Mavzu: Klinik iboralar va atamalar. Reja: Kirish Iboralar. Klinik iboralar

Klinik atamalar

„Tibbiy atamalar izohli lugʻati“ — 2022-yil A. Q. Shadmanov tahriri ostida „Kamalak-PRESS“ MChJ nashriyotida nashrga tayyorlangan va matbaa bo‘limida chop etilgan tibbiyotga aloqador atamalarga bagʻishlangan lugʻat kitob.
Tibbiy atamalar lug‘ati hozirgi zamon tibbiyotida qo‘llaniladigan 10 000 atrofidagi klinik terminlar va tibbiy tushunchalarni o‘z ichiga qamrab olgan. U umumiy amaliyot vrachlari, farmatsevtlar, tarjimonlar, tibbiyot muassasalari xodimlari hamda tibbiyot institutlari va kollej o‘qituvchilari hamda talabalari uchun terminlar mohiyatini kirill va lotin yozuviga asoslangan yangi o‘zbek alifbosi orqali o‘zlashtirishda maxsus lugʻat qoʻllanma vazifasini oʻtaydi.
So’nggi yillarda o’zbek tiliga bo’lgan e‘tibor tobora kuchayib bormoqda, bu esa o’zbek tilida sohalarga oid atamalar ya‘ni terminlar bilan ishlashga ehtiyojni yuzaga keltirdi. Terminning ma‘nosi, mohiyati, uning nomidan kelib chiqadi. Demak, Terminus lotincha – chegara, chek bundan ko’rinib turibdiki termin chekli, chegaralangan yani, termin muayyan sohaga oid, aniqrog’i-bir ma‘noli so’zdir. Ma‘lumki, har qanday so’z tug‗ilishida bir ma‘noli bo’ladi, lekin kishilik jamiyati taraqqiyoti davomida u ko’p ma‘noli so’zga aylanib boradi. Lingvistik terminologiyaga bag’ishlangan ilmiy ishlarda har qanday termin so’zdir, lekin har qanday so’z termin bo’lolmaydi, degan fikr ilgari suriladi. Termin cheklanganligi, ya‘ni bir ma‘noni ifodalaganligi tufayli maxsus kontekstda hamma vaqt o’z ma‘nosini saqlaydi. U emotsionallik va ekspressivlik xususiyatlariga ega emas. Ohang yordamida terminning ma‘nosi o’zgarmaydi. Demak termin ma‘lum bir sohaga oid so’zlar majmui. Ma‘lum bir sohaga oid bo’lgan termin. Ayni shu sohada faqat birgina ma‘noga ega bo’lishi mumkin. Demak, termin ma‘lum bir sohada aniq bir ma‘noga ega bo’lgan so’zdir O.P. Frolova esa ― terminologiya‖ ga shunday ta‘rif beradi: ―Ma‘lumki fanning atamalar tizimi sifatida tushunchalar tizimiga muvofiq bo’ladi, har qanday tushunchalar tizimiga aniq bir atamalar tizimi bog’liq bo’ladi. Fan rivojlanishi bilan atamalar tizimi ham rivojlanib boradi. Termin ma‘lum bir sohaga oid so’z bo’lish bilan birqatorda shu so’z tilning boyligi hamdir va bu holat tilining boyishi uchun xizmat qiladi. Terminologik leksika til leksikasining ajralmas qismi sifatida u bilan rivojlanadi, jamiyat va til taraqqiyotidagi barcha jarayonlarini boshdan kechiradi. Hozirgi kunda, O’zbekistonda sanoat, qishloq xo’jaligi, fan, texnika, madaniyat va sport kabi sohalarining rivojlanishi o’zbek tilida terminologik lug’at salmog’ini kundan kunga oshirmoqda. Ayni paytda o’zbek tilida fan va texnikaning deyarli barcha sohalariga oid termin va terminologik sistemalar vujudga keldi. Ular, asosan, tarjima va original asarlar yaratish jarayonida vujudga kelmoqda. Ular o’zlari ifodalagan tushuncha bilan birga qabul qilinadi, lekin o’zlashtirgan tilda lug’aviy ma‘noga ega bo’lmaydi. Fransuz tili boshqa tillar kabi o’z leksik boyligiga ega. So’z boyligining ma‘lum bir qismini atamalar tashkil qiladi. Terminlar muayyan bir sohaga oid tushunchalarni ochiq ifoda etuvchi so’zlar bo’lsada, lekin u so’zlarning qo’llanishi shu soha kishilarigagina ma‘lum va tushunarlidir. Buni qilichbozlik sport turi misolida ko‘rib chiqishimiz mumkin. Terminlarni o‗zbek tiliga tarjima qilishda ularni e‘tibor bilan o‘rdanish muhim ahamiyatga egadir.
Terminlar yasashning eng ko’p tarqalgan usuli — mavjud so‗zlarga yangi ma‘no berish (ularni boshqacha tushunish). Masalan, ko’prik, kirish, o’tish, chiqish kabi so’zlar gimnastikada ana shunday terminlardan hisoblanadi. Ko’pincha terminlar so’zlarning, masalan, past-baland (bruslar), balandlab uzoqqa (sakrash) singari o’zaro (birlashishidan ham yasaladi. Osilish, tayanish, tebranish, o’tirish va shu kabi ayrim so’zlar termin sifatida qo’llaniladi. Statik holatlarni bildiradigan terminlar, masalan, tayanish, bilaklarga tayanish, qo’ltiqlarga tayanish; kuraklarda - turish, kallada turish, qo’llarda turish kabilarda tayanch sharti hisobga olinadi, osilish, burchakli osilish, bukilib osilish, egilib osilish gavda holati (uning bo’g’inlarini bir-biriga nisbatan qanday turishini) hisobga olib yasaladi. Tebranish mashqlarining terminlari muayyan harakatlantiruvchi faoliyat xususiyatlarini hisobga olib yasaladi. Masalan: bilaklarga tayanib turib oldinga siltanib ko’tarish, qaddini rostlab siltanib ko’tarilish, oyoqni juftlab yoki bitta oyoqda ko’tarilish va hokazo. Sakrash va sakrab turish terminlari sport gimnastikasida gavdaning havodagi holatiga qarab belgilanadi, masalan: oyoqlarni yig’ib sakrash, oyoqlarni kerib sakrash, to’ntarilish; badiiy gimnastikada gavda bilan oyoqlar holatiga qarab belgilanadi: yopiq sakrash, ochiq sakrash, odimlab sakrash, sapchish, tayanib dumbaloq oshish, tashlanib sakrash, siltanib sakrash, chir aylanib sakrash va hokazolar. Shu o’rinda qilichbozlik sportida foydalaniladigan qurollar turlarining kelib chiqish tarixi va bu atamalarni o’zbek tiliga qanday tarjima qilish borasida mulohazalar tug’iladi. Ushbu sport turida 3 xil qurol bor: sablya, rapira va shpaga. Qilichbozlikdagi qurollarning har biri turlicha o’z tarixiga ega. Qadim-qadimda janglarda yaqin masofalarda to’qnashuv taqdiri hal qilingan bo’lsa, insoniyat turli qurollarni ixtiro qilgach, uzoq masofadan jang qilgan tomon galabasi shubhasiz bo’lib qoldi. Bu hol Yevropada o’rta asrlarda mushket miltiqlarining ixtirosi bilan bog‗liq. Mushket miltiqlar ixtirosi og’ir bo’lgan qilichlardan voz kechilishiga sabab bo’ldi. Ularning o’rnini turli funksiyalarni bajaruvchi qilichlar egallay boshladi. Rus tilida sablya‖ deb ataluvchi qurolni ko‗pchilik tarjimon tilshunoslar shamshir‖ deb tarjima qilishgan bo‗lsalar, rapira‖ va shpaga‖ qurollarini tarjima qilishmagan. Xo‗sh, negashpaga‖ tarjima qilinmoqda-ku, rapira‖ va shpaga‖ni o‗zbek tiliga o‗girishmagan? Hatto ayrim holatlarda aytib o‗tganimizdek, rapira‖ni qilich‖ deb tarjima qilishdi. Qilich bilan shamshirning farqi nima? Bunga turli tarixiy manbaalar har xil ta‘rif berishgan. Shaxsan menz izlanishlarim natijasida shunday xulosaga keldimki, bu so’zlarning faqri yo’q. Shunchaki o’zbek leksemasiga ―qilich‖ turkiy, ―shamshir‖ forsiy tildan kelgan.Ularning jang vaqtida bajaradigan vazifasi bir xil. Lekin qilichbozlikdagi qurollar bundan mustasno. Talaba yunon tilidan o’z ona tiliga klinik terminni tarjima qilishi va teskari jarayon - o’z ona tilidan yunon tiliga tarjima qilishi, orfografik xatolarsiz yoza bilishi, atama elementga ajrata olishi va talaffuz qila olishi talab etiladi. Uchinchi bo’lim-farmatseftik terminlar bo’limida talaba ikki tilda lotin-yunon tillarida to’liq so’z qo’llay olishi blan birga dori-darmon nomlaridagi ma’noli qismlar, ularning yasalish usullari, retsept strurturasi, retseptda qisqartmalar va retseptni to’g’ri yoza bilish ko’nikmalarini o’zlashtirishi lozim bo’ladi. Bo’limning leksik materiali tizimli o’qitishni talab qiladi. Fe’l so’z turkumi va retsept, kimyoviy elementlar va retseptda ularning qo’llanilishi, tuzlar, kislota nomlari va retseptda ularning qo’llanilishi bularning barchasi bir-biriga uzviy bog’liq mavzular hisoblanadi. Retseptura bo’limida o’qituvchining eng asosiy vazifasi talabani ham grammatik, ham orfografik jixatdan savodxonligini oshirishdan iborat. Ko’rib chiqqanimizdek lotin tili fanining barcha bo’limlari klinik fanlar bilan integratsiali darslarni talab qiladi. Ko’p yillik tajriba shuni ko’rsatadiki lotin tiliga ajratilgan 60 soatlik dars davomida tibbiy terminlarni to’g’ri tushunib yetish, qabul qilishga o’rgata olish mumkin xalos. Biroq bu vaqt ichida ko’nikma hosil qilish, ya’niy avtomatizm darajasini egallash qiyin.

Xulosa
Ko’nikma esa olingan bilimni tizimli tarzda aktualizatsiya qilish orqali hosil qilinadi. Bu ko’nikmani hosil bo’lishi esa yo’qori kurslarda teoritik va klinik fanlar tibbiy terminlarga kasbning asosiy faktori sifatida muntazam urg’u berib tursalargina amalga oshishi mumkin. Meditsina institutlarida metodologiyaning asosiy vazifalaridan bittasi har tomonlama klinik fanlarning o’quv programmasi bilan uzviy bog’liqlikni optimal darajada amalga oshirishdir. Keling biz lotin tili “gorizontal chiziqda” harakatlanuvchi qo’yidagi kafedralarni qarab chiqamiz: anatomiya, gistologiya, biologiya. Bularning aloqasi esa turli ko’rinishga ega: talaba bilan mashg’ulot, tugarakda aynan anatomik terminlar ustida ishlash, yosh o’qituvchilar bilan ishlash, bibliografik bo’lim bilan ishlash. “Vertikal chiziq” bo’yicha esa o’qitishning maqsadi amaliy jixatdan hamma mashg’ulotlarda uzliksiz davom etishi kerak. Farmakologiya va lotin tilining integratsiyasi juda muximdir. Chunki lotin tilidagi so’zlar orfografiyasi va tarjimasi farmakologiya fanida asosiy tayanch hisoblanadi. Shu jumladan anatomiya, gistalogiya, patalogik anatomiya kafedralarining integratsiyali o’quv jarayoni talaba uchun muximdir. Bu xolat retseptura bo’limining ketmaketligining yoritilishi farmakologiya fanini retseptura bo’liming o’zagini tashkil qiladi.
Anatomiya fanida har-bir bo’limning bo’limining Ketma-ketligi lotin tili kursi bilan mos kelishi talabaga fanlarni o’zlashtirishga yordam beradi. Lotin tili kursida o’tilgan mavzuning keying bosqichlarda patolologik anatomiya darslarida tibbiyot terminlarining qo’llanilishini osonlashtiradi. Bu integratsiyani har-xil ko’rinishda tashkillashtirish mumkin:
1. Kafedralararo ilmiy-amaliy konferentsiya
2. O’quv-uslubiy smenarrrlar
3. Mujassamlashgan lektsiyalar
4. Talabalar ilmiy tugaragidagi ma’ruzalar Integratsiya mavzusi ko’tarilar ekan o’quv jarayonining oxirgi natijasivrachlarimizning kelejakdagi ilmiy va amaliy faoliyatiga o’tkir bilim va yuqori savodxonlik bilan kirib borishlari biz ustozlar uchun eng muxim vazifadir.