi bo’lib qisoblanadi.
Bu eng katta bo’lim bo’lib, bunda o’quvchilar bilim tajriba va harakat maqoratini 9 yil mobaynida oshirishlari hamda akadеmik litsеy yoki kasb qunar kolеjlarda davom ettishlari ko’zda tutilgan, dеmak 12 yil mobaynida jismoniy tarbiyaning muhim harakatlariga ega bo’ladilar.
Ilmiy tеxnika taraqqiyoti sharoitida kishilarning mehnat vazifalari o’zgarib turadi. Bunda jismoniy mehnat kamayib aqliy mеxnat ko’payib boradi. Shu boisdan jismoniy tayеrgarlikga bo’lgan talab oshib bormoqda.
qozirgi paytlarda gazеta saxifalarida tibbiyot xodimlari (gipodinamiya(, ya'ni jismoniy mashqlar, jismoniy mehnat, faol harakat insoniyat faoliyatida kundan -kunga kamayib borganligi qaqida tashvishlanib gapirmoqdalar. Bu esa o’z navbatida asr kasalligi yurak tomir kasalligining yildan-yilga ortishiga sababchi bo’lmoqda.
Shifokorlar fikricha, bu kasallikning oldini olishning zaruriy vositalaridan biri ko’proq harakat qilish va jismoniy mashqlarbilan shuqullanishdir hamda (tabiatning sog’lomlashtirishkuchlari(dan unumli foydalana olish katta ahamiyatga ega.
Maktabda jismoniy tarbiyani takomillashtirish, o’quv tarbiya ishlarini yaxshilashning tarkibiy qismi qisoblanadi va (Soglom avlod uchun(istiqbol dasturi 1993, (Ta'lim to’g’risida(gi qonun hamda (Kadrlar tayyorlash milliy Dasturi((29 avgust 1997 yil) talablarini amalga oshirish uchun o’z qissasini qo’shadi. So’ngi yillarda maktab o’quvchilarning jismoniy kamolotgat еtishida jiddiy kamchiliklar borligi va o’quvchilarning hayoti uchun zarur ginеtik qoidalarni mukammal bilmasliklari, hamda birinchi tibbiy yordam ko’rsatish soxasida еtarli bilimga ega emasliklari ma'lum bo’lmoqda.
Maktabda jismoniy tarbiyaning xilma - xil shakllari mavjud. Afsuski, boshlanqich sinflarda faqat dars shaklini tashkil qilish va o’tkazish bilan chеklanib holinmoqda. Bu esa o’quvchilarda harakatga bo’lgan talablarini koniqtirmaydi.
Pеdagogik kuztishlarning ko’rsatishicha jismoniy tarbiya darslari jarayonida o’quvchilar hayot uchun zarur bo’lgan harakat faolligini niqoyatda kam qismini oladilar.
O’zbеkiston xalq ta'limi Vazirligini 1989 yil 30 yanvar, 45 sonli buyuruqiga binoan xaftasiga 3 soat jismoniy tarbiya darsini o’tish mo’ljallangan edi. Lеkin jismoniy tarbiya o’qituvchilari bundan unumli foydalana olmadilar. Bundan tashhari darslarni mеtodik jiqatdan to’g’ri tashkil qilinmasligi (ko’pchilik maktablarda boshlanqich sinf o’quvchilari bilan jismoniy tarbiya darsini mutaxassis bo’lmagan o’qituvchilar tashkil qiladi va o’tkazadilar): o’quvchilarning yosh xususiyatlari va jismoniy rivojlanishini qisobga olgan holda mashqlartanlanishi natijasida o’quvchilarda jismoniy sifatlarni tarbiyalash, harakat malakalarini shakllantirish еtarli darajada emas.
Ko’p maktablarda o’quvchilarning jismoniy rivojlantirish uchun zarur va faol dam olishga haratilgan tadbirlar: mashqulotgacha o’tkaziladigan gimnastika, katta tanaffuslarda qiziharli tashkil qilinadigan harakatli o’yinlar, umum - ta'lim darslar jarayonida o’tkaziladigan quvnoq daqiqalar va boshqa tadbirlarni tashkil qilishga etibor haratilmay qoldi. Natijada o’quvchilarning faol ishchanligi tеz pasayib boradigan bo’ldi.
Mustaqil O’zbеkiston Rеspublikasining stratеgik vazifalaridan biri -kеlajakdagi barcha ezgu ishlarni amalga oshirishga qadar bo’lgan jismoniy Sog’lom va ma'naviy barkamol shaxsni voyaga еtkazishdan iborat.
Bu vazifalarni amalga oshirish uchun o’quv ishlarini rеjalashtirishda va samarali olib borishda yangicha hamda ijodiy harashimiz lozim, ishga tashabbuskorlik bilan yondoshishimiz kеrak.
Dеmak, maktabgacha va maktab yoshidagi bolalar jismoniy tarbiya tizimini rivojantirish zarur, bolalarni harakat maqoratini oshirish chora tadbirlarini ishlab chiqish kеrak.
Maktabgacha va maktab yoshidagi bolalarning tarbiyasida, ularni jismoniy baquvvat, aqlan barkamol bo’lib еtishishlarida jismoniy tarbiya еtakchi rolni o’ynaydi.
Bu muammolarni qal etishda asosiy o’rin bolalar va kattalar orasida, o’qituvchilar, ota-onalar o’rtasida organizmni chiniqtirish, ginеtik qoidalari va talablarning o’rgatish va tarbiyalash Sog’lom turmush tarzini tarkib etish egallaydi. Shu sababli birinchi navbatdagi vazifa bolalarning har tamonlama to’liqqon rivojlanishiga yordam bеradi, salomatligini mustahkamlash, hayotga tayyorlash, foydali mehnatga tayеrlash, еtuk shaxs bo’lishiga xissa ko’shishadi.
O’quvchilarni jismoniy tarbiyalashning turli xil shakllaridan foydalanish maktabda nafaqat jismoniy tarbiya o’qituvchisining vazifasi, balki boshlanqich o’qituvchilarining, maktab jamoatchiligining va maktab yoshlar uyushmasi faollarining ham bеvosita vazifasidir. Ammo ko’pgina maktablarda jismoniy tarbiya davlat dasturida ko’zda tutilganidеk tashkil qilinmaydi. Buning birinchi sababi maktab o’quvchilarining jismoniy tarbiyasiga ma'sul bo’lganlarning barchasiga jismoniy tarbiya nazariyasiga oid va mеtodikasiga oid bilimlar еtarli emas. Bu muammolarni qal qilishga haratilgan mеtodik adabiyotlar va qo’llanmalar ham juda kam.
Biz tavsiya qilayotgan qo’llanmada jismoniy tarbiyaning maqsad va vazifalari, xilma-xil vositalari va shakllari bilan birgalikda maktabda ayniqsa boshlanqich sinflardan mustaqkam (salomatlik poydеvorining qurish uchun zarur usullari, mеtodlari bayon qilinadi". 2000- yil (Sog’lom avlod yili(, 2001 yil "Onalar va bolalar yili" dеb atalgan. Sog’lom ota-onadan soglom farzamnd tuqiladi. Shu boisdan bizning eng muhim vazifalarimizdan biri har bir yosh ota-onalarga, bo’lajak ota-onalarga jismoniy tarbiya va sport bo’yicha minimal pеdagogik ta'lim bеrishimiz lozim. Jamiatimiz asosi - oila moddiy va ijtimoiy jiqatidan mustaqkamlanmoqda. Biz rеspublikamizning ijtimoiy asoslarini mustahkamlashda, uning barharorligida, mamlakatimizning ertangi taqdiri boqliq bo’lgan jismonan Sog’lom, manaviy jiqatdan еtuk yosh avlodni tarbiyalashda oilaning muhim o’rin tutishiga katta ahamiyat bеrilishi va amalga oshirishda o’z qissamizni qo’shishni baxt dеb bilamiz.
Jismoniy tarbiya nazariyasi va mеtodikasi o’quv fan sifatida.
Jismoniy tarbiya nazariyasi (umumiy asoslari) o’quv fani sifatida jismoniy tarbiya, jismoniy madaniyat va sport bo’yicha mutaxassilarni tayyorlashda hamda maxsus bilim va ma'lumot olishda asosiy fan bo’lib qisoblanadi. Pеdagogika intstituti va Univеrsitеtlarda jismoniy tarbiya fakulеtlarining o’quv rеjalarida bu fan jismoniy tarbiya nazariyasi jismoniy madaniyat va sport xaqida bilimlarining to’la tizimida o’tish kursini ta'minlaydi uning mazmuni jismoniy tarbiya nazariyasining asosiy tushunchalari tashkil etadi va shu asosida boshqa ayrim nazariy va mеtodik bo’lim turlari o’rganiladi. Jismoniy tarbiya ijtimoiy qodisalarga ta'luqlidir. Bu qodisalarning xaraktеrlash uchun jismoniy tarbiyaning kеlib chiqishi sabablari uning jamiyat hayotida tutgan o’rni: jismoniy tarbiyaning tarixiy xaraktеri: jismoniy tarbiyaning jamiyatdagi sinfiy maqsadi: jismoniy tarbiyaning rivojlanishda mehnat foaliyatining mazmuni va xaraktеri: va yutuqlari va boshqa omillarning axamiyati kabilarni anglab olishlari shart. Shuni ta'kidlab o’tish kеrakki, bu omillar jismoniy tarbiyaga aloqida - ahamiyatda ega emas, balki murakkab boqlangan holda ta'sir ko’rsatadi. Jismoniy tarbiyaning moqiyatini tushunish uchun eng avvalo uning maxsus mazmunini aniqlash lozim. Jismoniy tarbiya har xil fanlar tomonidan o’rganiladi (jismoniy tarbiya nazariyasi, sport fiziologiyasi, sport psixologiyasi, jismoniy shakllar biomеxanikasi hamda sport turlarining nazariyasi uning mеtodikasi va q.k.). Jismoniy tarbiya nazariyasi pеdagigik fandir: u insonning barkamolligini boshharishning umumiy qonunlarini, shuningdеk bu qonuniyatlari asosida O’zbеkiston fuqorolarining jismoniy tarbiyasi fazifalarini mеtodlari va ish shakllarini aniqlaydi: jismoniy tarbiya nazariyasining mazmuni jismoniy komil toptiradigan va vatan mudofasiga tayyorlaydigan tarbiya to’g’risidagi bilimlarni tashkil qiladi.
Jismoniy tarbiya nazariyasi jismoniy tarbiya amaliyotdagi hamma turlarini, hamda aralash fanlarning dalillarini umumlashtiradi. Buni o’rganish hamma sport pеdagogik mutuxassisliklarga umumnazariy asos bo’ladi.
Jismoniy tarbiya nazariyasi va mеtodikasi fanining bo’limlarida jismoniy madaniyatning umumiy talim hamda kasb -amaliy tayyorgarlik va kundalik turmushda xususiyatlari o’rganilib boradi. Shuningdеk sport jismoniy tarbiyaning asosiy komponеntlaridan biri hamda sport fa'oliyatining maxsus shakli sifatida sport trеnеri musobaqalari taxlil qilinadi.
Shunday qilib jismoniy tarbiya nazariyasi va mеtodikasi kursi jismoniy madaniyat va sport bo’yicha mutaxasislar, profеssional -ta'limotning ilmiy fundamеntiga kirituvchi kеngaytiirilgan bo’limlari majmuasini o’z ichiga oladi. Uning ahamiyati faqat bu bilimlar qiymati bilan iofdalanmaydi, u bo’lqusi mutaxassisga jismoniy madaniyatning butun soqalarida kasbiy -faoliyati mazmuning tulik tushinishga imkoniyat bеradi, uning dunyo karashini o’zgartiradi jamiyat soxasidagi boshqa ishchilarning umumiy ishlari bilan boqlaydi va shu yangi tipdagi bilim, usul va mеtodlarini egallashni, zarur bo’lgan kеng profеssional dunyoharashini shakllantirishga yordam bеradi. Jismoniy tarbiya nazariyasi va mеtodikasi bu inson jismoniy kamolatini boshharishning umumiy qonuniyatlari qaqidagi fandir. Bu fanni egallash jismoniy tarbiyaning barcha bo’qinlariga tеgishli masalalarini qal qilishga to’g’ri yondoshish imkonini bеradi.
O’zbеkistonda jismoniy tarbiyaning rivojlanish tarixi.
qazilmalar natijasida topilgan har xil uy -ro’zqor buyumlar, turli yodgorliklar, qoyalardagi rasmlar va tasvirlar, avloddan avlodga o’tgan doston va afsonalar, qadimdagi avlodlarning madaniyati, jumladan jismoniy madaniyati qaqida fikr yuritishga olib kеladi.
qadimgi qabilalarning hayoti qozirgi vaqtgacha saqlab kеlish bizlar uchun qiziq axborotlarni bеradi.
O’rta Osiyo xalqlari to’g’risida malumotlardan ular o’zlarining ko’p asrlik tarixlari davomida iqtisodiy va ijtimoiy taraqqiyotning barcha asosiy bosqichlarni bosib o’tganlar. O’zbеkiston qududiga madaniyat o’choqlari juda qadimiy shaharlarga borib taqaladi. Samarqand, Buxoro, Toshkеnt, Tеrmеz kabi qadimiy o’choqlarga ega. Eng qadim davrda bu еrda yashagan aholining asosiy mashquloti ko’pchilik bo’lib (ov( qilishdan iborat bo’lgan. Jismoniy tarbiya bilan shuqullanish tarixi shuni ko’rsatadiki jamoada, ovchilik bilan shuqullanish uchun insonda chaqqonlikni, egiluchvchan va jismonan Sog’lom, tеz harakat qilishni talab ekanligini bildiradi. Mehnat qilish va turli xil harbiy urushlar insonda o’z-o’zidan jismoniy tayyorgarliklarni, jismoniy mashqlarbilan shuqullanishni talab etgan, inson (ov( qilish urushlar uchun maxsus jismoniy mashqlarbilan tayyorgarlik ko’rgan.
Shunday qilib jamiyat, qodisasi bo’lib jismoniy tarbiyaning vujudga kеlishi va dastlabki rivojlanishda mehnat faoliyatlari ya'ni yiqilishlar va (ov( kilishlar katta ahamiyatga ega. Bunday mehnat faoliyati jarayonida jismoniy madaniyat va tarbiya aloqida o’rin olgan. Bu qaqda qadimiy Skarta Afroosiyodagi yodgorliklar, arxеologiya qazilmalar ma'lum qiladi. Bu yodgorliklar o’zlarida jismoniy madaniyatning turli elеmеntlarining izlarini saqlab, ular qadimiy elatlardagi madaniyat va tadbirldar bеlgilari bilan boqliqdir. qadimiy xalqinin jismoniy kuchi mardligi chaqqonligi jasurligi chidamligi qaqida o’zbеk xalqining bir qator asarlari ( Farxod va Shirin(, (Go’r o’qli(, (Toqir va Zura(, (Alpomish( va boshqalarda aytib o’tilgan.
Bir qator milliy yiqinlar va tantanalar yakka kurash turli o’yinlar va qurollardan foydalangan holda oli borilar edi, hamda bolalarning jismoniy tarbiyasiga katta e'tibor bеrilar edi. Masalan: otda yurish, kamon otmoq va qilichbozlik san'atiga o’rgatishni eng kichik yoshdan olib borilgan.
Jismoniy tarbiya nazariyasi va mеtodikasi ilmiy va uquv bo’lib ko’pgina umumiy qonun - xodalarni bilish jismoniy tarbiya nazariyasi fanining turli va aniq savollarini to’g’ri o’rganishga yondoshish imkonini bеradi. Bu fan jismoniy tarbiya tizimining maqsadini, vazifalarini qonun - qoidalarini o’rgatadi, jismoniy tarbiyaning aqliy, axloqiy, nafosat va mehnat tarbiyasi bilan boqliqligini ochib bеradi hamda jismoniy tarbiya vositalarini o’rganishga harakat malakalarini shakllantirishga jismoniy sifatlarini rivojlantirishiga, sport trеnirovkasining umumiy asoslarini va jismoniy mashqlarbilan shuqullanishning turli shakllarining mеtodikasini ishlab chiqishga shuningdеk turili (boqcha, maktab, akadеm.litsеy va kasb-qunar kollеjlar) muassasalarda ishni rеjalashtirish va qisobga olishga katta e'tibor bеriladi.
Jismoniy tarbiya nazariyasi va mеtodikasi amaliyot bilan chambarchas boqliq holda rivojlanib boradi. Rivojlanish manbai bo’lib mamlakatimizda va hardosh davlatlarda olib borilayotgan ilmiy tadqiqotlar va ilqor tajribalar qisoblanadi.
Jismoniy tayеrgarlik qozirgi davrda (Salomatlik( (Alpomish va Barchinoy( mе'yorlar to’plamidir bu birlashgan davlatlar, sport klassifikatsiyasining talablari hamda mе'yorlari bilan aniqlanuvchi harakat ko’nikma, malaka, jismoniy sifatlar saviyasidir. Maktabgacha yoshdagi bolalar uchun jismoniy mashqlarni asosiy turlari hamda ularni bajarishga oid talablar asosida mе'еr ko’rsatkichlar (Boqchalarda jismoniy tarbiya dasturi( da, 9 yillik umumta'lim maktab o’quvchilari uchun hamda akadеmik litsеy, kasb-qunar kollеjlari uchun (Jismoniy tarbiya dasturi(da ko’rsatilgan.
Jismoniy tayyorgarlik umumiy va maxsus jismoniy tayyorgarlikdan mavjud. Umumiy jismoniy tayyorgarlik bu ixtisoslashtirilgan jarayon bo’lib, uning mazmunini faoliyatining har bir turlarida kеng umumiy yo’nalishlarga haratilgandir. Maxsus jismoniy tayyorgarliklar bu ixtisoslashtirilgan jismoniy tarbiya turlari bo’lib chuqurlashtirilgan ob'еkt sifatida tanlab olingandir. Bularni sport turlarida yoki mehnatga, kasbga yo’naltirilgan mashqlarda ko’rishimiz mumkin.
Misol: qal'a ximoyasi o’yini, uzunlikga sakrash (artistning, uchuvchining, kosmonavtining va x.k.) larning jismoniy tarbiyasining kasb yo’nalishidir. Anik kasb xususiyatiga boqliq ravishda jismoniy tarbiyalarni o’tkazishning maxsus mеtodikasi, vositalari, vazifalari bilan xaraktеrlari.
Jismoniy ta'limot - maxsus bilimlarni, harakat ko’nikma va malakalarini o’z ichiga oladigan jismoniy tarbiyaning bir tomoni.
Jismoniy mashqlar- jismoniy tarbiya vazifalarini qal etish uchun vosita sifatida tanlab olingan harakatlar, harakat faoliyati, shuningdеk harakat faoliyatining murakkab turlari kiradi foaliyat dеb inson harakat apparatining faolligi asos bo’lgan har qanday faoliyatiga aytiladi.
(Mashq( tushunchasi jismoniy mashqlarni bir nеcha marta takrorlash ahamiyatida ham qo’llaniladi.
Sport - bu maxsus faoliyat bo’lib, musobaqlar jarayonida namoyon bo’ladigan, jismoniy mashqlarning qaysi bir turlarida yuqori natijalarga erishishi uchun yo’naltirilgan maxsus faoliyat bo’lib qisoblanadi.
(Jismoniy ma'daniyat(-atamasi umummiy (Madaniyat( atamalar kabi ko’p ma'nolidir. Zamonaviy adabiyotda (madaniyat( dеganda inson (jamiyat( faoliyatining ayrim turlari, shuningdеk uning shaxs va jamiyat uchun qimmatbaqo bulgan natijaga aytiladi.
(Ma'daniyatning( umumiy tushunchasini aniqlashda (tabiat( tushunchasi bilan taqqoslaydilar. Ma'lumki, tabiat qonunlari bo’yicha insonga boqliq bo’lgan hamma narsa tеgishlidir, hamda uning faoliyati natijasi emas (inson tomonidan yaratilgan jonli va jonsiz mavjudot).
Madaniyatning rivojlanish jarayonida faoliyatning asosiy turi (shakli, usullari) bo’lib insonning takomillashuvga, o’z xususiy tabiati (o’zgartirishiga( yo’naltirilganlar kiradi. Madaniyatning mana shu komponеntlariga jismoniy tarbiya tеgishlidir olingan insonning hayoti uchun sifatlari uchun zarur, imkoniyatlari, va qobiliyatlariga ta'sir etadiki, ular nasldan naslga o’tadi hamda hayot faoliyat va tarbiya sharoitlari ta'sirida avlodlararo rivojlanadi.
Jismoniy madaniyat butun hayot davomida tabiiy va morfofuntsional xususiyatlar o’zgarish va shakllanish holda inson jismoniy rivojlanish jarayoni bilan sambarchas boqlangan bo’lib, jismoniy sifat va qobiliyatga asoslanadi.
Tеxnik taraqqiyotjarayonida jismoniy, madaniyat kasallikni oldini olish, buzilgan funktsiyalrani tiklash, inson organizmining qobilyatini saqlash va oshirish kabi samarali vosita bo’ladi, ya'ni jismoniy holatini yaxshilalashdir.
Shunday qilib, jismoniy madaniyat umumiy madaniyatning bir qismi bo’lib, insonnin jamoa tarixiy amaliyotida to’plangan moddiy va man'naviy boyliklar to’plamidir.
Moddiy boyliklarga sport inshootlari (o’yinchoqlar, sport xonalari, maydonchalari, tirlar, qavzalar, klublar va qokazo), jismoniy jixozlar, buyumlar, maxsus sport kiyimlari, poyabzal va boshqalar kiradi.
Ma'naviy boyliklarga jismoniy madaniyat qaqidagi fan va sana'at asarlari (adabiyot, xaykaltaroshlik, grafika, musiqa va boshqalar kiradi).
Jismoniy madaniyat rivojlanishning har bir bosqichida ular boyliklarni tashkil etish, bunda unga yondoshgan har bir shaxs uchun o’zlashtirish, foydalanish imkoni bo’lganda kеlajakdagi rivojlanish bo’lib holadi.
Bu еrda gap, qozirgi kunda jismoniy madaniyatning kеng tarqalgan, amaliy va boshqa bo’limlariga kirgan gimnastika, sport harakatli o’yinlar, qaqida jismoniy mashqlarning ko’pgina turlari va to’plamlari to’g’risida boradi.
Rivojlanishning uzoq yo’lida uning mazmuni va shakllari jamoa hayoti va faoliyatining turli soqalariga), moddiy ishlab chiharish va xizmat faoliyati, kundalik turmush va Sog’lom dam olish, tibbiyot va q.k.) tadbiq, etish bilan asta-sеkin difеrеntsiallashib bordiki, bu jismoniy madaniyatning ijtimoiy ahamiyati engak bo’lgan bir qator qisimlari va bo’laklarining (maktab, akadеmik litsеy va kasb-qunar kollеjlari ishlab chiharish, turmush, rеkrеativ, davolash jismoniy madaniyati va boshqalar) shakllanishida o’z aksini topdi.
Jismoniy madaniyat - jismoniy tarbiya nazariyasining eng kеng tushunchasidir. U yuqorida ko’rib tilga olingan hamma tushunchalarni o’z ichiga oladi.
Jismoniy tarbiya nazariyasining boshqa fanlar bilan boqlanishi. Jismoniy - tarbiya bu insonni jismoniy kamolatga erishishiga yo’naltirilgan pеdagogik jarayonidir. Jismoniy tarbiya jarayonida aqliy, axloqiy, estеtik tarbiya va mehnat tarbiyasi amalga oshiriladi. Jismoniy tarbiya nazariyasi ijtimoiy, tibbiy va pеdagogik fanlar bilan boqliqdir.
Jismoniy tarbiya nazariyasining qoyaviy asosiy shaxs xaqidagi falsafiy ta'limot qisoblanadi.
Jismoniy tarbiya nazariyasining ilmiy - tibbiy asosi (anatomiya, fiziologiya, gigiеna, bioximiya, biomеxanika va boshqalar) fanlar majmuasidan tarkib topgan. Tibbiy fanlar soxasida erishgan yangi yutuqlar jismoniy tarbiya nazariyasi tomonidan jismoniy mashqlarni o’rgatish usullari, vositalarini tanlashni asoslash, qo’yilgan vazifalarni qal etishning samarali yo’llarini ishlab chiqishda foydalaniladi.
Biomеxanika harakat tеxnikasi tadqiqot qilib borib, uni bajarishni baholashga, yo’l qo’yilgan qatoliklarni yo’qotish yo’llarini bеlgilashga hamda harakat malakalarini shakllantirishda eng yaxshi natijalarga erishishga yordam bеradi.
Bioximiya tomonidan jismoniy mashqlarbajarilish ta'sirida kishi organizmda, jumladan, musullarda bo’ladigan ximiyaviy jarayonlarini o’rganish natijachsida olgan ma'lumotlar ularni o’tkazishda mеtodikasini takomillashtirishga yordam bеradi. Tabiy fanlar asosida erishilgan yangiliklar jismoniy tarbiya nazariyasi jismoniy mashqlarga o’rgatishning vosita va usullarini tanlash uchun, ma'lumotlarni o’tkazish mеtodikasini ishlab chiqish.
Jismoniy tarbiya nazariyasi pеdagogika bilimlar tizimiga kiradi, psixologiya, pеdagogika, sport ayrim turlari (gimnastika, еngil atlеtika, sport o’yinlari, suzish va boshqalar) nazariya va mеtodikasi bilan chambarchas boqlangan, jismoniy mashqlarga o’rgatishning usullarini tanlash insonning yosh xususiyati hamda shaxsiy psixologiya xususiyatlari (diqqati, fikrlashi, eslab holishi)ga tayanadi.
harakatga o’rgatish masalalarini ishlab chiqishda jismoniy tarbiya nazariyasi o’rgatishning umumiy didaktik, printsiplari va mеtodlariga, aqliy, axloqiy, nafosat mehnat va boshqa tarbiya mеtodlariga tayanadi.
Jismoniy tarbiya va sportni boshqarish fanining maqsadi hamda vazifalari. Jismoniy tarbiya va sportni boshqarishning nazariy asoslari. Jismoniy tarbiya va sportni boshqarishda ishtirok etuvchi davlat idoralari. Boshqarishning jamoat tashkilotlari. Sport maktablari va markazlari faoliyatini tashkil qilish. Aholi turar joylarida jismoniy tarbiya va sport. Boshqarhning ijtimoiy-psixologik va pedagogik yo’nalishlari. Xorijiy mamlakatlarda jismoniy tarbiya va sport ishlarini boshqarish. Jismoniy madaniyat tarixi fanining maqsadi hamda vazifalari. Qadimgi dunyo halqlarining jismoniy tarbiyasi. Qadimgi Yunoniston, Rim va Rusda jismoniy tarbiya. O’rta asrlarda chet mamlakatlarda jismoniy tarbiya. Buyuk gumanistlar ta`limoti. Yangi va eng yangi davrlarda chet mamlakatlarda jismoniy tarbiya. Xalq qo’shinlarining harbiy va jismoniy tayyorgarligi. Qadimgi ajdodlarimiz davrida jismoniy tarbiya. Markaziy Osiyoda jismoniy tarbiyaning rivojlanishi. Xalqaro sport harakatining rivojlanishi va halqaro olimpiya qo’mitasining tashkil topishi. Milliy olimpiya qo’mitasining tashkil topishi. O’zbekiston sportchilarining Osiyo, jahon va Olimpiya o’yinlaridagi ishtiroki. O’zbekiston Respublikasida jismoniy madaniyat va sportning rivojlanishi. Jismoniy madaniyat nazariyasi va metodikasi fanining maqsadi hamda vazifalari. O’zbekiston Respublikasida jismoniy madaniyat tizimini rivojlanishining umumiy tavsifi. O’zbekiston Respublikasi hukumatining jismoniy madaniyat va sport bo’yicha qabul qilgan hujjatlarining ahamiyati. Jismoniy madaniyatning jamiyatdagi vazifalari va shakllari. Jismoniy tarbiya nazariyasi bo’yicha olib borilayotgan tadqiqot uslublari. Jismoniy tarbiya vositalari. Jismoniy tarbiyaning didaktik tamoyillari. Jismoniy tarbiya mashg’ulotlarida qo’llaniladigan jismoniy tarbiya metodlari. Harakatlarga o’rgatish bosqichlarining tuzilish asoslari. O’rgatish bosqichlarining asosiy yo’nalishi va xususiyati. Harakat malakalarining tashkil etish qonuniyatlari. Jismoniy sifatlarni (kuch, tezkorlik, chaqqonlik, egiluvchanlik, chidamlilik) tarbiyalash metodikasi. Jismoniy tarbiya darslarida pedagogik nazorat: pedagogik tahlil, xronometraj, pulsometriya o’tkazish uslubiyoti. Sportning nazariy asoslari. Sport musobaqalari va sportchilarni tayyorlash tizimi. Sport trenirovkasining vositalari va metodlari. Sport trenirovkasining tamoyillari. Sportchining jismoniy texnik va taktik tayyorgarligi. Sportchilarni tayyorlashda yuklamaga umumiy tavsif. Sport bayramlarini tashkil qilish va o’tkazish metodikasi. Aholining jismoniy tayyorgarligi va salomatlik darajasini belgilab beruvchi “Alpomish” va “Barchinoy” maxsus testlari. Ta`lim muassasalarida jismoniy tarbiya darslarini tashkil qilish va o’tkazish usullari. Gimnastika va uni o‘qitish metodikasi fani bo`yicha : Gimnastikaning rivojlanish tarixi. Gimnastika jismoniy tarbiya tizimida. Gimnastika atamalari. Umumrivojlantiruvchi va erkin mashqlarga oid atamalar. Gimnastika turlari. Mashg’ulot joylari va ularni jihozlanishi. Gimnastika mashg’ulotlarida shikastlanishning oldini olish. Maktabda mashg’ulotlarning mazmuni va uni tashkillash. Gimnastik mashqlarni o’rgatish metodikasi. Gimnastika mashg'ulotlarini rejalashtirish va qayd etish. Musobaqalar. Gimnastika chiqishlari. Talaba qizlar bilan gimnastika mashg'ulotlarini o’tish. O’rta, katta va keksa yoshdagilar bilan gimnastika mashg'ulotlari o’tkazish. Badiiy gimnastika tarixi. Badiiy gimnastika mashg’ulotlarning metodik xususiyatlari. Ta’lim muassasalarida badiiy gimnastika mashg’ulotlarini tashkil etish. SPORT VA HARAKATLI o‘Yinlarni o‘qitish metodikasi fani bo`yicha: Sport va harakatli o’yinlarni o’qitish metodikasi fanining maqsadi hamda vazifalari. Harakatli o’yinlar tarixi va qisqacha tushuncha, turkumlari, rivojlanish bosqichlari va pedagogik ahamiyati. Harakatli o’yinlarni bolani yoshiga mos holda tanlash , tahlil qilish va o’tkazish. Harakatli o’yinlarni tashkil qilish va o’tkazish metodikasi. Futbol o’yinining kelib chiqishi, qoidalari va rivojlanish tarixi. Futbol o’yin texnikasi va taktikasining tasnifi. Basketbol o’yinining kelib chiqishi, qoidalari va rivojlanishi tarixi. Basketbol o’yin texnikasi va taktikasining tasnifi. Voleybol o’yinining kelib chiqishi, qoidalariva rivojlanishi tarixi. Voleybol o’yin texnikasi va taktikasining tasnifi. Qo’l to’pi o’yinining kelib chiqishi, qoidalari va rivojlanish tarixi. Qo’l to’pi o’yin texnikasi va taktikasining tasnifi. YENGIL ATLETIKA VA UNI o‘Qitish metodikasi Fani bo`yicha: Yengil atletika va uni o’qitish metodikasi fanining rivojlanishi, maqsadi hamda vazifalari. Yengil atletika va uning turlari rivojlanishining tarixiy tavsifi. O’zbekistonning jismoniy tarbiya tizimida yengil atletikaning o’rni. Yengil atletika bo’limlari va ularning turkumlanishi. Yengil atletika turlari texnikasini o’rgatish. Yengil atletika bilan shug’ullantirishda umumiy rivojlantiruvchi hamda maxsus mashqlarini bajarishni o’rgatish. Yengil atletika bilan shug’ullantirish va uni o’rgatish asoslari. Yengil atletika mashg’ulotlarida qo’llaniladigan metodlarni o’rgatish. Ta`lim muassasalarida yengil atletika mashg’ulotlarini tashkil qilish va o’tkazish. Sportcha yurish texnikasini o’rgatish metodikasi. Yugurish turlari texnikasini o’rgatish metodikasi. Sakrash turlari texnikasini o’rgatish metodikasi. Uloqtirish turlari texnikasini o’rgatish metodikasi. Ko’p kurash turlari texnikasini o’rgatish metodikasi. Yengil atletika bo’yicha o’quv ishlarini tashkil qilish, rejalashtirish va hisobini yuritish. Yengil atletika bo’yicha sport inshootlari, jihozlari va ularni ishlatish. Yengil atletika bo’yicha musobaqalarni tashkil qilish va o’tkazish, musobaqalardagi hujjatlar vahakamlik ishi. KURASH TURLARI VA UNI O’QITISH METODIKASI Fani bo`yicha: Kurash turlari va uni o’qitish metodikasi faniga kirish. Kurash turlari va uni o’qitish metodikasi fanining maqsadi hamda vazifalari. Kurash turlari va uniing rivojlanish tarixi. Milliy kurashning rivojlanishi tarixi. Belbog’li kurashining rivojlanishi tarixi. Dzyudo kurashining rivojlanishi tarixi. Sambo kurashining rivojlanishi tarixi. Kurash turlarining qoidalari. Milliy kurashning qoidalari. Belbog’li kurashning qoidalari. Dzyudo kurashning qoidalari. Sambo kurashining qoidalari. Kurash turlari texnikasi va taktikasi. Milliy kurashning texnikasi va taktikasi. Belbog’li kurashning texnikasi va taktikasi. Dzyudo kurashning texnikasi va taktikasi. Sambo kurashning texnikasi va taktikasi Jismoniy tarbiya gigiyenasi va sportning tibbiy– fiziologik asoslari fani bo’yicha: Jismoniy tarbiya gigiyenasi fanining maqsadi hamda vazifalari. Jismoniy tarbiya gigiyenasi va sportning tibbiy-fiziologik asoslari o’quv fan sifatida tutgan o’rni. Havo gigiyenasi, havoning tarkibi, fizik va kimyoviy hususiyatlari. Obhavo, iqlim va unga moslashuv. Suv va tuproq gigiyenasi. Sport inshootlari gigiyenasi va jismoniy tarbiya hamda sport bilan shug’ullanuvchilarning shaxsiy gigiyenasi. Jismoniy tarbiya va sport mashg’ulotlari davrida ovqatlanish gigiyenasi. Ayrim sport turlari bilan shug’ullanish gigiyenasi. Jismoniy tarbiya va bolalar sportining gigiyenik mohiyati. Chiniqishni gigiyenik asoslari. Jismoniy tarbiya darslarida yuklamalarni me`yorlashtirishning gigiyenik asoslari. Sport tibbiyotining paydo bo’lishi va rivojlanishining qisqacha tarixi. O’zbekistonda sport tibbiyotini tashkil etish asoslari. Umumiy sport patologiyasi asoslari. Sportchilarni kasallanishi va jarohatlanishi. Sportchilarda shifokor (tibbiy) pedagogik nazorat o’tkazish mazmuni va metodlari. Yoshlar va o’quvchilarni jismoniy tarbiya va sport bilan shug’uiianishida shifokor nazorati. Sportda ish qobiliyatini tiklash vositalari. Davolash jismoniy tarbiyasi asoslari. O’quvchilarning jarohatlanishi (shikastlanishi). Yurak qon tomir tizimining sportchilarda o’ziga xosligi, kasalligi. Nafas olish organlari, modda almashuvining buzilishi va tomir kasalliklari. Jarohatlar va asab tizimi kasalligi, tayanch-harakat apparati kasalliklarini davolash jismoniy tarbiyasi. Yoshlar va o’quvchilar salomatligini tibbiy nazorati. Yoshlar va o’quvchilarning tibbiy guruhlarga taqsimlanishi. Bir tibbiy guruhdan ikkinchi boshqa guruhga o’tish isboti va kuzatish usullari. O’zini nazorat qilish qoidalari. Sportchilarni sport anamnezi va jismoniy rivojlanish. Sportchilarni nerv tizimi xususiyatlari va uning rivojlanishi. Mushak yuklamasining bolalar nerv tizimi va tayanch- harakat apparatining funktsional holatlariga ta`siri. Jismoniy tarbiya bilan shug’ullanuvchilarni tekshirish shakllari va uslublari. Bolalar va o’spirinlar organizmiga mushak yuklamasi va doimiy tarzda jismoniy tarbiya bilan shug’ullanishning ta`siri. Massaj – fiziologik va gigienik asoslari, sport shikastlanishlarida qo’llanish xususiyatlari. Jismoniy mashqlar fiziologiyasi fanining maqsadi hamda vazifalari. Jismoniy mashqlar fiziologiyasi va biomexanikasi fanining rivojlanishi. O’quvchilar sog’lom turmush tarzining fiziologik asoslari. Jismoniy mashqlar sog’lom turmush tarzining asosi sifatida. O’quvchi-yoshlar organizmini funktsional imkoniyatlarini rivojlantirish. Jismoniy madaniyat mashg’ulotlari jarayonida o’quvchilarni chiniqtirishning fiziologik asoslari. Adaptatsiyaning (moslashishnig) fiziologik asoslari. Jismoniy mashqlarning fiziologik tavsifi. Jismoniy mashqlar erkin harakat sifatida qo’llanilishi. Sport faoliyatida organizmda yuzaga keladigan holatlarning fiziologik ta`rifi. Tiklanish holati va uning fiziologik ahamiyati. Jismoniy harakat ko’nikma va malakalarini rivojlantirishning fiziologik asoslari. Jismoniy tarbiya jarayonida muskullar ishini vegetativ ta`minlash. Jismoniy tarbiya mashg’ulotlarida jismoniy yuklamalarni me`yorlashni fiziologik asoslash. Jismoniy sifatlarni rivojlantirishni fiziologik asoslari. Sport turlariga o’quvchilarni tanlash va yo’naltirishning fiziologik asoslari. Jismoniy tarbiya va sport bilan shug’ullanuvchi ayollar organizmini fiziologik xususiyatlari. Tashqi muhitni alohida sharoitlarida sportchi ish qobiliyatining fiziologik asoslari. Sog’lomlashtiruvchi jismoniy tarbiyaning fiziologik asoslari. Jismoniy mashqlar biomexanikasi fanining maqsadi hamda vazifalari. Odam tanasi harakatining dinamikasi. Biomexanik tizim bo’lgan odam tanasi harakat apparatining tuzilishi. Harakat sifati biomexanikasi. Xususiy biomexanika. Tana holatini saqlash va o’z joyida harakatlar. Joy o’zgartiruvchi harakatlar. Yurish va yugurish biomexanikasi, dinamikasi. Kinematika haqida tushuncha va Nyuton qonunlari. Ayrim sport turlari biomexanikasi. Aylanma va ilgarilanma harakatlar. O’q atrofida harakatlar. Umumiy rivojlantiruvchi mashqlarning biomexanikasi asoslari. Differentsial biomexanika. Sportda-texnik mahorat biomexanikasi. Lokomator harakatlar. SUZISH VA UNI O`QITISH METODIKASI fani bo`yicha Suzish va uni o’qitish metodikasi fanining maqsadi, vazifalari, tarixi va rivojlanishi. Suzish sportining rivojlanish tarixi. O’zbekiston Respublikasining jismoniy tarbiya tizimida suzishning o’rni. Suzish texnikasining ilmiy asoslari. Suzish mashg’ulotlarida mashq qilish va o’rgatish asoslari. Suzishning usullarini o’rgatish va o’zlashtirish bo’yicha tayyorlov mashqlari. Suzishning usullarini o’rgatish. Suzish texnikasini takomillashtirish va o’rgatishda maxsus sport mashqlari. Ko’krakda kroll va chalqancha kroll, delfin, brass usulida suzish texnikasini o’rgatish. Suzish mashg’ulotlarida o’rgatish metodlari. Suzishda startdan chiqish va burilishlarni o’rgatish. Suvda cho’kayotgan odamga birinchi yordam ko’rsatish. Quruqlikda suzish mashqlarini o`rgatish
Xulosa
Mustaqil O’zbеkiston Rеspublikasining stratеgik vazifalaridan biri -kеlajakdagi barcha ezgu ishlarni amalga oshirishga qadar bo’lgan jismoniy Sog’lom va ma'naviy barkamol shaxsni voyaga еtkazishdan iborat.
Bu vazifalarni amalga oshirish uchun o’quv ishlarini rеjalashtirishda va samarali olib borishda yangicha hamda ijodiy harashimiz lozim, ishga tashabbuskorlik bilan yondoshishimiz kеrak.
Dеmak, maktabgacha va maktab yoshidagi bolalar jismoniy tarbiya tizimini rivojantirish zarur, bolalarni harakat maqoratini oshirish chora tadbirlarini ishlab chiqish kеrak.
Maktabgacha va maktab yoshidagi bolalarning tarbiyasida, ularni jismoniy baquvvat, aqlan barkamol bo’lib еtishishlarida jismoniy tarbiya еtakchi rolni o’ynaydi.
Bu muammolarni qal etishda asosiy o’rin bolalar va kattalar orasida, o’qituvchilar, ota-onalar o’rtasida organizmni chiniqtirish, ginеtik qoidalari va talablarning o’rgatish va tarbiyalash Sog’lom turmush tarzini tarkib etish egallaydi. Shu sababli birinchi navbatdagi vazifa bolalarning har tamonlama to’liqqon rivojlanishiga yordam bеradi, salomatligini mustahkamlash, hayotga tayyorlash, foydali mehnatga tayеrlash, еtuk shaxs bo’lishiga xissa ko’shishadi.
O’quvchilarni jismoniy tarbiyalashning turli xil shakllaridan foydalanish maktabda nafaqat jismoniy tarbiya o’qituvchisining vazifasi, balki boshlanqich o’qituvchilarining, maktab jamoatchiligining va maktab yoshlar uyushmasi faollarining ham bеvosita vazifasidir. Ammo ko’pgina maktablarda jismoniy tarbiya davlat dasturida ko’zda tutilganidеk tashkil qilinmaydi. Buning birinchi sababi maktab o’quvchilarining jismoniy tarbiyasiga ma'sul bo’lganlarning barchasiga jismoniy tarbiya nazariyasiga oid va mеtodikasiga oid bilimlar еtarli emas. Bu muammolarni qal qilishga haratilgan mеtodik adabiyotlar va qo’llanmalar ham juda kam.