Mavzu: Klinik iboralar va atamalar. Reja: Kirish Iboralar. Klinik iboralar

Klinik iboralar

Iboralarning quyidagi xususiyatlari mavjud:
1. Iboralar ahamiyati va qo‘llanishi jihatidan, odatda, so‘zga tеng kеladi: kapalagi uchib kеtdi (cho‘chidi), og‘zing qani dеsa qulog‘ini ko‘rsatadi (lapashang)
2. Iboralar ko‘chma ma'no ifodalaydi va ta'sirchanlikka, obrazlilikka ega bo‘ladi. Masalan, qo‘y og‘zidan cho‘p olmagan iborasani o‘qigan odam o‘t yeb turgan qo‘y, uning og‘zidagi cho‘p kabi timsollarni ko‘z oldiga keltiradi. Yuvosh so‘zida esa bu kabi xususiyatlar yo‘q.
3. Iboralar gap tarkibida yaxlit ko‘rinishda bitta so‘roqqa javob bo‘ladi va bitta gap bo‘lagi vazifasini bajaradi: yulduzni benarvon uradigan (yigit)- qanday (yigit)?
4. Ayrim iboralar tarkibiga boshqa so‘zlarni kiritish yoki tarkibidagi so‘zlarni o‘zgartirish mumkin: ko‘zi tushdi - ko‘zi mеnga tushdi; burni ko‘tarilgan - burni ko‘tarilib kеtibdi - burni ko‘tarilibdi va h.
5. Iboralar ko‘proq so‘zlashuv va badiiy uslubda ishlatiladi. Ulardan unumli foydalanish nutqning ta'sirchanligini oshiradi.
6. Birikmalargina emas, ayrim gaplar ham ibora holiga kelib qolishi mumkin: ishtahasi ochildi, dili siyoh bo’ldi. Iboralarning barchasi ko’chma ma’no ifodalaydi va ularda emotsionallik so’zga nisbatan kuchli bo’ladi.
Shuning uchun iboralar nutqning ifodalaligini va ta’sirchanligini oshiradi.Tilning iboralarni o’rganadigan bo’limi frazeologiya, iboralar yig’indisi esa frazeologizm deb yuritiladi. Frazeologiya har doim tilshunoslarning e'tiborini tortdi, chunki tilning frazeologik qismida ma'lum bir xalqning milliy xarakterini hukm qilish mumkin bo'lgan eng hissiy rangli, eng aniq, aniq birliklarni o'z ichiga oladi. Frazeologiya - bu so'z yoki o'zgarmaydigan iboradan ko'ra murakkabroq shakl. Tilshunoslik boʻlimi sifatidagi F.ning asosiy diqqateʼtibori frazeologizmlar tabiatini va ularning kategorial belgilarini oʻrganishga, shuningdek, frazeologizmlarning nutqda qoʻllanish qonuniyatlarini aniqlashga qaratiladi. Fanning eng muhim muammosi frazeologizmlarni nutkda hosil qilinadigan (yaʼni avvaldan tayyor. boʻlmagan) soʻz birikmalaridan farklab, ajratib olish va shu asosda frazeologizmlarning belgilarini aniklashdir. Idiomafrazeologizmlar, frazeologik birikmalar va barqaror jumlalar (maqol va matallar, gapga teng boshqa frazeologizmlar) oʻrtasidagi muayyan tafovutlarga qarab koʻplab tadqiqotchilar frazeologiyani 2 xil: tor va keng maʼnoda tushunadilar. Uni keng maʼnoda tushunilganda, frazeologiya. doirasiga maqol va matallar, folklorga xos barqaror jumlalar, baʼzi muloqot shakllari (salomlashish, xayrlashish jumlalari) ham kiritiladi. Lekin bu masala, yaʼni Folkerning keng maʼnoda tushunish masalasi hanuz munozarali boʻlib qolmoqda. Frazeologiyaning asosiy vazifalari yoki masalalari: frazeologik tarkibning izchilligini aniqlash va shu munosabat bilan frazeologizmning belgi(lik) xususiyatini oʻrganish; frazeologizmlar omonimiyasi, sinonimiyasi, antonimiyasi, polisemiyasi va variantdorligini tavsiflash; frazeologizmlar tarkibida qoʻllanuvchi soʻzlar va ularga xos maʼnolarning oʻziga xos xususiyatlarini aniqlash;
frazeologizmlarning soʻz turkumlari bilan oʻzaro munosabatlarini oydinlashtirish; ularning sintaktik rolini aniklash;
frazeologik birliklar tarkibida soʻzlarning yangi maʼnolari hosil boʻlishini oʻrganish va boshqa F. frazeologik birliklarni ajratish prinsiplarini, ularni oʻrganish, tasniflash va lugʻatlarda tavsiflash metodlarini ishlab chiqadi. Frazeologiyada ishlab chiqilgan oʻziga xos, xilmaxil metodlar asosida tilning frazeologik tarkibi turlicha: struktursemantik, grammatik, vazifaviyuslubiy asoslarga kura tasnif etiladi. Struktursemantik tasnif prinsipi asosiy hisoblanadi. Frazeologiya tilshunoslikning mustaqil tarmogʻi sifatida 20-asrning 40-yillarida rus tilshunosligida paydo boʻlgan. Uning dastlabki shakllanishiga rus olimlari A.A.Potebnya, I.I.Sreznevskiy, A.A.Shaxmatov asarlarida asos solingan boʻlsa, barqaror (turgʻun) soʻz birikmalarini alohida tilshunoslik boʻlimi - F.da oʻrganish masalasi 20-40-yillardagi oʻquvmetodik adabiyotlarda - Ye.D.Polivanov, S.Abakumov, L.A.Bulaxovskiy asarlarida koʻtarib chiqilgan. Gʻarbiy Yevropa va Amerika tilshunosligida F. tilshunoslikning alohida boʻlimi sifatida ajratilmaydi. Oʻzbek tilshunosligida frazeologiya sohasidagi tadqiqotlar oʻtgan asrning 50- yillaridan boshlangan. Shu kungacha frazeologizmlar turli jihatlardan oʻrganilgan (Sh.Rahmatullayev, B.Yoʻldoshev, A.Mamatov va boshqalar), F. boʻyicha bir necha lugʻatlar tuzilgan (Sh.Rahmatullayev, M.Sodiqova), yozuvchilardan Abdulla Qodiriy, Abdulla Qahhor, Hamid Olimjon, Oydin, Said Ahmad asarlarining frazeologik tarkibi tadqiq etilgan. 70-80-yillarda SamDU qoshida frazeologik tadqiqotlarni muvofiqlashtiruvchi va maxsus toʻplamlar chiqaruvchi markaz faoliyat ko’rsatgan.

3.