Mavzu: Metalni kesish, va qismini belgilash. (tekislik va fazoviy) Metallarni qirqish. Amaliy dars rejasi: Metallarni kesish qismini belgilangan

KESISHNI MEXANIZASIYALASH.
Fan texnika taraqqiyoti rivojlanib ketdi. Chilangarlik ishlarini mexanizatsiyalashtirishda keyingi paytlarda mashaqqatli qo’l mehnatini kamaytirish ko’zda tutilgan. Ayniqsa metall kesish randalash dastgohlari abraziv asboblar qo’l mexanizatsiya vositalari chilangarlarning og’irligini yengil qilibgina qolmay balki ish sifatini ham oshirayotir. Mexanizatsiya vositalari ichida qo’l asboblari alohida ahamiyatga egadir. Bularning pnivmatik elektr keskichlar yoki metall kesish RIM 5 markali muhrali zalotnikli dastani siqilgan havo magistral quvur orqali shilanglar yordamida aralash 250 mm gacha bo’lgan metallarni qirqish yoki polotnoli arralar hartum yo’naltiruvchi bo’ylab ilgarilanma qaytma harakat qiladi. Polotno zagatovkaning stoliga o’rnatilib tiski bilan mahkamlanadi. Aralash va gdravlik mexanizm bilan qirqiladi. Zagatovkani qirqib bo’lingach o’z-o’zidan yuqori holatiga qaytariladi.
Vertikal lintasimon aralash stanoklar tashqi va ichki konturini lintasimon arralar bilan qirqish va uyishga imkon beradi. Lintasimon arralar tez kesar va qirqish ishlariga mo’ljallangan bo’lib, uning pastki qismida yetakchi disk diskka lintasimon arra o’rnatiladi. Qirqish tezligi dasta yordamida 1400 ob.min egovlar zanjiri bilan ishlaydi. Unversal qirqish stanoklari turbalarning diametri yoki dumoloq materiallarni qirqishga imkon beradi.
Qirqish uchun dumaloq diskovoy arralar yoki asbob tugmasini bosish bilan klapin ochiladi. Havo kiradi. Udarnikning o’ng tomoniga itaradi. Zalotnik bosimi ta’sirida kameraga o’tadi. Shunday qilib chilangarlik ishlarini unumdorligi qo’l mehnatiga nisbatan 4-5 maratoba sifatli bajariladi. Pnivmatik bolg’alar bilan ishlaganda ishni boshlashdan oldin avval asbobni foydalanishni o’rganib olish, asbob bilan ishlashda uning usullarini o’rganish, ftulka teshigi va zubilo quyrug’ini artib tozalash zarur.



METALLARNI QAYCHI BILAN QIRQISH, QO’L QAYCHI BILAN QIRQISH.
Metalni qaychi bilan qirqish unumli bo`lib istalgan shakldagi detalni qirindi yunmay qirqish imkonini beradi. Lekin qirqish uchun katta kuch talab etmaydi. Shuning uchun qaychilar bilan odatda listovoy materiallar qirqiladi. Chiviq va sortovoy materiallarni qirqish uchun mo`ljallangan mexanikaviy qaychilardan foydalaniladi.
Dastaki qaychilar bilan gopqa listaviy material: 0,5-0,7 mm qalinlikdagi po’lat, tombop tunuka, 1,5 mm gacha qalinlikdagi rangli metallar qirqiladi. Bunday qaychilarning tiri kalta, dastasi uzun bo`ladi. Ular 200, 250, 320, 360 va 400 mm uzunlikda 65, 70 markali po’latdan tayyorlanadi. Qaychilarning qirquvchi qismi NGSS 52 ... 58 gacha toblanadi.
Qaychilar unag’ay (58- rasm, a) va chapaqay (58- rasm, b) bo`ladi. Asosan unaqay qaychilar ishlatiladi, ularda pastki tig`ning qiyaligi ung tomonda yotadi. Chapaqay qaychilar bilan egri chiziqli detallar qirqiladi, egri tirli qaychilar (58-rasm v) list va trubalarda shakldor teshiklar ochish uchun ishlatiladi.
Qaychilar qirquvchi qismining kesimi o’tkirlik burchagi r =70<sup>0</sup> bo`lgan yona shaklida. Qirqish paytida tir uvalanmasligi uchun o’tkirlik burchagi kattaroq olinadi. Ishqalanishni kamaytirish uchun orqa burchak a = 1. 2° qilib olinadi (58-rasmga qarang). Qaychilarning tiri turli, o’tkir bo’lishi va butun uzunligi bo`yicha ko`pi bilan 0,2 mm zazor qoldirib yaqinlashishi kerak qaychi tig’lari orasida zazor bo`lmasa, ular tez o’tmaslashadi, zazor katta bo`lsa, metallni qirqmaydi, balki sezadi.
Qirqish uchun qaychi ung qo`l bilan ushlanadi, bosh barmoq yuqori dastada yotadi, uchta barmoq pastki dastani qamraydi. Qaychini ko’rish uchun ko`rsatkich barmoq yoki jimjimaloq dastalar orasiga olinadi. Material qaychi tig`lari orasiga qanchalik chuqur kirsa, qirqish uchun kam kuch sarflanadi.

Biroq tig`lar katta ochilganda qirqish kuchining gorizontal tashqil etuvchisi (58- raem, g) kattalashib, qaychi materialni qirqmaydi, balki siqib chiqaradi. Kerilish burchagi taxminan 30° bo`lganda ishqalanish kuchlari va chap usulning kuchi itarib chiqaruvchi kuchga qarshilik ko`rsata oladi. Shu burchakni metallarni dastaki qaychilar bilan qirqish uchun eng qulay burchak deb hisoblash kerak.


Qaychilar qirqiladigan sirtga nisbatan tik o’rnatiladi (aks holda ular metallni qirqmaydi, balki ezadi) va reja chizig`i buylab harakatlantiriladi.
Qirqilayotgan polosa xalaqit bermasligi uchun u chap qo`l bilan egiladi. Plastik massalardan yasalgan yupqa listlarni oddiy dasta­ki qaychilar bilan qirqish mumkin. Qirqish jarayonida qirqiladigan listni stolga mahkam bosib turish lozim. Mo’rt plastik massalar-polistirol, organik shisha qaychilar bilan qirqilmaydi, ular arralar bilan arralanadi. Diametri 3 mm gacha bo’lgan sim o’tkir jarli ombir bilan qirqiladi.
Richakli qaychilar bilan (59-rasm) 4 mm gacha qalinlikdagi listaviy metallni qirqish mumkin. 90° burchak ostida charxlangan pastki pichoq qaychi asosiga qo’zg’almas qilib mahkamlangan. Egri tig`li ustki pichoq burchak vositasida suriladi. (Ustki pichoqning tig`i egri bo`lgani uchun bosish burchagi hamisha 15° chamasida saqlanadi). Qirqiladigan metall 4 pastki pichoq ustiga shunday quyiladiki, reja chizig’i ustki pichoq ostidan o’tsin. Richagni pastga harakatlantirib, list bir oz qirdi, so’ngra richak ko’tariladi, zagotovkani bir oz ko’tarib, o’nga suriladi. Polosa material, chiviq va sortaviy metallni 59-rasm, ko’rsatilgan richakli qaychilar bilan qirqish mumkin. Stariqchasida harakatlanadigan polzun 10 da ikkita qo’zg’aluvchi chok: 8 (polosa, burchakli va tavrli prokatni qirqish uchun) : 9 (dumaloq va kvadrat chiviqlarni qirqish uchun) bor. Kuzr pichoqlar 12 va 13 staninaga mahkamlangan.
Qaychilarni ishlatganda qulni tiski va detal qirralarida qistrmaslik uchun extiyot bo’lish kerak. Qirqish paytida pit hosil bo’lmasligi uchun qaychini uyiq oxiriga qattiq qisish qaychi bilan qirqayotganda qulqop kiyib olish lozim.