Mavzu: Monopoliya va bozor modellari Reja

 Bozorning asosiy modellari 
 
Monopoliyaning o`sishi, uning raqobatga ta`siri bozorning shakllanishini 
o`zgartiradi. Bu quyidagi jadvalda o`z aksini topgan.
Sof raqobat modeli asosan yuqorida qayd qilingan sharoitlarga mos keladi. 
Bunda baho shakllanishi to`la erkin holda yuz beradi va sotuvchilar, xaridorlar juda 
ko`p bo`ladi. Bularning kelishib olib ish tutishlari, ozchilikning bozorda hukmini 
o`tkazishi, bir qism sotuvchilarning bahoni o`zgartira olishi mumkinligining 
imkoni bo`lmaydi. Ilgarilari asosan shunday bo`lgan bo`lsa ham keyingi vaqtlarda 
bozor sharoitlari o`zgarib, deyarli sof raqobat ta`kidlab o`tilgan darajada 
bo`lmaydi. Bunga e`tibor berishning sababi shuki, hozirgi vaqtda ham bir necha 
tarmoqlardagi raqobat shu modelga xosdir. Shu bi-lan birga sof raqobat oddiy 
holatni aks ettirib, bunda "daromad" va "xarajatlar" tushunchalaridan yaxshi 
foydalanish mumkin. 
Sof monopoliyani olsak, bundagi eng muhim narsa mahsulot ishlab 
chiqarishning bir firma ixtiyorida 
bo`lishi va uning o`rnini oluvchining yo`qligi, ya`ni haqiqatan ham bozordagi 
tanholikdir. Chunki, monopoliyaning barcha xususiyatlari shundan kelib chiqadi. 
Bu modelning to`rt muhim tomonini ko`rsatish mumkin: 1) sotuvchi yakka, 
tarmoqning tengdoshi yo`q, chunki firma yakkayu-yagona; 2) sotiladigan mahsulot 
juda yuqori darajada bo`lib, undan yaxshirog`i yoki uning o`rnini bosadigani yo`q 

---

(ko`pincha ba`zi xomashyo va yangi mahsulot ta`minotchilariga xos); 3) 
monopolist bozorga o`z hukmini o`tkazadi, bahoni nazorat qiladi, tovarning 
bozorga kelishini o`z qo`lida ushlab turadi; 4) monopolist tomonidan raqiblar 
uchun bozorga kirish yo`li to`la to`siladi. Bunda uning yagonaligi ish bersa, 
zaruriyat tug`ilsa, sun`iy to`siqlar ham ishga solinadi. Ayniqsa bunda patent, 
litsenziyalardan to`la foydalanish mumkin. 
Hozircha shu bilan chegaralanib (chunki quyida yana monopolizmga 
qaytamiz), bundan keyingi model — monopollik raqobatni ko`rib chiqaylik. Bunda 
tanholik yoki ommaviylik sharoiti hukmron bo`lmay, bozorda nisbatan ishlab 
chiqaruvchilar ko`p bo`ladiyu, lekin ularning tovarlari bir xil bo`lmay, farqlanadi. 
Shuning uchun ham ishlab chiqaruvchilar va firmalar minglab bo`lmay, o`nlab 
bo`lsa etarli. Sof raqobatda standartli tovarlar yoki bir xil tovarlar bozorga olib 
chiqilsa, bunda tabaqalashtirilgan tovarlar olib chiqiladi. Tabaqalashtirish yoki 
turlilik mahsulot va xizmatlar sifatiga taalluqli bo`lgani tufashga iste`molchining 
bularga munosabati narx-navoga bog`liq bo`lmaydi. Aytaylik, vinolarning alohida 
xillari yoki bir xil turdagi shokolad kabilarni misol keltirish mumkin. Kiyim 
modalarida buning o`rni albatta katta. Bunda raqiblarga nisbatan bo`lgan ta`sir va 
munosabat faqat baholar orqali bo`lmay, tovar va xizmatlar turliligiga katta e`tibor 
berish yo`li bilan ham amalga oshadi hamda bu asosiy tamoyil bo`lib hisoblanadi. 
Bu modeldagi bozor, ya`ni monopolli raqobatning muhim xususiyatlaridan yana 
biri shuki, tarmoqqa kirish va ma`lum tovar bozorida ishtirok etish oson ko`chadi. 
Bunday bozor ishtirokchilari juda yirik ishlab chiqarishga ega bo`lmay, nisbatan 
katta bo`lmagan firmalar bo`lib, ularning xarajatlari uchun katta mablag` talab 
etilmaydi. 
Monopolli raqobatdagi monopollik mazmunini nima belgilaydi, degan savol 
tug`ilishi mumkin. Bunga javoban shuni aytish mumkinki, tovar xillari turliligi, sotuvga 
chiqariladigan tovarlarning farqlanishi va o`ziga xos monopol egalikning 
mavjudligi bozorda monopol hukmronlikni yuzaga keltiradi. Tovar ishlab 
chiqaruvchilarning yagona bo`lmay, yana boshqalarning bo`lishi va tarmoqqa 
kirish erkinligi mavjud bo`lishiga qaramay, o`z tabaqalashgan tovari yoki 

---

xizmatiga o`zi baho qo`yish imkoniga ega bo`ladi. Bundan tashqari bu bozorda 
mayda va o`rta ishlab chiqaruvchilar bilan birga yiriklari ham ishtirok etadi. 
Shuning uchun ham hozirgi zamon harbiy mamlakatlar bozori tuzilishida shu biz 
ko`rayotgan monopolli raqobat ustunlik qiladi. 
Keyingi model — oligopoliya bo`lib, raqobatda ishtirok etuvchilarning 
ozchilikni tashkil etishi bilan farqlanadi. Agar bozordagi raqiblar ko`pchilik 
bo`lmay, juda ozchilikni tashkil etib, miqdori o`ndan oshmasa, buni oligopoliya 
deyiladi. Bu taxminan sof monopoliya va monopolli raqobat o`rtasidagi bozor 
modelidir. Aytaylik, AQShdagi avtomobil sanoatida uch yirik firma hukmronlik 
qiladi; "Djeneral motorz", "Ford" va "Krays-ler". YAponiyada ham bir nechta 
gigantlar mavjud. Shularga o`xshagan gigantlarning bozordagi hukmronligi 
oligopoliya mazmuniga ega bo`ladi. 
Oligopollar bir xil yoki tabaqalashtirilgan tovarlar ishlab chiqarishi mumkin. 
Bir xillilik ko`pincha xomashyo va yarim fabrikatlar bozoriga xosdir. Aytaylik, ruda, 
neft, po`lat, tsement, texnik spirt kabilar. Tabaqalashtirish asosan iste`mol 
buyumlariga xosdir. Albatta ozchilikni tashkil etgan firmalarning bir birlari bilan 
kelishuvi juda oson. Ular monopol baho, bozorlarni bo`lib olish va raqobatning 
boshqa tomonlariga osonlikcha ta`sir etib, uni chegaralay oladilar. Shunday qilib, 
oligopoliya sof monopoliyaga yaqinlasha oladi. Tajriba shuni ko`rsatadiki, oligopol 
bozordagi raqobat ishlab chiqarish kontsentratsiyasiga bog`liqdir: ular ko`p bo`lsa, 
ya`ni ko`p sonli firmalar mavjud bo`lsa, raqobat ta`siri kuchliroq bo`ladi, agar 
firmalar oz sonli bo`lsa, raqobat zaiflashadi, monopollik ustunlik qiladi. 
Oligopol bozorning rivojlangan raqobatdan muhim farqi shuki, u baho 
harakati bilan bog`langandir. Raqobat bozorida baholar to`xtovsiz va tez-tez 
o`zgarib tursa, oligopol bozorda baho juda kam o`zgarib, ancha turg`unlikka ega 
bo`ladi. Baholarni etakchi firma bo`lsa, belgilaydi qolganlari uning ketidan 
ergashadilar. 
Shunday qilib, raqobat va monopoliyalar ta`siri ostida bozor modellari 
turliligi to`g`risidagi umumiy tu-unchalar bilan tanishib chiqdik. Endi yuqorida 
aytganimizdek, sof monopoliyaga qaytib, bahoning shakllanishi va umuman unga 

---

xos ba`zi muhim tomonlarni to`laroq ko`rib chiqaylik. Bunda harakatlar, baho va 
daromadlar o`zgarish chizig`idan foydalanamiz. Sof raqobatli bozor sharoitida 
elastik, ya`ni o`zgaruvchan talab mavjud bo`lib, talab chizig`i pirovarddagi 
daromad chizig`iga to`g`ri keladi. Monopolistning talab chizig`i tarmoqlar talab 
chizig`iga mos keladi, shunga ko`ra u pasayish xususiyatiga ega. Bunda birinchi 
sotilgan yuqori bahodagi tovarga nisbatan keyingilarining bahosi pasayib boradi. 
Daromad ham shu tarzda bo`ladi. 
Ammo shu narsani ham e`tiborga olish kerakki, doimo baho hisobiga 
daromad olib bo`lmaydi. Bahoning ko`tarilishi hamma vaqt monopoliya uchun 
foydali deb bo`lmaydi. Uning uchun eng ma`qul yo`l ishlab chiqarishni o`stirish va 
taraqqiy ettirishdir. 
YAkka firma mavjudligi va sof monopoliya sharoitida raqobat yo`q bo`ladi, - 
deb bo`lmaydi. Chunki, bu firma resurslar, ishlab chiqarish vositalari va ish kuchi 
bozorida xaridor sifatida raqobatga uchraydi. Jahon bozori ichki bozordan 
farqlanadi. Aytaylik, AQSh yirik avtomobil kontsernlari YAponiya, Germaniya, 
Frantsiya, Shvetsiya kabi mamlakatlar avtomobil firmalari bilan raqobat kurashida 
bo`ladilar. Bularning hammasi monopoliyaning sof mazmunini inkor etmaydi va 
aksmonopoliya 
siyosatini qo`llash talab etiladi. Bu siyosat Xg`X asrning oxiridayoq boshlangan 
bo`lib, hozirgacha takomillashib kelmoqda. Davlatning monopoliyalarga qarshi 
birinchi qonuni antitrest qonun 1890 yilda AQShda chiqarilgan bo`lib, bu 
"Sherman qonuni" deb atalgan. Bu qonun keyinchalik bir necha bor qayta qo`rib 
chiqildi. Bunday qonunlar ko`pchilik bozor iqtisodiyotidagi mamlakatlarga 
mansubdir. Bizning respublikamizda monopoliyadan chiqarish qo`mitasi bor va uning 
asosiy vazifasi monopoliyaga qarshi kurashishdir.