Mavzu: kasallik keltirib chiqaruvchi bir hujayralilar
Xulosa Foydalanilgan adabiyotlar KIRISH
Yüklə 0,74 Mb.
|
|
Xulosa
Foydalanilgan adabiyotlar KIRISH Parazitologiya (yunoncha ik kita so’zdan kelib chiqqan bo’lib, parasitos - tekinxo’r, parazit va logos - ta’limot, fan demakdir) -- kompleks biologiya fanining bir tarmog’i xisoblanib, parazitizm, hodisalari, ya’ni parazit bilan xo’jayin o’rtasidagi o’zaro munosabatlar, ularning tashqi muhit omillariga bog’liqligi, odam, hayvon va o’simliklarda uchrovchi parazitlar va ular qo’zg’atadigan kasalliklar hamda bu kasalliklarga qarshi kurash usullarini o’rganadigan fan. Parazitologiya parazitlar morfologiyasi, anatomiyasi, gistologiyasi, fiziologiyasi, embriologiyasi, ekologiyasi, geografiyasi, tasnifi, filogeniyasi hamda parazit va xo’jayin orasidagi munosabatlarni tekshiradi. Akademik K. I. Skryabin parazitlarning kelib chiqishi xususiyatiga ko’ra, ularni o’rganadigan fanni ikki guruxga bo’ladi. Birinchi gurux - fitoparazitologiya deyilib, u o’simliklar dunyosidan kelib chiqadigan bakteriya, virus va boshqa parazitlar hamda ular ta’sirida sodir bo’ladigan yuqumli kasalliklarni o’rgatadi. Ikkinchi gurux - zooparazitologiya deyilib, qo’zg’atuvchisi hayvonot dunyosidan kelib chiqadigan (protozoolar, gel’mintlar, zuluklar, bo’g’imoyoqlilar va boshqalar) va har xil parazitlar ta’siridan paydo bo’ladigan kasalliklar hamda ularga qarshi kurash choralarini o’rgatadi. Umuman, parazitlarni o’rganish ob’ektlariga ko’ra tibbiyot parazitologiyasi, veterinariya parazitologiyasi, agronomiya (o’simliklar) parazitologiyasi va umumiy parazitologiyaga bo’linadi. Parazitologiya ko’pgina biologik, tibbiyot va veterinariya soxasidagi maxsus fan lar bilan chambarchas bog’langan. Parazitlarning tavsifi, morfologiyasi, biologiyasi va tasnifini o’rganish bilan zoologiya fani shug’ullansa, ular qo’zg’atadigan kasalliklar patogenezi, klinikasi, diagnostikasi va davolashini o’rganish bilan esa patologik anatomiya, patalogik fiziologiya, immunologiya, virusologiya, mikrobiologiya, terapiya, farmakologiya, epizootologiya, xirurgiya, bioximiya, veterinariya-sanitariya ekspertizasi, zoogigiena va boshqa fanlar shug’ullanadi hamda ulardagi tadqiq etish usullaridan keng foydalaniladi. Parazitlar xaqidagi ma’lumotlar qadim zamonlardan beri fanga ma’lum. Eramizdan ancha ilgari yassi chuvalchanglarning vakillari hamda askarida xaqida qo’lyozmalar saqlangan. Eramizdan oldingi 460-375 yillarda yashagan atoqli olim va shifokor Gippokrat birinchi bo’lib fanga "askaridoz" degan tushunchani kiritgan. U odamlarda uchraydigan askarida, ostrisa, yassi chuvalchanglarning ayrim turlari bilan birga hayvonlar parazitini (exinokokkni) ham aniqlagan. Gippokrat gel’mintlarni invazion kasalliklarning qo’zg’atuvchisi emas, balki o’z-o’zidan vujudga keladigan biror kasallikning oqibati deb noto’g’ri tushuncha bergan. 2.1. Sporozoa Apistomplexa deb nomlanuvchi Protist qirolligining beshinchi fitomi Sporozoa yoki Sporozoylar deb tasniflangan majburiy hujayra ichidagi protozoan parazitlarining bir nechta turlarini to'playdi, chunki ular spora deb nomlanadigan reproduktiv hujayralarni hosil qiladi. Ko'pgina sporozoyalar parazit va patogen turlardir, masalan, Plazmodium (P. falciparum, P. malariae, P. vivax), toksoplazma gondii, Pnevmosistalar carinii, Coccidian, Babesia, Cryptosporidum (C. parvum, C. muris) va Gregarian. Sporozoaning ko'payish tsikli ham aseksual, ham jinsiy bosqichlarga ega. Aseksual faza shizogoniya deb ataladi (yunon tilidan, bo'linish orqali avlod degan ma'noni anglatadi), unda merozoitlar (qiz hujayralari) ko'p yadroviy yorilishlar natijasida hosil bo'ladi. Jinsiy faza sporogony (ya'ni sporlar avlodi) deb nomlanadi va undan keyin gametogoniya yoki gamonlar deb ataladigan jinsiy reproduktiv hujayralar ishlab chiqariladi. Har bir gamon gamontotsistni hosil qiladi, bu erda takroriy yadro bo'linishidan oldin ikkala gamonning bo'linishi ko'plab gametalarni keltirib chiqaradi. Gametalar juft-juft bo'lib eriydi va meioz (hujayra bo'linishi) dan o'tgan zigotalarni hosil qilib, yangi sporozoitlarni hosil qiladi. Sporozoitlar yangi xost hujayralarni ishg'ol qilganda, hayot aylanishi yana boshlanadi. Sporozoylarning hayot tsiklining umumiy tavsifi turli xil turlar va guruhlar orasida bir oz farq qiladi. Sporozoylarda lokomotiv uchun bayroqli kengaytmalar mavjud emas, aksariyat turlar faqat silliq harakatlanish xususiyatiga ega, jinsiy bosqichdagi harakatchanlik bosqichiga ega erkak gametalardan tashqari. Barcha Sporozoidalar apikal kompleks deb nomlanuvchi hujayrali tuzilishga ega bo'lib, Phylum, ya'ni Apicomplexa nomini oldi. Sporozoa hujayrali tashkiloti apikal kompleksdan, mikroorganizmlardan, uzunlamasına mikrotubulyar sitoskelet va kortikal alveolalardan iborat. Apikal kompleks tarkibiga konoid (kichik ochiq konus) hosil qiluvchi sitoskelet va sekretor tuzilmalar, sitoskelet mikrotubulalarini mahkamlaydigan qutb qanotlari, ikkita apikal halqalar va mikronemalar va roptriyalar deb nomlanadigan sekretor vesikulalar kiradi. Apikal kompleks sporozoylarga xost hujayralarni bosib olishga imkon beradi. Plazmodium turlari odamlar va hayvonlarda bezgakning qo'zg'atuvchisi bo'lib, dunyo bo'ylab taxminan 300 million odamga ta'sir qiladi, ularning hisobiga har yili bir million yangi holatlar qayd etiladi. Ular chivinlarning tupurik bezlarida mavjud bo'lgan Plazmodium sporozoitlarni uy egasining qon oqimiga yuboradigan anopel chivinlari (yuqtirgan vektor) orqali yuqadilar. Qon oqimida bir marta Plazmodium sporozoitlari eritrotsitlarni (qizil qon tanachalarini) egallab oladi va jigarga gepatotsitlarni yuqtirish uchun ko'chib o'tadi, bu erda ularning aseksual reproduktiv davri boshlanadi. Merozoit bosqichi tugagach, ular yana qon aylanishiga kirishadi va shu erda ular shizogoniyadan o'tgan halqaga o'xshash trofozoitlarga aylanib, eritrotsitlarni ishg'ol etadigan yangi merozoitlarni hosil qiladi va shu bilan reproduktiv tsiklni takrorlaydi. Anofel urg'ochi chivinlar mezozoyitlarni mezbonning qoni bilan birga yutadi. Berilgan merozoitlar vektor chivinining ichaklarida zigotalar hosil qiladi, keyinchalik oosistalarga aylanadi, ulardan yangi sporozoitlar paydo bo'ladi va keyingi xostni zaharlashga tayyor bo'lgan anofellarning so'lak beziga ko'chib o'tadi. Bezgak yuqtirilgan qon quyish orqali ham yuqishi mumkin. Babesiya uchun vektorlar isitma, periferik kapillyar qon ketishi va kamqonlikni keltirib chiqaradi. Kontaminatsiyalangan mushuklar mushuk najasida mavjud bo'lgan oosistalarni yutish orqali toksoplazma gondii odamlarga to'g'ridan-to'g'ri vektorlardir. Ammo, bu parazit qushlar va boshqa sutemizuvchilarda ham uchraydi va odamlarga xom yoki yomon pishirilgan ifloslangan go'shtni yuqtirish orqali yuqtirish mumkin. Homilador ayollar infektsiyalanganida homilador bo'lishlari mumkin yoki platsenta orqali toksoplazmozni homilaga etkazishlari mumkin, bu esa bolaning ko'r bo'lib qolishiga va / yoki aqliy rivojlanishiga olib keladi. Uy mushukining vaqti-vaqti bilan najas tekshiruvi va etarlicha davolanish yuqtirishni oldini oladi, shuningdek parhezda yarim pishirilgan go'shtni iste'mol qilishni oldini oladi. Pneumocysts carinii trofozoitlarni o'z ichiga olgan kistalarni nafas olganda interstitsial plazma hujayrali pnevmoniyaga olib keladi. Parvumning kriptosporidiyasi, odatda, suv yoki uning oosistlari bilan ifloslangan oziq-ovqatlarni ichishi orqali yuqadi, ichak infektsiyasini keltirib chiqaradi va immuniteti pasaygan bemorlarda diareya surunkali bo'lib, isitma bilan birga keladi. Coccidian turlari ikkala umurtqali va umurtqasiz hayvonlarning epitelial to'qimalariga zarar etkazadi, Gregariya turlari esa umurtqasizlar kabi tanadagi bo'shliqlarda joylashgan. Shuningdek, gastroenteritni ko'ring; Bezgak va parazitar infektsiyalar fiziologiyasi; Mikrob taksonomiyasi Apicomplexa Apicomplexa (Sporozoa) Parazitar prototsistlarning philium (shuningdek, protozoaga qarang), ularning a'zolari bir qator hayvonlarning turli xil egalariga ega bo'lishi mumkin. Ularning murakkab hayot aylanishi aseksual ko'payish (ko'p parchalanish) va jinsiy ko'payish va bardoshli sporalarni ishlab chiqarishni o'z ichiga oladi (rasmga qarang). Phylumga bezgak (Plazmodium) va toksoplazmoz (Toksoplazma) keltirib chiqaradigan vositalar kiradi. Sporozoa (protozoa phylum) Hayotiy tsikl spora hosil qilish yoki kist hosil qilish bosqichini o'z ichiga oladigan protozoyaning subfilyumidir. Aseksual ko'payish ko'p parchalanish natijasida sodir bo'ladi. Barcha a'zolar hayvonot olamida parazit, parazitizatsiya qiluvchi xostlardir. Ba'zi turlari muhim kasalliklarga olib kelishi mumkin. SPORALILAR SPORALILAR (Sporozoa) — bir hujayralilar kenja dunyosiga mansub gʻayvonlar tipi. Xivchinlilardan kelib chiqqan. Sporalilar turli hayvonlar va odamning hujayra, toʻqima va organlarida parazitlik qilib, ogʻir kasalliklarni keltirib chiqaradi. Parazit hayot kechirish taʼsirida tana tuzilishi birmuncha soddalashgan. Harakatlanish organoidlari, qisqaruvchi va ovqat xazm qiluvchi vakuollari rivojlanmagan. Hayot sikli spora xrsil qilish bilan tugallanadi; spora qobigʻi parazitni noqulay muhit taʼsiridan himoya qiladi. Sporalilar hayot siklida jinssiz, jinsiy va sporogoniya jarayonlari almashinib turadi. Jinssiz koʻpayish hujayraning koʻp marta boʻlinishi (shizogoniya), jinsiy koʻpayish esa koʻpchilik sporalilarda ikki xil tipdagi gametalar (anizogametalar)ning kopulsiyasidan iborat. Faqat fegarinalar bir xil tipdagi gametalar (izogametalar) gʻosil qiladi. Zigotasi, odatda, qalin pust bilan uralgan boʻlib, ootsista deyiladi. Ootsista ichida sporogoniya natijasida sporozoitlar hosil boʻlishi bilan parazitning rivojlanish sikli tugallanadi. Sporalilar tipiga 400 dan ortiq tur kiradi. Sporalilar tipi fegarinalar va koksidiyasimonlar sinflariga ajratiladi. Ayrim Sporalilarning rivojlanishi bitta xujayinda oʻtadi (koʻpchilik koksidiyalar) va ootsistlari yordamida tarqaladi. Boshqa Sporalilarning rivojlanishi ikkita xoʻjayinda, yaʼni jinssiz koʻpayishi bir xoʻjayinda, gametogenez va sporogoniya davrlari boshqa xoʻjayinda oʻtadi. Bunday Sporalilar hayvonlar va odamga alimentar yoʻl bilan (zararlanmagan hayvon zararlangan hayvonni yeyishi) yoki qon soʻruvchi hasharotlar orqali (bezgak parazitining chivin opkali yuqishi) oʻtadi. Qon sporalilar (Haemosporidia) kenja turkumi vakillari odam va issiq qonli hayvonlarning qizil qon hujayralari - eritrotsitlarida parazitlik qiladi. Bu kenja turkumga 100 ga yaqin tur kiradi. Qon sporalilar eymеriyasimоnlаr singari hujayra ichida yashaydigan parazitlar bo'lsada, lekin ularning hayot sikli bir necha xo„jayinda o„tadi. Masalan, bu kenja turkumning eng muhim vakili odamda bezgak kasalligini keltirib chiqaradigan bezgak plazmodiysining rivojlanishi ikkita xo„jayinda o„tadi. Jinssiz rivojlanishi hamda makro va mikrogametotsitlar odam qizil qon tanachalarida yetishadi. Bezgak chivinida (Anopheles) esa jinsiy rivojlanish ketadi. Eymеriyasimоnlаrdan farq qilib, bezgak plazmodiylarning hayot sikli xo„jayinlar (chivin va odam) organizmida o„tadi, tashqi muhitga chiqmaydi. Odamlar orasida bezgak kasalini tarqatuvchi sporalilar plazmodium deyiladi. Bu kasallik eramizdan oldin ham ma'lum bo„lgan. U vaqtlarda bu kasallikning kelib chiqish sababi va odamlarga yuqish yo„llari aniqlanmagan. Lekin, shunga qaramasdan, bu kasallikning botqoqliklarga aloqasi borligini bilishgan, shuning uchun ham "botqoq isitmasi" deb atalgan. Bezgak plazmodiumlarini birinchi marta 1879-yilda rus olimi V.I. Afanasyev va 1880-yilda fransuz olimi Alfons Laveren kashf etganlar. Bezgak kasalini chivinlar yuqtirishini esa 1895-yilda ingliz olimi R. Ross va italiyalik olim J. Grassi aniqlashgan. Odamlarda bezgakning asosan 4 ta turi parazitlik qiladi: Plasmodium vivax - uch kunlik bezgak qo„zg„atuvchisi, ya'ni isitma har 48 soatdan keyin qaytarilib turadi. Plasmodium malariae - to„rt kunlik bezgak qo„zg„atuvchisi, ya'ni isitma har 72 soatdan keyin qaytarilib turadi. Plasmodium falcipharum - 24-48 soat oralab xuruj qilib turadigan va ko„pincha juda og'ir o„tadigan tropik bezgak qo„zg„atuvchisidir. Plasmodium ovale - uch kunlik bezgak qo„zg„atuvchisi, ya'ni isitma har 48 soatdan keyin qaytarilib turadi. Bu bezgak qo„zg„atuvchisi juda kamdan-kam Afrika va Osiyo mamlakatlarida uchraydi. Mustaqil davlatlar hamdo„stligi mam-lakatlarida bu kasallikning qo„zg„atuvchisi bir mart 1924-yilda Ufa shahrida uchragan. Uch kunlik bezgak plazmodiumi(Plasmodium vivax)ning rivojlanishi quyidagicha ketadi. Bu parazitning qo„zg„atuvchisi bilan zararlangan bezgak chivini odam qonini so„rganida, chivin so„lagida bo„lgan sporozoitlar odam qoniga o„tadi, qon orqali esa jigar va taloq to„qimalariga kelib, ko„paya boshlaydi, ya'ni yadrolari bir nechtaga bo„linadi, so„ngra yadro soniga qarab, sitoplazma ham o„shanchaga ajraladi va parazitning navbatdagi avlodi-merozoitlar paydo bo„ladi. Keyinchalik, merozoitlar qizil qon tanachalariga kirib, gemoglobin plazmasi bilan oziqlanadi. Parazitning eritrotsitlar gemoglobini hisobiga oziqlanib o„sadigan davriga trofozoitlar deyiladi. Eritrotsitlarda rivojlanishning boshlanish davrida trofozoitlar tanasining markazida vakuola bo„lganligi uchun uzuk shaklida ko„rinadi. Keyinchalik vakuola yo„qoladi va parazit amyobasimon shakliga kiradi. Trofozoitlardan bo„linib ko„payuvchi shizontlar hosil bo„ladi.
Makrogametotsitlarning yadrosi ham kattalashib, makrogametalarga aylanadi. Mazkur makro va mikrogametalar qo„shilib, zigota hosil qiladi. Zigota harakatchan bo„lib, u ookineta deb ataladi. Ookineta chivin oshqozoni devorini teshib kirib, elastik po„stga o„raladi va ootsistaga aylanadi. Ootsista o„sib, yadrosi bir necha marta bo„linadi, har bir yadro bo„lagini sitoplazma o„rab oladi va natijada minglab juda mayda duksimon sporozoitlar hosil bo„ladi. So„ngra ootsistalar pardasi yoriladi va ichidagi sporozoitlar (10000 tagacha) chivinning tana bo„shlig„iga tushib, gemolimfa suyuqligi orqali barcha organlariga tarqaladi. Ular chivinning so„lak bezida ko„plab to„planadi. Mana shunday chivinlar odamni chaqqanida chivin so„lagi bilan birga sporozoitlar ham odam qoniga o„tadi. Sporozoitlar bir yadroli uzunchoq shaklga ega bo„lib, uzunligi 10-15 mikronga teng. Bezgak yer yuzida juda keng tarqalgan kasallikdir. Bezgak kasaliga uchragan odamda kuchli anemiya (kamqonlik) kuzatiladi. 1 mm qondagi eritrotsitlar soni normadagi 5 mln. dan 1 mln. gacha tushib qoladi. MDH mamlakatlarida bezgak kasalligi XIX asrning oxiri XX asrning birinchi yarmida Kavkaz, Markaziy Osiyo, Volganing o„rta va quyi oqimida hamda Ukrainada keng tarqalgan edi. 1935-yilning o„zida mazkur hududlarda 9 mln. kishi bezgak bilan kasallanganligi ma'lum. Bu davrda odamlarning bezgak bilan kasallanishi, ayniqsa, Afrika, Janubiy Amerika, Osiyo va Yevropadagi juda ko„plab mamlakatlarda keng tarqalgan edi. 1930-yillarda faqatgina Hindistonning o„zida har yili 100 mln. dan ortiq kishi bezgak bilan kasallangan. Bezgak kasalligining qo„zg„atuvchisini o„rganish va unga qarshi kurash choralarini ishlab chiqishda rus olimlaridan I.I. Mechnikov, V.M. Afanasyev, V.Ya. Danilevskiy, Ye. Marsinovskiy, V.N. Beklemishev, D.D. Romanovskiy va S.M. Isayev,fransuz olimi Sh.L.A. Laveron, ingliz olimi R.D. Ross, P. Gariyem italiyalik olim D.B. Grassi, Bastenelli va boshqalarning xizmatlari katta bo„lgan. Markaziy Osiyo, shu jumladan, O„zbekistonda ham bezgakka qarshi ishlar olib borilgan. Birinchidan, bezgak bilan kasallangan odamlarni majburiy yalpi davolash kurslaridan o„tkazilgan. Ma'lumki, bezgak chivini o„z tuxumlarini ko„lmak suvlarga qo„yadi. Shuning uchun bezgak chivini ko„payishining oldini olish maqsadida ko„lmak suvlar va botqoqliklar o„zlashtirilib, quritilgan. Bezgak chivinlari, ularning tuxumlari, lichinkalari va g„umbaklari turli usullar bilan qirib tashlangan. Oxirgi yillarda bezgak chivinlariga qarshi biologik kurash choralarini qo„llashga alohida e'tibor berilmoqda. Xususan, issiq iqlimli joylarda bezgak chivini lichinkalarini yo„qotish uchun hovuz va ko„llarda tirik tug„ar gambuziya balig„i ko„paytirilmoqda. Bu tadbirlarni o„tkazish natijasida 1960 yildan boshlab MDH mamlakatlarida, shu jumladan O„zbekistonda bezgak kasalligi butunlay tugatilgan. Lekin odamlarning bezgak bilan kasallanishi Janubiy va Markaziy Amerika, Osiyo va ayniqsa, Afrika mamlakatlarida hozirgi kunda ham keng tarqalgan. Jahon sog„liqni saqlash tashkiloti ma'lumotlariga qaraganda, oxirgi vaqtlarda har yili yer shari aholisining 5-6 mln. ni bezgak kasalligi tufayli olamdan ko„z yummoqda. Shulardan 1 mln. dan ortiqrog„i 4-5 yoshgacha bo„lgan bolalarga to„g„ri keladi. Hozirgi vaqtda Anofeles avlodiga kiradigan chivinlarning 400 dan ortiq turlari mavjud bo„lib, shulardan 25-30 ta turi bezgak kasalligi qo„zg„atuvchilarini tashuvchilari hisoblanadi. O„zbekitonda bezgak chivinlarining 8 ta turi aniqlangan bo„lib, shulardan asosan Anopheles sacharovi, An. superictus va An. pulcherrimus turlari bezgak kasaligini tarqatuvchilaridir. Olimlarimizning ma‟lumotlariga qaraganda bezgak paraziti Respublikamizda asosan, Surxandaryo, Qashqadaryo, Navoiy va Toshkent viloyatlarida hamda Farg„ona vodiysida odamlar orasida kam bo„lsada uchrab turadi.
Respublikamizda bezgak kasalligi ayniqsa, Tojikiston bilan chegaradosh bo'lgan Surxandaryo viloyatining Sariosiyo va Uzun tumanlarida odamlarda tez-tez uchrab turadi. Bezgak kasalligi Respublikamizga asosan Tojikiston va Afg„oniston orqali kirib kelish xavfi katta. Bezgakning kasallik manbai bemor va bezgak chivini hisoblanadi. Bezgak kasalligini qo'zg'atuvchisi odam organizmida bo'lib, kasallik belgilarini qo„zg„atmasligi mumkin. Kasallik to„satdan boshlanadi, bemorni isitma tutadi, junjiydi, qaltiraydi, keyin qaltirash bosilib, harorat ko„tariladi bemor qizarib ketadi, nafas olishi qiyinlashadi, halloslaydi va boshi qattiq og„riydi. Isitma bir necha soat tutadi. So'ngra harorat tez pasayib, bir maromga tushadi. Shu payt bemor qattiq terlaydi, ertasiga o'zini sog'lom his qiladi. Keyin yana isitma tutadi. Isitma tutayotgan bemorning qoni tekshirilganda, bezgak plazmodiylarini topish mumkin. Bezgak tutavergach, plazmodiylar qizil qon tanachalarini parchalashi sababli bemor kamqon bo„lib qoladi, talog„i va jigari kattalashadi, oq qon tanachalari ancha kamayadi. Bezgak davolanmay, kasallik uzoq dovom etganda bemorning tinkasi qurib, mehnat qobilyati susayadi, bolalar o„sish va rivojlanishdan orqada qoladi. Odamlarni chivin chaqishidan saqlash uchun badanga chivinga qarshi kremlarni surish, yozda pashshaxonalardan foydalanish lozim. Kasallangan bemorlar esa delagin, primaxin, xinin kabi preparatlar bilan davolanadi. Gambuziya balig„idan foydalaniladi. Suvda bezgak chivinlarining tuxumi, lichinkasi va g„umbaklarini yo„qotish uchun deltafos, fyuri, baeteks, nureel-D va boshqa insektitsidlar ishlatiladi. Piroplazmidalar (Piroplasmida) kenja turkumi vakillari sutemizuvchilarning qonida parazitlik qiladi. Bu kenja turkum vakillarining rivojlanishi ham 2 ta xo„jayinda, ya'ni asosiy xo„jayinlari qon so„ruvchi yaylov kanalari va oraliq xo„jayinlari-turli uy va yovvoyi sutemizuvchilarda o„tadi. Bu kenja turkumga 170 dan ortiq tur kiradi. Pirоplаzmidаlаr (Piroplasmidae) oilasi. Qoramol babeziyasi babeziidlar(Babesiidae) oilasiga kiradi. Shakli yakka va juft noksimon, tuxumsimon, halqasimon va amyobasimon. Noksimon shakllari asosan hayvonlarning eritrositlarida juft-juft bo„lib joylashib parazitlik qiladi. Kattaligi 1,5-2,4 mkm.Babeziyalarning asosiy xo„jayinlari yaylov kanalari va oraliq xo„jayinlari turli uy hayvonlari hisoblanadi. Babezioz qo„zg„atuvchilarini Ixodes ricinus, Boophilus bovis, Rhipicephalus avlodi turlari va boshqa tur yaylov kanalari tarqatadi. Bu kanalarning urg„ochilari kasallangan mollardan qon so„rganda, kasallik qo„zg„atuvchilarini o„zlariga yuqtiradi. Kasallik qo„zg„atuvchilari voyaga yetgan kanalardan ularning keyingi avlodiga, ya‟ni tuxumlariga ham o„tadi. Kanalar barcha rivojlanish davrlarida, ya‟ni lichinkalik, nimfa va imago davrlarida ham kasallik qo„zg„atuvchilarini mollarga o„tkazishi mumkin. Lekin asosiy kasallik qo„zg„atuvchilarini yuqtiradigani-voyaga yetgan kanalar hisoblanadi. Kanalar bir yilda bir marta generasiya beradi. Qoramollar eritrositi babeziya bilan 7-15 % zararlanadi. Qoramollar babezioz bilan asosan bahor va yoz oylarida, ya‟ni may-iyul oylarida kasallanadi. Kasallangan hayvonlarning harorati 40-42 0 C gacha ko„tariladi, ular holsizlanadi, birinchi 2 kunda suti 40-60 % ga kamayadi, keyinchalik esa 80 % gacha kamayadi. Qoramollarning siydigi qizg„ish va to„q qizil rangda bo„ladi. Hayvonlarning ishtahasi pasayadi, kavsh qaytarmay qo„yadi, ichi ketadi, eritrositlari soni 1 mm kubda 2 mln gacha va gemoglobini 30 % gacha kamayadi. Natijada, qoramollar kasallangandan 4-8 kun o„tgandan keyin o„ladi. Ba‟zan esa kasallangan mollar to„satdan talog„i yorilib ketib, 3-4 kunda o„ladi. Babeziyalar eritrositlarda oddiy ikkiga bo„linib yoki kurtaklanib ko„payadi. Babezioz bilan qoramollardan tashqari qo„y, ot, tuya, cho„chqa va itlar ham kasallanadi. Mayda shoxli mollarda, jumladan, qo„ylarda - Babezia ovis turi parazitlik qiladi. Bu parazitning tarqatuvchisi Rhipicephalus avlodiga kiruvchi kanalar hisoblanadi. Teyleridalar (Theileriidae) oilasining vakillaridan – Theileria annulata dastlab qoramollarning limfa hujayralarida, keyinchalik esa eritrositlarida parazitlik qiladi va teylerioz kasalligini qo„zg„atadi. Teylerioz uy va yovvoyi kavsh qaytaruvchi hayvonlarning obligat transmissiv kasalligi hisoblanadi va chorvachilik xo„jaliklariga katta zarar yetkazadi. Teylerioz ham eng xavfli, o„limga olib keladigan kasalliklardan hisoblanadi. Kasallangan hayvonlarning 40-80 % o„ladi. Bu kasallik issiq iqlimli mamlakatlarda, shu jumladan, O„zbekistonda ham chorva mollariga, birinchi navbatda, qoramollarga katta zarar yetkazadi. Teyleriya ko„pga bo„linib, ya‟ni shizogoniya usulida ko„payadi, natijada shizontlar-anor donachalari hosil bo„ladi. Eritrositlar ichida teylerioz qo„zg„atuvchisining shakli har xil, ya‟ni tayoqchasimon, halqasimon, oval, yumaloq, noksimon, vergulsimon, nuqtasimon (anor doniga o„xshash) bo„ladi. Har bir eritrosit ichida 1 tadan 7 tagacha parazit bo„ladi .Teyleriyalar xo„jayin almashinish bilan rivojlanib, kanalar organizmida ko„plab bo„linish (gametogoniya) yo„li bilan ko„payadi. Teyleriya kanalardan issiq qonli hayvonlar organizmiga tushganda, dastlab limfa tizimida shizogoniya yo„li bilan ko„payadi, anor donachalarini hosil qiladi, keyin esa eritrositlarga o„tib oladi. Kasallik qo„zg„atuvchisini asosan voyaga yetgan yaylov kanalari tarqatadi. Tabiiy muhitda eng ko„p kasallangan hayvonlar asosan iyun, iyul va avgust oylariga to„g„ri keladi. Yosh mollarda teylerioz og„ir kechadi. Qoramollar teylerioz bilan ko„proq molxonalarda kasallanadi. Kasallangan qoramollarda inkubatsiya davri 6-25 kunga, odatda, 9-12 kunga to„g„ri keladi. Kasallangan hayvonlarda daslab limfa yo„llari kattalashadi va harorat ko„tarila boshlaydi, ishtahasi pasayadi, mahsuldorligi kamaya boshlaydi. Qon aralash ichi ketadi. Siydik ajralishi qiyinlashadi.MDH da, shu jumladan O„zbekistonda teyleriyalarning 7 ta turi uchraydi. Eng xavflisi Theileria annulata hisoblanadi. Bu parazit Markaziy Osiyo Respublikalarida ko„p uchraydi. Tarqatuvchisi Hyalomma avlodiga mansub kanalar hisoblanadi. Kаsаllаngаn hаyvоnlаrni ulаrdаn qоn surtmаsi tаyyorlаb, mikrоskоp оstidа ko„rish оrqаli аniqlаnаdi. Pirоplаzmidаlаr (Piroplasmidae) oilasi. Kаsаllаngаn hаyvоnlаr eritrоsitlаridа оvаlsimоn, аmyobаsimоn, hаlqаsimоn vа juft nоksimоn shаkldаgi pirоplаzmаlаruchrаydi. Pаrаzitlаr eritrоsitlаrning mаrkаzidа jоylаshgаn. Nоksimоn shаkldаgilаri yirik bo„lib eritrоsitlаrni to„liq qоplаb оlgаn bo„lаdi. Pirоplаzmidalаr oilasi vakillarining kаttаligi 2,2 mkm dаn 4,5 mkm gаchа, nоksimоnlаri esа 6 mkm gаchа bоrаdi (11-rаsm). Pirоplаzmаlаr qоrаmоllаr оrgаnizmidа to„g„ridаn-to„g„ri ikkigа bo„linib, 2 tа qiz hujаyrаlаrni hоsil qilаdi. Yaylоv kаnаlаri kаsаllаngаn qоrаmоllаrni qоnini so„rgаndа, pаrаzit qоn оrqаli kаnаlаr ichаgigа tushаdi vа shizоgоniya usulidа ko„pаyadi. Kеyinchаlik pаrаzitlаr kаnаlаrning gеmоlimfаsigа vа gеmоlimfа оrqаli urg„оchi kаnаlаrning jinsiy оrgаnlаrigа bоrаdi. Kаnаlаr ko„pаya bоshlаgаndа pаrаzit kаnаlаr tuхumi оrqаli kеlgusi аvlоdigа hаm o„tаdi. Kаnаlаr tuхumidаn bаhоrdа pirоplаzmа bilаn kаsаllаngаn lichinkаlаr chiqib qоrаmоllаrgа hujum qilаdi vа ulаrni kаsаllаntirаdi. O„zbеkistоndа qоrаmоllаrgа pirоplаzmоzni аsоsаn bir хo„jаyinli kаnаlаrdаn-Boophilus calcaratus vа Ripicephalus bursa yuqtirаdi. Qоrаmоllаr pirоplаzmоz bilаn аsоsаn tаbiiy shаrоitdа kаnаlаr ko„p bo„lgаn yaylоvlаrdа zаrаrlаnаdi. Shuningdеk,pirоplаzmаlаrdаn-Piroplasma caballi оtlаrdа, Piroplasma ovis mаydа shохli mоllаrdа pаrаzitlik qilаdi. Shunday qilib, babezid, teylerid va pirоplаzmidlarning barcha vakillari eritrotsitlarda parazitlik qilib, qoramollar, qo„y va echkilar, otlar, tuyalar, cho„chqalar va itlarga katta zarar yetkazadi. Kasallangan hayvon qonini so„rgan kana parazitni o„ziga yuqtiradi. Kanalar organizmida jinsiy gametalar yetilib ular o„zaro qo„shiladi va zigota-ookineta hosil bo„ladi. Ookineta kana tuxumdoniga va tuxumdonda rivojlanayotgan tuxumlarga o„tib sporosistaga aylanadi. Sporotsista ichida esa sporozoitlar rivojlanadi. Sporozoitlar kanalarning so„lak bezlarida ham to„planadi. Bunday kanalar sog„lom hayvonlarga yopishib ularning qonini so„rganda sporozoitlar kana so„lagidan mahsuldor hayvonlar qoniga o„tadi. Bu kasalliklar chorvachilikka katta iqtisodiy zarar yetkazadi. Kasallangan mollarning 40-50 % nobud bo„ladi. Piroplazmidalar keltirib chiqaradigan kasalliklarga qarshi kurashish uchun uning tarqatuvchisi - yaylov kanalarini qirib, kasallangan mollarni davolash lozim. Sporozoa - qat'iy harakatsiz parazit protozoyalari; plazmodiya va koksidiya va piroplazmalar va bezgak parazitlarini o'z ichiga oladi Sporozoa
Protozoa phylum, Protozoa - ba'zi tasniflarda superfiliya yoki subkokunkt deb hisoblanadi; flagellates o'z ichiga oladi; ciliates; sporozoylar; amoebas; foraminiferlar sporozoan - parazitar spora hosil qiluvchi protozoan Telosporidiya, Telosporidiya - bir yoki bir nechta infektsion sporozoitlarni o'z ichiga olgan sporlar hosil qiluvchi parazitar sporozoylar. Plazmodium jinsi - Plazmodiidae oilasiga mansub Acnidosporidiya, Acnidosporidiya - Sporozoa subklassi Cnidosporidiya, kichik sinf Cnidosporidiya - pastki xujayralar va umurtqasizlar parazitlari. - (biologiya) bir yoki bir nechta buyruqni o'z ichiga olgan taksonomik guruh 2.4. Plazmodi va boshqa gemosporidiyalarning xilma-xilligi: taksonomiya, filogenetika va genomika Kasallikning muhim agentlari sifatida bezgak parazitlariga qarshi ko'plab tadqiqotlar olib borildi. Shunday bo'lsa-da, odamlarga yuqadigan turlar bezgak parazitlarining xilma-xilligining ozgina qismini tashkil etadi va kelajakda turli xil hayotiy tarixi va boshqa muhim belgilari bilan chambarchas bog'liq bo'lgan parazit turlarining genomikasi bo'yicha loyihalari, bezgakni yaxshiroq tushunishda muhim qadam bo'lib xizmat qilishi mumkin. odamlar va umuman guruhning biologiyasi. Qiyosiy tadqiqotlarni amalga oshirishdan oldin, kuchli filogeniya yoki guruhning evolyutsion tarixini tushunish kerak. Bezgak parazitlarining kashf etilishi va tasnifi tarixi uzoq va ba'zan ayanchli bo'lib kelgan va yangi turlar hali ham kashf etilmoqda, ammo taksonomik printsiplarga rioya qilishimiz muhimdir. Molekulyar sistematikaning so'nggi yutuqlari ushbu organizmlarning xilma-xilligi va evolyutsiyasi haqidagi tushunchamizni shubha ostiga qo'ydi va ruhlantirdi, ammo yangi molekulyar markerlarni ishlab chiqish hali ham qiyin bo'lib qolmoqda va genom tartibini noyob to'siqlar kutmoqda. 2. Apicomplexan Genomik landshaft - Plazmodiumning evolyutsion konteksti Apicomplexan genom odatiy eukaryotik genomdan juda farq qiladi, bu bizning darsliklarimiz va ushbu mavzudagi adabiyotlarning aksariyati. Bu kichik (8,5 - 63 Mb), ixcham, deyarli o'tishi mumkin bo'lgan elementlardan mahrum, jinsdan tashqarida va ba'zi hollarda oilaviy darajadagi tasnifga ega bo'lgan muhim sintenaga ega emas. Yadro genomasi parazitar organizmlar uchun xarakterli gen yo'qotishlarini boshdan kechirdi. Ko'p sonli genlar yadro genomiga yangi nova yaratish (rekombinatsiya, to'plangan mutatsiya yoki genlarning ko'payishi va keyinchalik ajralib chiqish orqali), hujayra ichidagi genlarni organellar va alkal endosimbiont genomlari va bakteriyalardan lateral genlarni bakteriyalardan boshqa joyga o'tkazish orqali kirib bordi. Hozirgi vaqtda 8 avlod ichida 18 tur uchun yadro genomlari ma'lumotlari mavjud; ya'ni Cryptosporidium, Eimeria, Sarcocystis, Neospora, Toksoplazma, Babesiya, Teileriya va Plazmodium. Tahlillar genlarning umumiy miqdorining 11-23% ni tashkil etadigan "yadro" genlarining juda oz foizini tashkil etadigan dinamik genlarni, shuningdek, nasl-nasabga va turlarga xos genlarning katta repertuarlariga ega ekanligini aniqladi. Xromosoma soni va genlarning xromosoma bo'ylab boshqa tashkil etilishi va o'zgarishi xilma-xildir. Bezgakning qo'zg'atuvchisi bo'lgan plazmodium odatda bir xil jinsdagi genomlar juda sintenikdir, ammo bu subtelomerik mintaqalarda nasl-nasabga va turlarga xos bo'lgan genlarning aksariyatiga ega ekanligi bilan ajralib turadi. Plazmodium va Apicomplexa bo'ylab qiyosiy tahlillarni o'tkazish uchun vositalar EuPathDB.org va boshqa saytlarda mavjud. 3. Plazmodium genomikasi va bezgak parazitining genomlarini ajratish san'ati Bu holat klişe bo'lishi mumkin, ammo organizmning genom ketma-ketligini olish uning biologiyasini so'roq qilish uchun eng muhimlaridan biri hisoblanadi. Bezgak parazitining birinchi ikkita genom ketma-ketligi (Plazmodium falciparum va kemiruvchilar modeli Plazmodium yoelii yoelii) yarim yildan ko'proq vaqt davomida qizg'in ketma-ketlik, yig'ilish bo'shliqlarini yopish va ketma-ket izohlardan so'ng 2002 yilda e'lon qilindi. O'shandan beri, Plazmodiumning yana bir nechta turlarining yo'naltiruvchi genlari yaratilib, ularning global sog'liq uchun ahamiyati tufayli odamlarni yuqtiradigan bezgak parazitlariga urg'u berildi. So'nggi paytlarda genomlar ketma-ketligi ma'lumotlarini tez va arzon ishlab chiqarish uchun mavjud bo'lgan texnologiyalarda turli xil geografik joylardan P. falciparum genomlarining portlashi boshlandi va shu bilan birga barcha katta ma'lumotlar bazasini boshqarishning hisoblash muammolari paydo bo'ldi. saqlash va tahlil qilish. Biz ushbu bobni ushbu kitobda keltirilgan ko'plab tadqiqotlar uchun zamin yaratish uchun Sanger-ketma-ketlikdan tortib to hozirgi avlodga tartiblash platformalarigacha tartiblash texnologiyalari muhokamasi bilan boshlaymiz. Keyinchalik biz odatdagi Plazmodium yadro genomining xususiyatlarini (sutemizuvchilarni yuqtiradigan bezgak turlariga ishora qilganda), shuningdek parazitda topilgan yadrodan tashqari apikoplast va mitoxondrial genlarni qisqacha eslatib o'tamiz. Va nihoyat, qiyosiy genomika - tom ma'noda genomlarni turlar ichida va ularning o'rtasida taqqoslash - bezgak paraziti biologiyasi va evolyutsiyasini tushuntirish uchun kuchli vosita sifatida qanday ishlatilganligini aytib o'tdik. 4. Odamning bezgak parazitlarini plazmodium falciparum va plazmodium vivax genetik tadqiqotlarida genom xilma-xilligi va qo'llanilishi. Bezgak bezgagi parazitlarining genomlarini nashr etilishi Plazmodium falciparum va Plazmodium vivax parazit populyatsiyalarida genom o'zgaruvchanligini tizimli tekshirish usullarini ishlab chiqishga zamin yaratdi. Bezgakni o'rganish bo'yicha hamjamiyat uchun genomning keng polimorfizmini va genotipingni aniqlash uchun turli xil vositalar, shu jumladan DNK mikroorremi va yuqori o'tkazuvchanlik sekanslari mavjud. Populyatsiyalar ichida va ular orasidagi genetik xilma-xillikni aniqlash populyatsion genetik tahlilning asosini tashkil etadi, bu nafaqat parazitlarning evolyutsiyasi va moslashuvini aniqlashga yordam beradi, balki terapevtik aralashuvlarni ishlab chiqish va amalga oshirishda muhim ahamiyatga ega. Bu erda biz P. Falciparum va P. vivaxlarda gen funktsiyasini o'rganish uchun genom o'zgaruvchanligi, populyatsion genetika va yuqori o'tkazuvchanlikdagi genetik vositalarni ishlab chiqishda olib borilgan so'nggi yutuqlarni sarhisob qilamiz. 5. Plazmodium parazitlarining funktsional genomikasi So'nggi o'n yil ichida Plazmodium turlarining funktsional genomikasi bezgak parazitlarining tabiiy xostlarida ko'payishi va ko'payishini tavsiflovchi gen va oqsilni ifodalashga oid ko'plab yangi ma'lumotlarni ochib berdi. Genom va proteom-texnologiyalari rivojlanishning barcha asosiy bosqichlari fiziologiyasi va yangi Plazmodium hayot tsiklining rivojlanishini boshqaruvchi ko'plab tartibga soluvchi mexanizmlar haqida yangi ma'lumotlar berdi. Rivojlanish bosqichlari orasidagi morfologik o'tish, gen transkriptsiyasining o'zgarishi bilan bog'liq bo'lib, ular bir nechta tartibga solish mexanizmlari, jumladan transkripsiya omillari va xromatinlarni qayta tiklash uskunalari, shuningdek, DNK / RNK global metabolik jarayonlari bilan tartibga solinadi. Protein darajasida, tarjima darajasi, oqsillarning aylanishi va posttranslatsional o'zgarishlar hayot aylanishini tartibga soluvchi muhim omillar bo'lib chiqdi. Bundan tashqari, Plazmodium parazitlari transkripsiyaviy va post-transkripsiya bilan ba'zi tashqi stimullarga javob berishlari aniq. Hayotiy tsikl davomida gen / oqsil ifloslanishini keng tartibga solish va transkripsiya / translyatsion plastika, bezgak parazitlarining tabiiy xostlariga barqaror moslashishini va shu tariqa ularning dunyoning ko'plab populyatsiyalari orasida tarqalish qobiliyatini aks ettiradi. Plazmodium genomining ushbu dinamik xususiyatlarini yaxshiroq tushunish bezgakni nazorat qilish bo'yicha yangi strategiyalarni ishlab chiqish va ishlab chiqishda yordam beradi. 6. Plazmodium eksperimental genetik xochlari Eksperimental genetik xochlar jinsiy ko'payish jarayoniga taqlid qiladi va shu bilan birga ularda tabiiy nasl berish paytida bir xil turdagi shaxslar o'rtasida sodir bo'ladigan genetik rekombinatsiyaga ham ega. Plazmodiumning kemiruvchi va odam turlari yordamida bajarilgan eksperimental xochlar fenotip va genotipni turli xil belgilar uchun bog'lash uchun ishlatilgan va aniq nomzod genlari ma'lum bo'lmagan fenotiplarni tushunishda ayniqsa foydalidir. Bundan tashqari, eksperimental xochlarning tahlili sodir bo'ladigan rekombinatsiya chastotasi va turlari to'g'risida tushuncha berdi. Ba'zi biologik xususiyatlar bitta genlarni meros qilib olish bilan izohlanadi, ammo miqdoriy belgilar lokusi (qtl) deb nomlanuvchi bir nechta loklar "murakkab belgi" ga hissa qo'shadi. Plazmodium falciparum eksperimental genetik xochlarini bog'lash tahlili xlorokin va kinin kabi bir qator antimalarial dorilarga, shuningdek parazitlarning turli xil hayvonlarning eritrotsitlarini ishg'ol qilish qobiliyatini boshqaruvchi parazitlarni, chivinlarni yuqtirish qobiliyatini aniqladi. , va intraerotsitik o'sish sur'atlari. Genetika xaritasi, shuningdek, genlar ekspressiyasini boshqarish bilan bog'liq bo'lgan genom mintaqalarini (qtl yoki eQTL ifodasi) aniqlashi mumkin. Bezgak parazit biologiyasi, yuqishi va dorilarga chidamliligi haqidagi tushunchamizda genetik xochlar va genetik xaritalar muhim rol o'ynashda davom etmoqda. 7. Gen ekspressiyasini tartibga solish Bezgak parazitlari bizning asosiy biologik mexanizmlar to'g'risidagi hozirgi bilimimizga asoslangan eukaryotlarning toj guruhidagi model organizmlardan ancha uzoq bo'lgan evolyutsion naslni anglatadi. Genlarning ifoda etilishini tartibga solishga kelsak, Plazmodiyadagi tadqiqotlar yuqori eukaryotik organizmlarda saqlanib qolgan ko'plab jihatlarni aniqladi; ammo, shuningdek, bir-biridan mutlaqo farqli bo'lgan bir nechta xususiyatlar mavjud va boshqalar juda kam tushunilgan. Ushbu bo'limda biz gen ekspressiyasini tartibga solishda, transkripsiyaning boshlanishidan mRNKni qayta ishlash orqali oqsil sinteziga qadar bo'lgan ko'p bosqichlar haqida nimani bilishini ko'rib chiqamiz. Genezni ifoda etishning o'ziga xos namunalari qanday boshqarilishini yaxshiroq bilish parazit biologiyasining antijenik o'zgaruvchanlik, jinsiy farqlanish va hujayralar tsiklining rivojlanishi kabi muhim xususiyatlarini yoritib beradi.
Qon oqimiga kiritilganda Plazmodium parazitining invaziv merozoit shakliga duch keladigan birinchi vazifa - bu eritrotsitlar ichiga kirib, o'zini tiklashdir. Jigar shizontining yorilishidan so'ng merozoitlar qon aylanishiga chiqariladi va ular immunitet tizimidan tozalanmasligi uchun eritrotsitlarni muvaffaqiyatli topishi, bog'lanishi va ishg'ol qilinishi kerak. Eritrositning keyingi tsikllari, invaziyasi va o'sishi ko'pincha klinik belgilar bilan bog'liq bo'lgan parazitemiyaning kuchayishiga olib keladi. Parazit immunitet tizimining xurujidan qochish va inson mezbonining retseptorlari repertuarlarining xilma-xilligiga javoban xost hujayrani egallab olishga imkon beradigan molekulyar strategiyalarni ishlab chiqdi. Turlarga qarab, merozoit istilo uchun yaroqli bo'lib qoladigan vaqtning cheklangan oynasi mavjud. Merozoitning invaziv potentsialiga mezbon hujayralar selektsiyasining uch darajasi ta'sir qiladi: 1) mezbon turlar orasidagi tanlov (o'ziga xos tropizm), 2) mezbon turlar ichidagi shaxslar (selitrasi retseptorlari xilma-xilligi) va 3) ichidagi subpopulyatsiyalar. shaxs (yoshga bog'liq bosqinchilik). Host-parazitlarning o'zaro ta'siri, bu hujayralar hujayralarini samarali tanlash va eritrotsitlarni ishg'ol qilish masalalariga bag'ishlanadi. 9. Host hujayralarni qayta tiklash va oqsillarni sotishi Plazmodium spp o'zlarining umurtqali hayvonlar xostlarida, gepatotsitlar va eritrotsitlar ichida yashaydi, bunda bezgakning klinik belgilari uchun katta infektsiyani yuqtirish kerak. Ushbu parazitlar bu xujayralarni patogenez va o'sishni saqlab qolish bilan bog'liq bo'lgan turli maqsadlarda kengaytiradilar. Eritrositni qayta tiklash P. falciparumda eng jadal o'rganilgan va ushbu bobning mavzusi hisoblanadi. Ushbu parazitlar o'zlarining mezbonlarini qayta tiklashga yordam berish uchun yuzlab oqsillarni eritrositlar bo'limiga yuboradilar. Bu eritrotsitlar me'morchiligini tubdan o'zgartirib, asosiy membranani eritmalar va ozuqa moddalariga ko'proq o'tkazuvchan qiladi, shuningdek infektsiyalangan eritrotsitlarning qattiqligi va yopishqoqligini oshiradi. Bundan tashqari, eritrotsitlarda sekretsiya apparati etishmasligi sababli, parazit boshqa oqsillarni qabul qiluvchi hujayraga to'g'ri yo'nalishga olib borishda yordam beradigan ko'plab qo'shimcha oqsillarni ham eksport qilishi kerak. Eksport qilingan oqsillarning ba'zilari vazifalari muhokama qilinadi, chunki eksport qilinadigan oqsillar mezbon xonaga qanday etib borishi to'g'risida yaqinda erishilgan yutuqlar. 10. Chivin-parazit o'zaro ta'sirini molekulyar biologiya va biokimyo orqali o'tkazish: Genomik, prototeomik va glikomik tahlillar. Bezgak parazit-pashsha vektorining o'zaro ta'sirini tushunishimiz genomdan keyingi davrda sezilarli darajada o'sdi. Anopheles gambiae genomi va funktsional genomikasining ketma-ketligi bezgak yuqishida chivin vektori xostining rolini o'rganishda bizning yondashuvimizni o'zgartirdi. Keyingi o'n yil ichida boshqa anofelin turlarining (Plazmodium vivax uchun asosiy vektorlarni) to'liq ketma-ketligiga umid qilamiz. Endi, har qachongidan ko'ra, Vector Biologiya va bezgak parazitining chivin orqali, gametotsitlardan sporozoitlarga o'tish bosqichida yangi infektsiyani blokirovka qiluvchi vaktsinalar / aralashuvlarni rivojlantirish bo'yicha ilmiy izlanishlar olib borilmoqda. Ushbu bob hozirgi vaqtda ma'lum bo'lgan genomik, proteomik va glikomik darajalar, turli xil molekulalar, to'qima bo'linmalari va chivin vektoridagi molekulyar yo'llarning o'rni va bezgak parazitining tarqalishiga ta'sir qilishi mumkin bo'lgan rivojlangan strategiyalar haqida qisqacha ma'lumot beradi. . 11. Malariologning molekulyar asboblar to'plami Ushbu bobda parazit biologiyasining fundamental savollarini hal qilish qobiliyatimizni sezilarli darajada oshirgan eksperimental usullarning so'nggi yutuqlari haqida qisqacha ma'lumot beriladi. Ushbu yutuqlarning ko'pi yangi avlod vektorlari va tartibga solinadigan ifoda tizimlari orqali transfektsiyaning asosiy usullarini takomillashtirish; ammo, gen eksperimentini tahlil qilish, mikroskopiya va dala namunalarini tahlil qilishdagi yutuqlar ham o'z samarasini berdi. 2.2. Lenfadenit Ta'rif
Lenfadenit - bu limfa tugunining yallig'lanishi. Bu ko'pincha yaraning bakterial infektsiyasining asoratidir, garchi u viruslar yoki boshqa kasallik qo'zg'atuvchilar tomonidan ham bo'lishi mumkin. Lenfadenit bir qator limfa tugunlarini qamrab olgan holda yoki umumiy bo'lishi mumkin; yoki lokalizatsiya qilingan infektsiya hududida bir nechta tugunlar bilan cheklangan. Limfadenit ba'zan limfa tugunlarini bog'laydigan limfa tomirlarining yallig'lanishi bo'lgan limfangitga hamroh bo'ladi.Lenfadenit shishgan limfa tugunlari bilan belgilanadi, ular og'riqli, ko'p hollarda shifokor ularga tegsa. Agar limfadenit infektsiyalangan yaraga aloqador bo'lsa, tugunlar ustidagi teri qizarib, tegishi mumkin. Agar limfa tomirlari ham infektsiyalangan bo'lsa, yaradan limfa tugunlari tomon cho'zilgan qizil chiziqlar paydo bo'ladi. Ko'pgina hollarda yuqumli organizmlar gemolitik streptokokklar yoki stafilokokklardir. Gemolitik degani, bakteriyalar qizil qon hujayralarini yo'q qiladigan toksin ishlab chiqaradi.Tana bo'ylab limfa tomirlarining keng tarmog'i va ularning limfa tugunlari bilan aloqasi nima uchun tugunlarning bakterial infektsiyasi tananing boshqa qismlariga yoki boshqa qismlariga tez tarqalishini tushuntirishga yordam beradi. Bolalardagi limfadenit ko'pincha bo'yin hududida uchraydi, chunki bu limfa tugunlari bolalarda bakterial infektsiyalarning tez-tez joylashgan joylari bo'lgan quloq va tomoqqa yaqin. Pseudomonas jinsi ko'p sonli bo'shliqlarda yashaydigan gram-manfiy, tayoqsimon bakteriyalardan iborat. Pseudomonas turlari tuproq, suv va o'simliklarning keng tarqalgan aholisi. Jins, ayniqsa kasallikka chalingan yoki immunitet tizimlari yaxshi ishlamaydigan odamlarda bir nechta turlarning infektsiyaga moyilligi tufayli diqqatga sazovordir. Bunday infektsiyalarga opportunistik infektsiyalar deyiladi. Psevdomonas kamdan-kam hollarda immunitet tizimlari to'liq ishlaydigan odamlarda infektsiyani keltirib chiqaradi. Kasallik keltirib chiqaradigan nasl kasalliklari ko'paygan joylarda keng tarqalgan. Psevdomonas kasalliklar (kasalxonada sotib olingan) kasalliklarning asosiy sabablaridan biridir. Ushbu jinsdagi bakteriyalar nafaqat odamda infektsiyalarni keltirib chiqaradi, balki o'simliklar va hayvonlarda (masalan, otlar) ham infektsiyani keltirib chiqaradi. Masalan, Pseudomonas mallei otlarda ganders kasalligini keltirib chiqaradi. Pseudomonas jinsini tashkil etuvchi turlar Pseudomonadaceae deb tasniflanadigan bakteriyalarning kengroq oilasiga kiradi. Jinsida 140 dan ortiq turlari mavjud. Opportunistik infektsiyalar bilan bog'liq bo'lgan turlarga Pseudomonas aeruginosa, Pseudomonas maltophilia, Pseudomonas fluorescens, Pseudomonas putida, Pseudomonas cepacia, Pseudomonas stutzeri va Pseudomonas putrefaciens kiradi. Pseudomonas aeruginosa, ehtimol, naslning eng taniqli a'zosi. Psevdomonalar qattiq mikroorganizmlardir va ular deyarli namlik va ozuqa mavjud bo'lgan deyarli har qanday sirtda o'sishi mumkin. Jinsiy a'zolar biofilm deb ataladigan yopishqoq bakterial populyatsiyalarni hosil qilishga moyil. Bundan tashqari, Pseudomonas aeruginosa sirtda bo'lganida ularning genetik xatti-harakatlarini maxsus ravishda o'zgartiradi, shu bilan ular eritmada suzganda glikokalik materialidan ko'proq hosil qiladi. Glikokalikka chalinadigan bakteriyalar antibakterial vositalar va fagotsitoz kabi immun reaktsiyalarga juda chidamli bo'lib qoladi. Pseudomonas aeruginosa ba'zi shtammlarida glikokalik ishlab chiqarish shunchalik ajoyibki, qattiq muhitda o'sadigan koloniyalar shilimshiq bo'lib ko'rinadi. Darhaqiqat, ba'zi turlar shunday mukoid koloniyalarini ishlab chiqaradi, chunki kolonkalar plastinka tepaga aylantirilganda, agar plastinka qopqog'iga tushsa. Bu shilimshiq o'smalar mukoid koloniyalari deb ta'riflanadi va ko'pincha infektsiyadan tiklangan namunaning o'ziga xos belgisi hisoblanadi. Psevdomonasning kasallik keltirib chiqaradigan turlari bakteriyalarga infektsiyani yuqtirishga imkon beradigan glikokalikdan tashqari ko'plab omillarga ega bo'lishi mumkin. Pili deb nomlanuvchi qo'shimchalar xost hujayralariga rioya qilish bilan ishlaydi. Tashqi membrananing tarkibiy qismi endotoksinga ega. Va nihoyat, bir qator ekzotoksinlar va hujayradan tashqari fermentlar bakteriyadan uzoqroq joyda zarar etkazishi mumkin. Bunday toksin A deb ataladigan ekzotoksin juda kuchli va infektsiyalarda bakteriyalar zararlanishining asosiy sababi bo'lishi mumkin. Ba'zi turlar, ayniqsa Pseudomonas aeruginosa kasalxonalarda muammo tug'diradi. O'z funktsiyalari tufayli kasalxonalar ko'plab immuniteti past odamlarni topadigan joydir. Bu opportunistik kasallik keltirib chiqaradigan bakteriya uchun ideal muhit. Bundan tashqari, Pseudomonas aeruginosa keng tarqalgan ishlatiladigan antibiotiklarga qarshilik ko'rsatdi. Hozircha bakteriyaga qarshi vaktsina mavjud emas. Pseudomonas tarqalishining oldini olish tegishli gigiena qoidalariga rioya qilishni, shu jumladan qo'l yuvishni ham o'z ichiga oladi. Bakteriyalar va bakterial infektsiyalarga qarang; INFEKTSION va qarshilik; Lipopolisakarid va uning tarkibiy qismlari Pseudomonas (oilaviy Pseudomonadaceae) Gram-manfiy rod shaklidagi bakteriyalar, ular odatda qutb bayrog'i bilan harakatlanadi. Turlar keng miqdordagi organik birikmalarni parchalashga qodir va minerallashuvning muhim agentlari hisoblanadi. Turlari ko'p. Ular tuproqlarda va toza va dengiz suvlarida keng tarqalgan. Ba'zilar patogen bo'lishi mumkin; masalan, P. aeruginosa kuyish infektsiyasini keltirib chiqarishi mumkin, P. mallei ekvivalentlarda bezlarni, P. solanacearum esa turli xil o'simliklarda yaralarni keltirib chiqarishi mumkin.Pseudomonas (s'yoo-doh-moh-năs) n. rodga o'xshash motil pigmentli gram-manfiy bakteriyalarning jinsi. Ko'pchilik tuproqda yashaydi va organik moddalarni parchalaydi. P. aeruginosa yaralardan yiringda paydo bo'ladigan tur; bu siydik yo'llarining infektsiyalari bilan bog'liq. P. pseudomallei melioidozning qo'zg'atuvchisi. 2.3. Sabablari va simptomlari Streptokokk va stafilokokk bakteriyalari limfadenitning eng ko'p uchraydigan sabablari hisoblanadi, ammo viruslar, protozoa, rikottsiyalar, qo'ziqorinlar va tuberkulyoz bakteriyalari ham limfa tugunlarini yuqtirishi mumkin. Tananing ma'lum joylarida limfa tugunlari bilan bog'liq kasalliklar yoki kasalliklar quyon isitmasi (tularemiya), mushukcha kasalligi, limfogranuloma venereum, shankroid, jinsiy gerpes, yuqtirilgan akne, tish xo'ppozi va bubonli vaboni o'z ichiga oladi. Bolalarda tonzillit yoki bakterial og'riqlar bo'ynidagi limfadenitning eng keng tarqalgan sababidir. Tana bo'ylab limfa tugunlarini qamrab oladigan kasalliklarga mononuklyoz, sitomegalovirus infektsiyasi, toksoplazmoz va brutsellyoz kiradi.Lenfadenitning dastlabki belgilari - bu to'qima suyuqligining to'planishi va tanadagi infektsiyaga javoban oq qon hujayralarining ko'payishi natijasida kelib chiqqan tugunlarning shishishi. Keyinchalik rivojlanishga isitma kiradi, ko'pincha 101-102 ° F (38-39 ° C) bilan birga titroq, ishtahani yo'qotish, kuchli terlash, tez yurak urishi va umumiy zaiflik. Tashxis
Jismoniy tekshiruv Lenfadenitning tashxisi odatda bemorning tarixi, tashqi alomatlar va laboratoriya madaniyatining kombinatsiyasiga asoslanadi. Shifokor shikastlangan limfa tugunlari yara yoki mayin yoki yo'qligini ko'rish uchun bosadi. Og'riqsiz shishgan tugunlar ko'pincha mushuk tirnalgan kasallik tufayli yuzaga keladi. Bolalarda shifokor parki, bo'yin mintaqasidagi o'smalar va shishgan limfa tugunlariga o'xshash tug'ma kistalarni istisno qilishi kerak. Limfadenit odatda bo'yin, qo'llar yoki oyoqlardagi limfa tugunlarida tashxis qo'yilgan bo'lsa ham, ko'krak qafasi yoki qorin bo'shlig'idagi limfa tugunlarida paydo bo'lishi mumkin. Agar bemorda qorinda o'tkir limfa tugunlari bo'lsa, shifokor kamaytira olmagan (inguinal churra) qorin bo'shlig'ida churra paydo bo'lishini istisno qilishi kerak. Herniya umumiy aholining 1% da uchraydi; Churra bilan og'rigan bemorlarning 85 foizi erkaklardir. vositalari Limfadenit uchun berilgan dorilar uni keltirib chiqaradigan bakteriya yoki virusga qarab farq qiladi. Agar bemorda limfangit bo'lsa, unga antibiotiklar, odatda penitsillin G (Pfizerpen, Pentidlar), nafsillin (Nafcil, Unipen) yoki sefalosporinlar qo'llaniladi. Eritromitsin (Eryc, E-Mycin, Eryrocin) penitsillinga alerjisi bo'lgan bemorlarga beriladi. Qo'llab-quvvatlash Limfadenitni qo'llab-quvvatlovchi vosita shikastlangan joyni dam olish va issiq nam kompress bilan davolashni o'z ichiga oladi. Jarrohlik Limfadenit bilan bog'liq bo'lgan selülit infektsiyani tarqalish xavfi mavjudligi sababli jarrohlik yo'li bilan davolanmasligi kerak. Yiring faqat xo'ppoz bo'lsa va odatda bemor antibiotiklar bilan davolanishni boshlaganidan keyin chiqariladi. Ba'zi hollarda, agar tashxis qo'yilmagan bo'lsa va javob bo'lmasa, yallig'langan limfa tugunining biopsiyasi zarur. Prognoz Agar bemorga tezda antibiotiklar bilan davolansa, tiklanish prognozi yaxshi bo'ladi. Ko'p hollarda infektsiyani uch yoki to'rt kun ichida nazoratga olish mumkin. Davolanmagan limfadenit bilan og'rigan bemorlarda qon bilan zaharlanish (septitsemiya) rivojlanishi mumkin, bu ba'zida o'limga olib keladi. Oldini olish Lenfadenitning oldini olish bakterial va virusli infektsiyalarni tezda davolashga bog'liq. Lanfadenit - bu limfa tugunlarining yallig'lanishi. Ko'pincha bu bakterial infektsiyaning asoratidir, garchi u viruslar yoki boshqa kasallik qo'zg'atuvchilari tomonidan ham bo'lishi mumkin. Lenfadenit bir nechta limfa tugunlari bilan qo'shilib yoki umumlashtirilgan bo'lishi mumkin yoki lokalizatsiya qilingan infektsiya zonasida bir nechta tugun bilan chegaralanishi mumkin. Limfadenit ba'zan limfa tugunlarini bog'laydigan limfa tomirlarining yallig'lanishi bo'lgan limfangitga hamroh bo'ladi. Limfa tizimi tomirlar (kanallar), tugunlar (bezlar) va organlar tarmog'idir. Bu immunitet tizimining bir qismidir, u infektsiyalar, yallig'lanish va saraton kasalliklaridan himoya qiladi va unga qarshi kurashadi. Limfa tizimi, shuningdek, suyuqlik, yog'lar, oqsillar va boshqa moddalarni butun tanada tashishda ishtirok etadi. Limfa tugunlari limfa suyuqligini filtrlaydigan va infektsiyalarga qarshi kurashish uchun ko'plab oq qon hujayralarini o'z ichiga oladigan kichik tuzilmalardir. Limfadenit shishgan limfa tugunlari bilan ajralib turadi, ular bezlarni bakteriyalar, viruslar, zamburug'lar yoki boshqa organizmlar tomonidan bosib ketganda rivojlanadi. Xo'ppoz shakllangan bo'lsa, tugunlar yumshoq va qattiq yoki yumshoq va "kauchuk" bo'lishi mumkin. Yallig'langan tugun ustidagi teri qizil va issiq bo'lishi mumkin. Ta'sir qilingan tugunlarning joylashuvi odatda infektsiya, yallig'lanish yoki o'sma joylashgan joy bilan bog'liq. Ko'pgina hollarda yuqumli organizmlar Streptokokklar yoki Stafilokokklardir. Agar limfa tomirlari ham infektsiyalangan bo'lsa, limfangit deb ataladigan holatda yaradan limfa tugunlari tomonga cho'zilgan qizil dog'lar, titroq og'rig'i va yuqori isitma va / yoki titroq bo'ladi. Bolada odatda ishtaha yo'qolishi, bosh og'rig'i va mushaklarning og'rig'i bilan kasal bo'lib qoladi. Tana bo'ylab limfa tomirlarining keng tarmog'i va ularning limfa tugunlari bilan aloqasi nima uchun tugunlarning bakterial infektsiyasi tananing boshqa qismlariga yoki boshqa qismlariga tez tarqalishini tushuntirishga yordam beradi. Bolalardagi limfadenit ko'pincha bo'yin hududida uchraydi, chunki bu limfa tugunlari bolalarda bakterial infektsiyalarning tez-tez joylashgan joylari bo'lgan quloq va tomoqqa yaqin.Lenfadenit shuningdek limfa tugunlari infektsiyasi, limfa bezining infektsiyasi yoki lokalizatsiya qilingan limfadenopatiya deb ataladi. Demografiya Lenfadenit va limfangit bakterial infektsiyaning keng tarqalgan asoratidir. Lenfadenitning dastlabki belgilari - bu to'qima suyuqligining to'planishi va tanadagi infektsiyaga javoban oq qon hujayralarining ko'payishi natijasida paydo bo'lgan tugunlarning shishishi. Keyingi rivojlanishga titroq bilan isitma, ishtahani yo'qotish, kuchli terlash, tez yurak urishi va umumiy zaiflik kiradi. Belgilari: bezgakning simptomatologiyasi parazitemiyaga, organizmning turli a'zolariga va parazit yukiga bog'liq. Kuluçka muddati odatda 10-30 kun orasida o'zgarib turadi. Parazit yuki sezilarli darajada oshishi bilan bemorda bosh og'rig'i, yengillik, suyaklar va bo'g'imlarda noaniq og'riqlar, titroq hislar va isitma paydo bo'ladi. Kasallik o'sib borishi bilan, titroq va isitma ko'proq namoyon bo'ladi. Sovuq va isitma tsikl shakliga (paroksism), simptomatik davr 8-12 soat davom etadi. Semptomatik davrda nisbiy normalizatsiya davri bo'ladi, uning davomiyligi yuqadigan parazit turiga bog'liq. Ushbu interval P. vivax va P. ovale (tertian bezgak) holatida taxminan 36-48 soat, P. bezgak kasalligi (quartan bezgak) da 60-70 soatni tashkil qiladi. Klassik tertian paroksismi P. falciparumda kamdan-kam uchraydi: turg'un tupurish yoki kunlik paroksism odatdagidan ko'proq. Bezgak paroksismi eng dahshatli va qo'rqinchli: bu titroqdan boshlanadi, tishlari titrayotgan titragandan, periferik vazokonstriksiyaga olib keladi, natijada siyanotik lablar va mixlar paydo bo'ladi (sovuq davr), bu taxminan bir soat davom etadi. Ushbu davr oxirida tana harorati ko'tarila boshlaydi va (39- 41 daraja C). Isitma kuchli bosh og'rig'i, ko'ngil aynish (qusish) va konvulsiyalar bilan bog'liq. Bemor eyforiya holatini boshdan kechiradi, terlaydi va harorat pasaya boshlaydi. Bir necha soat ichida bemor charchaganini his qiladi, ammo simptomsiz bo'lib, keyingi paroksismgacha simptomatik bo'lib qoladi. Har bir paroksism infektsiyalangan eritrotsitlarning yorilishi va parazitlarning ajralib chiqishi bilan bog'liq. Davolashsiz inson bezgakining barcha turlari o'z-o'zidan davolanishga olib kelishi mumkin, faqat P. falciparum bundan mustasno, tobora og'irlashib, o'limga olib keladi. Ushbu organizm miyada, oshqozon-ichak va buyrak to'qimalarida kapillyar tomirlarning sekvestratsiyasini keltirib chiqaradi. Surunkali bezgak splenomegali, gepatomegali va nefritik sindromlarga olib keladi. . Patologiya va immunologiya: bezgakning alomatlari katta miqdordagi merozoitlarning muomalaga chiqarilishi bilan izohlanadi. INFEKTSION parazit yukini o'z ichiga olgan samarali antijismlar ishlab chiqarilishiga olib keladi. Ushbu antikorlar merozoitlar va shizontslarga qarshi. INFEKTSION, shuningdek, retikuloendotelial tizimning (fagotsitlar) faollashishiga olib keladi. Faollashtirilgan makrofaglar infektsiyalangan (o'zgartirilgan) eritrotsitlar va antikor bilan qoplangan merozoitlarni yo'q qilishga yordam beradi. Hujayra vositachiligi bilan immunitet ham rivojlanib, infektsiyalangan eritrotsitlarni yo'q qilishga yordam beradi. Bezgak infektsiyasi immunosupressiya bilan bog'liq Tashxis - yupqa qon plyonkasidagi bezgak parazitlari. Leishman yoki Giemsa tomonidan bo'yalgan. - Field yoki Giemsa bilan bo'yalgan qalin qon plyonkalarini ham ishlatish mumkin. Suyak iligi plyonkalari tekshirilishi mumkin - Serologiya (IFAT yoki ELISA) o'tkir bezgakni aniqlash uchun mos emas, ammo nefrotik sindrom yoki giperreaktiv bezgak splenomegali sababini aniqlash uchun epidemiologiya uchun retrospektiv test sifatida joylashtirilgan. Davolash va boshqarish: Davolash turli xil kinin lotinlari (kinin sulfat, xlorokin, mefaquin va primaquin va boshqalar) bilan samarali hisoblanadi. Giyohvand moddalarga, ayniqsa P. falciparumda va ma'lum darajada P. vivaxda katta muammo. Nazorat choralari bu zararlangan anofellar chivinlarini yo'q qilishdir. Vaktsinalar ishlab chiqilmoqda va sinab ko'rilmoqda, ammo ularning hech biri odatiy foydalanish uchun mavjud emas. Kasalxona sharoitida Pseudomonas aeruginosa saraton kasalligi, kistik fibroz va kuyish kasalligi bo'lgan odamlarda juda jiddiy infektsiyalarni keltirib chiqarishi mumkin. Tanadagi ko'plab joylardagi boshqa infektsiyalarga Pseudomonas spp sabab bo'lishi mumkin. INFEKTSION saytga xos bo'lishi mumkin, masalan siydik yo'llarida yoki nafas olish tizimida. Ko'proq tarqalgan infektsiyalar (tizimli infektsiyalar deb ataladi), ayniqsa kuyish qurbonlari va immunitetlari immuniteti pasaygan odamlarda paydo bo'lishi mumkin.Kistaning fibroziga chalinganlar uchun Pseudomonas aeruginosa tufayli o'pka infektsiyasi uzoq vaqt davomida halokatli bo'lishi mumkin. Bakteriyalar tabiiy muhitda o'sadigan hamkasblaridan farq qiladigan sirtga ega. Bunday o'zgarishlardan biri bu bakteriyalar atrofida glikokalik ishlab chiqarishdir. Immunitetni yo'q qilish uchun bakteriyalar juda qattiqlashadi. Immunitet reaktsiyasi o'pkaning epitelial hujayralariga zarar etkazadi. Shunday qilib, ba'zida o'pkaning funktsiyasi buzilgan yoki to'xtaydi.Yana bir bakteriya - Pseudomonas cepacia, shuningdek, pufaksimon fibroz bilan og'rigan odamlarda o'pka infektsiyasining paydo bo'lishiga sabab bo'ladi. Ushbu tur Pseudomonas aeruginosa turiga qaraganda ko'proq antibiotiklarga chidamli bo'lgani uchun muammoli. 3.1 Muhokama uchun sаvоllаr: 1. Аpikomplekslar tipiga xos xususiyatlarni ko„rsating? 2. Koksidiyalar va bezgak parazitlarining umumiy tavsifi va qo„zg„atadigan kasalliklarini tushuntiring? 3. Koksidiyalar va bezgak parazitlarini rivojlanishini bayon qiling. 4. Piroplazmidalar kenja turkumi vakillari sutemizuvchilarning qaysi organlarida parazitlik qiladi va qanday kasalliklarni qo„zg„atadi? Yüklə 0,74 Mb. Dostları ilə paylaş:
|