Mavzu. Milliy tarbiyaning metodologik asoslari reja

«O’quvchining milliy roli» tushunchasi milliy tarbiyani tahlil qilish uchun sotsiologik kalit vazifasini o’taydi. CHunki bu tushunchaning ko’pqirraligi milliy-zamonaviy hayot jabhalarini, milliy tarbiya yo’nalishlarini ilg’ab olish imkonini beradi. Milliy tarbiya tizimini «milliy rol» tushunchasi orqali o’rganish har bir o’zbek o’g’il-qizini ilk yoshlaridan «yahshi bola», «yahshi aka, uka, singil, opa», «yahshi jiyan, tog’a, bo’la...», «yahshi mehmon, mezbon», «yahshi do’st», «odobli bola» kabi «unvonli» munosabatga tayyorlash mehanizmini ochib beradi. Keng ma’noda esa o’quvchining milliy rolini o’zlashtirishi - o’z ichiga milliy fazilatlarni, milliy ahloq me’yorlarini singdirishi, milliy-ijtimoiy hayotga tayyorgarlik ja-rayonlarini ham jamlaydi.

Myushiy ijtimoiy rollarni tasniflash, ularning kundalik hayotda, munosabatlarda bajarilishini ilmiy-pedagogik kuzatish — zamonaviy va istiqbolli usuldir. U bolani «qarshisida» turib emas, balki milliy-ilmiy kuzatish imkonini beradi. Bu esa tadqiqotning ob’ektiv natijalarga ega bo’lishining asosiy shartlaridan biridir.

Zamonaviy fanlar ijtimoiy rollarning quyidagi tasnifini ilgari suradi:

tug’ma, mavqeli ijtimoiy rollar — odam tug’ilganidanoq yoki hayotining u yoki bu bosqichiga kirishganida «meros qilib olinuvchi» rollar (jinsiy, diniy, milliy, fuqarolik, go’daklik, o’smirlik, yigitlik, mo’ysafidlik va b.);

o’zgaruvchan -doimiy bo’lmagan, o’zgarishi mumkin bo’lgan ijtimoiy rollar. (Masalan, u yoki bu kasbni egallash, biror uyushmagan, jamiyatga a’zo bo’lish va undan chiqish mumkin, hatto fuqarolikni ham o’zgartirish mumkin. Biroq tug’ma milliy rollar (o’zbeklik, frantsuzlik va h.k.)dan chiqib bo’lmaydi.)

Muayyan vaziyatdagi ijtimoiy rollar — yo’lovchilik, haridorlik, mehmonlik, mezbonlik va h.k. rollari o’zgaruvchan rollar bilan kamroq, tug’ma rollar bilan ko’proq aloqada bo’ladi. Muayyan vaziyatdagi rollar mahsus va shahsiy ahamiyatga egaligi tufayli kishini yo’lovchi, haridor, mehmon yohud mezbonga «aylantirsa», shahsiy fazilatlar mohiyatidan kelib chiqib shahsni «do’st», «dushman», «mehribon kishi», «taqvodor kishi», «fidoyi odam» va boshqalarga aylantiradi. Demak, shahs tashqi muhit (tabiat, jamiyat, shahslar) bilan munosabatga kirishganida milliy hususiyat (o’ziga hos bo’lgan «ukraincha», «hakas-cha», «gruzincha» yondashuv) kasb etadi. Bu fikr ilk bor nemis sotsiologi U. Gerhard tomonidan tug’ma ijtimoiy rol sifatida taklif qilingan, keyinchalik YU.Sorokin, E.Tarasov, Ufimtsevalar tomonidan ijtimoiy fanlarga kiritilgan edi. Lekin, nazariy jihatdan asoslanganligiga qaramasdan, milliy rolning tug’ma meros, vorislik hususiyatini o’rganish, rivojlantirish sotsialistik internatsionalizm tamoyillariga mos kelmasligi tufayli rivojlantirilmadi.