Mavzu Markaziy Osiyo tariхiga oid rus va evropa tillaridagi yozma manbalar. Reja

Florio Benevini elchiligi to’g’risida manbalar. Sharqqa katta harbiy kuch yuborish va uni qurol vositasi bilan egallash harakati Pyotr I (1682-1725) davridan boshlab kuchayib ketdi.
Pyotr I Aleksandr Bekovich-Cherkasskiyni mukammal qurollangan 5000 askar bilan Xivaga, uni Rossiya homiyligiga kiritish xususida xon bilan muzokaralar olib borish uchun yubordi. Aslida bu shunchaki elchilik emas, balki xonni chalg’itib, Xiva xonligini kuch bilan bo’ysundirishga qaratilgan harakat edi. Lekin Pyotr I maqsadiga erisha olmadi. Bekovich-Cherkasskiy ekspedisiyasi muvaffaqiyatsizlikka uchradi. Sherg’ozixon (1715-1728 yy.) Rossiya podshosining asl niyatini o’z vaqtida payqadi va A.Bekovich-Cherkasskiy ekspedisiyasini daf qildi. Shundan keyin Rossiya Xiva va Buxoro xonliklarini bo’ysundirish payti kelmaganligini, uni osonlikcha bo’ysundirish mumkin emasligini, ularni hali ko’p o’rganish zarurligini angladi.
Rossiya elchilik mahkamasining mas’ul xodimi Florio Benevini elchiligi shunday maqsad bilan O’rta Osiyoga yuborildi. Shuni ham aytish kerakki, Buxoro va Xivada A.Bekovich-Cherkasskiy voqeasidan keyin Pyotr I O’rta Osiyoga katta qo’shin yuboradi, degan xavf-xatar tug’ilgan edi. Shuning uchun bo’lsa kerak, Abulfayzxon 1717 yili Rossiyaga elchi yuborib, u bilan do’stona va savdo-sotiq aloqalarini o’rnatish istagini bildirdi.
Florio Benevini uchun tuzilgan va 1718 yil 13 iyul kuni Pyotr I tarafidan tasdiqlangan qo’llanmada elchiga quyidagi topshiriqlar berilgan: 1) Florio Benevini Buxoro xoni huzuriga podsho hazratlarining elchisi sifatida boradi. Shu haqda uning qo’liga podsho hazratlarining Buxoro xoni nomiga yozilgan maktubi topshirildi. Elchi Peterburgdan Moskvaga qaytib borishi hamono Astraxanga jo’nab ketadi. Astraxandan Buxorogacha Abulfayzxonning uni Astraxanda kutib turgan elchisi bilan birga boradi. 2) Florio Benevini Abulfayzxonning elchisiga yo’lda o’zini tanitmaydi. Yo’lda, ayniqsa Buxoro xonligi hududlaridan o’tayotganda, hamma yerlanii, xususan bandargoh, qal’a va shaharlarni diqqat bilan ko’zdan kechirib boradi. 3) Xon bilan uchrashganda uni Eron va boshqa davlatlarning elchilari qatorida zo’r hurmat va ehtirom bilan qabul qilinishiga erishsin. Podsho hazrati oliylari u bilan do’stlik va savdo-sotiq aloqalarini ilgaridan ham ziyoda bo’lishini istayotganini xonga ma’lum qilsin. 4) Buxoroda bo’lganida, qanday bo’lmasin, Buxoro xonligi qal’alari, qo’shini, otliq va piyoda askarlarining umumiy soni, ularning qurol-aslahalari va qancha zambaragi borligini, qo’shinidagi umumiy ahvol, qal’alarning qo’riqlanishini bilib olsin. 5) Abulfayzxonning Eron shohi va Xiva xonlari bilan munosabati qay darajada ekanligini aniqlasin. Xiva xoniga qarshi harbiy ittifoq tuzish taklif etilsin. 6) Buxoroda qanday tovarlar ishlab chiqariladi va ular qaerlarga olib borib sotiladi? Buxoroga dengiz yoki quruqlikdan qaysi yo’l bilan borish mumkin? Buxoroda qaysi rus tovarlariga ehtiyoj katta? Rossiya bilan savdo-sotiqni kuchaytirish mumkinmi? Mana shu masalalarni aniqlasin. 7) Amudaryoda oltin bormi? Buxoro xonini qo’riqlash uchun necha yuz gvardiyachi, yoki qo’shin yuborilsa, xon bunga rozi bo’ladi? Shuni ham aniqlasin. Har ikkila elchilik, Buxoro xonining Rossiyadan vataniga qaytib kelayotgan elchisi va Florio Benevini 1721 yil 6 noyabrda Buxoroga yetib oldilar.
Florio Benevini va uning hamrohlarini Buxoroga 10 verst qolganda yo’l ustida Buxoro to’pchiboshisi boshliq 50 kishidan iborat saroy mulozimlari kutib oldilar. Rossiya elchiligi Buxoroda uch yarim yil, 1721 yil 6 noyabridan to 1725 yil 8 apreligacha turdi va podshoning yuqoridagi topshiriqlari bo’yicha qimmatli ma’lumotlar to’pladi. Ularning eng muhimlari quyida keltirildi. Buxoro va xalqining qurol-aslahalari haqida Florio Benevinining o’z hukumatiga bergan ma’lumotnoma (relyatsiya)sida shular yozilgan: «(Qal’asi) yarim vayron bo’lgan xandaq bilan o’ralgan. Shaharda loydan qurilgan 15 ming hovli-joy mavjud. Shaxar markazida pishiq g’ishtdan qurilgan baland minorali xon saroyi va madrasalar joylashgan. Juda kam o’zbekda miltiq bor. Ular, asosan o’q-yoy va nayza bilan qurollangan. Shaharda hammasi bo’lib 15 nafar zambarak bor. Lekin, ularning faqat bittasidan bayram kunlarida otish mumkin». Ma’lumotnomada Buxorodagi rus asirlari haqida ham ma’lumot bor. «Buxoroda, -deb aytiladi bu hujjatda, xon va boshqa o’zbeklar qo’lida 250 ga yaqin asir bor ... Ularning umumiy soni 1000 taga yetadi. Aytishlaricha, ularning soni Buxoro xonligida 2000, Xiva bilan Orolda 1500 taga yetadi». Mamlakatning yer osti va yer usti boyliklari haqida turli vaqtlarda jo’natilgan ma’lumotnomalarda (Florio Benevini Buxoroda to’plagan ma’lumotlarini qo’lda saqlashdan qo’rqib odamlari orqali Moskva va Peterburgga jo’natib turgan) quyidagilarni o’qiymiz: «Amudaryoning bosh qismida oltin yo’q. Lekin, unga Ko’kcha daryosi kelib qo’shilgan joyda qumloq yerlarda oltin bor, chunki Ko’kcha daryosi oltin va boshqa moddalarga boy tog’lardan boshlanadi. Ko’kchaning boshlanish qismida, xususan yoz faslida mahalliy aholi katta-katta oltin parchalarini topib oladilar».
«Badaxshondan tashqari, oltin, kumush, achchiqtosh, qo’rg’oshin, oliy navli temir konlari Samarqand va Buxoroda ham bor». «(Yuqorida) tilga olingan Sirdaryoda oltin topsa bo’ladi. Lekin, Andijon va Marg’ilonda ko’proq. Boshqa yerlardagilar haqida choparimiz (Nikolay Miner) aniq qilib aytib beradi. Sirdaryo sohillarida qumdan topilgan oltin parchasini undan berib yubormoqdaman». «O’sha daryoda (Sirdaryoda) oltin bor. (Tevarak-atrofdagi) tog’larda, xususan Koshg’arda, Marg’ilonda, Andijonda va Toshkentda ham bor. Har holda biz shunday deb eshitdik».
F.Benevinining mana bu ma’lumoti ham muhim: «Badaxshon tog’laridagi oltin, la’l va zahar mo’hra konlarining barchasi mahalliy beklarning qo’lida». F.Benevini Buxoroning XVIII asrning I choragidagi ichki va xalqaro ahvoli haqida o’ta muhim ma’lumotlar to’plagan. Uning o’z hukumatiga yuborgan ma’lumotnoma (relyatsiya)sida bu haqda mana bularni o’qish mumkin: «Uni (kamerdiner N.Minerni) savdogar kiyofasida, mol bilan, Balx va Badaxshonga jo’natgan edim. Va ulardan o’tib Loxurgacha borishni buyurgan edim. Lekin, yo’lda talonchilar ko’pligidan Balxdan orqaga qaytdi». «O’sha Badaxshon va Balx mamlakatlari mustaqil bo’lib olganlar. U yoki bu xonning qo’l ostida. Lekin, xonlarini tez-tez almashtirib turadilar». «...Beklarning o’zboshimchaligi tufayli butun mamlakat isyon va tug’yonlar iskanjasida qolgan». «Xususan, poytaxt shahar to’s-to’palon va isyonlar dastidan og’ir ahvolda qolgan. Ayniqsa, Ibrohimbiy kenagas isyoni tufayli Abulfayzxon shaharni tashlab chiqishga majbur bo’lgan, so’ng o’g’li bilan birlashib, Buxoro va uning atrofini talon-toroj qilib katta zarar yetkazdi». «Shahar oziq-ovqat va yem-xashak xususida shu qadar g’arib bo’lib qoldiki, oddiy xalq tirikchilik deb o’z bolalarini sotdi, ko’p odam o’lib ketdi, mol-qo’yi va ot-tuyalari qirilib ketdi».
Buxoro xonligidagi tarqoqlik XVIII asrning boshlarida shu darajada kuchaygan ediki, masalan, Farg’ona vodiysi va Samarqand Buxorodan ajralib chiqib, Qo’qon xonligi (1709-1876 yy.) va Rajabxon boshliq Samarqand bekligi tashkil topdi. Xususan, Samarqand bekligining tashkil topishi haqida F.Benevinining 1723 yil 4 mart kuni yuborgan maxfiy axborotida bunday deyilgan: «...sobiq (Buxoro) otalig’i Ibrohimbiy Samarqand ustiga yurdi va uni egalladi. Shundan keyin boshqalar bilan qo’shilib, xon avlodidan bo’lgan Sherg’ozixonni Rajabxon nomi bilan (Samarqand) taxtiga o’tqazdi va uni o’ziga kuyov qilib oldi. O’zi esa otaliq lavozimini egalladi». Bir fursat vaqt o’tib, Rajabxon maxfiy tarzda F.Benevini bilan aloqa bog’ladi. U rus elchisidan haqiqatan ham Rossiya A.Bekovich-Cherkasskiyning qasdini olmoq uchun Xiva ustiga yurishga ahd qilgan-qilmaganligini bilmoqchi bo’ldi. Bu haqda Xivaning o’zida ham gap-so’zlar yurar edi.
1723 yili Sherg’ozixonning o’zi qalmoq xoni Ayuqsan «Ruslar Saratovda askar to’playotibdilar va balki 1724 yilning bahorida Xiva ustiga yursalar kerak», degan gapni eshitgan edi. Shundan keyin, Sherg’ozixonni Orol o’zbeklari ruslar Xiva ustiga boshlab kelmasmikan, muqobil beklar uni taxtdan tushirib, saltanat tepasiga Temur sultonni o’tqizmasmikan, degan shubha bosdi. XVIII asrning boshlarida Buxoro bilan Xiva o’rtasidagi munosabatlar birmuncha og’irlashgan edi. Bunga navbatda, Xiva xonlarining Buxoro, Chorjo’y va hatto Samarqand hududlarini talon-taroj qilishlari asosiy sabab bo’ldi. 1721 yilga kelib ikki o’rtada urush chiqish havfi ko’zga tashlanib qoldi. F.Benevinining 1721 yil 25 may kuni Moskvaga yo’llagan xabarida masalan, quyidagilarni o’qiymiz: «Xiva xoni haqiqatan ham buxoroliklar bilan urushmoqchi. Shunga tayyorgarlik ko’rmoqda. Lekin, katta beklari bunga yo’1 bermay turibdilar. Ular, hatto Sherg’ozixonni taxtdan tushirib, 15 yildan beri Buxoro xoni huzurida kun kechirayotgan Musaxonni taxtga o’tqizmoqchi bo’lmoqdalar. Shu haqda Xivaning katta beklari Buxoro xoni bilan bordi-keldi qilib turibdilar». F.Benevini Xivaning o’zi ham notinch bo’lib, ikki yirik arbob Sherg’ozixon bilan Temur sulton o’rtasida hokimiyat uchun kurash borayotgani va Rossiya Temur sultonni qo’llab-quvvatlasa, foydali bo’lishini aytdi. «Agar Sherg’ozixon yo’qotilsa, - deb yozadi F.Benevini, - bu yerda tinchlik o’matiladi, hamma yo’llar ochiq bo’ladi».
F.Benevini to’plagan ma’lumotlar Rossiya hukumati, uning tashqi siyosati uchun kelajakda qo’l kelib qoldi.

3.