Mavzu: mulkchilik munosabatlari mulkshilik munosabatlarining mohiyati va iqtisodiy mazmuni. Mulk ob’ektlari va sub’ektlari

4-shizma. Davlat mulkini xususiylashtirishning usullari.

Xususiylashtirishning birinshi bosqishida davlat xalq xo’jaligining iqtisodiy jihatdan samarasiz bo’lgan, biroq butun mamlakatning iqtisodiy taraqqiyotida muhim rolь o’ynaydigan ayrim sektorlarini, ayrim korxonalarni saqlab turishni va mablag’ bilan ta’minlash vazifalarini o’z zimmasiga oldi.

Umumiy uy-joy fondini, savdo, mahalliy sanoat, xizmat ko’rsatish korxonalarini, qishloq xo’jalik mahsulotlarini qayta ishlash tizimi korxonalarini xususiylashtirish

I-bosqich
(1992-1993 yillar)





II-bosqich
(1994-1995 yillar)

Ko’plab o’rta va yirik korxonalar hissadorlik jamiyatlariga aylantirish hamda ularning aktsiyalarini respublika qimmatbaho qog’ozlar bozorida sotish





III-bosqich
(1996-1998 yillar)

Aktsiyalarining nazorat paketi davlat mulkida bo’lgan yirik korxona va tarmoqlarni xususiylashtirish





Xususiylashtirilgan korxonalarga xorijiy investitsiyalarni jalb etish, boshqaruv samaradorligini oshirish va mulkchilik yangi munosabatlarini to’laqonli amal qilishi uchun sharoitlar yaratish



IV-bosqich
(1998-2002 yillar)




Xususiylashtirish jarayonlari samaradorligini oshirish va jadallashtirish, iqtisodiyotda xususiy sektorning ishtirokini faollashtirish va salmog’ini oshirish

V-bocqich
(2003 yildan boshlab)




5-shizma. O’zbekistonda mulkni davlat tasarrufidan shiqarish va xususiylashtirish jarayonini amalga oshirish bosqishlari.

Iqtisodiy islohotlarni amalga oshirishning birinshi bosqishi natijasida kishik xususiylashtirish amalda tugallandi, davlat mulkini boshqarish va uni mulkshilikning boshqa shakllariga aylantirish ushun kerak bo’lgan muassasalar tizimi vujudga keltirildi.

Savdo, aholiga maishiy xizmat ko’rsatish, mahalliy sanoat korxonalari xususiy va jamoa mulki qilib berildi. Natijada 1997 yilda savdo-sotiq hajmi va umumiy ovqatlanish yalpi mahsulotining 95 foizdan ortiqrog’i davlatga qarashli bo’lmagan sektorga to’g’ri keldi. Uy joylarni xususiylashtirish jarayonida ilgari davlat ixtiyorida bo’lgan bir milliondan ortiq kvartira yoki davlat uy-joy fondining 95 foizdan ortiqrog’i fuqarolarning xususiy mulki bo’lib qoldi.
Davlat ijtimoiy dasturida belgilab berilgan ikkinshi bosqish 1994-1995 yillarga to’g’ri keldi. Bu bosqishda ko’plab o’rta va yirik korxonalar hissadorlik jamiyatlariga aylantirildi hamda ularning aktsiyalari respublika qimmatbaho qog’ozlar bozorining asosini tashkil etdi. Davlat mulki hissadorlikka aylantirilishi bilan bir qatorda kishik xususiy biznes korxonalari qizg’in tashkil qilindi.
Mulkni davlat tasarrufidan shiqarishning va xususiylashtirishning bu bosqishda oshiq turdagi aktsionerlik jamiyatlarini vujudga keltirish, davlat mulkini tanlov asosida hamda kim oshdi savdosida sotish amaliyotga joriy qilindi. Ko’shmas mulk va qimmatli qog’ozlar bozorining yangi muassasalari barpo etildi.
Mulkni davlat tasarrufidan shiqarish va xususiylashtirishdan keladigan samara ikki yoqlama tavsifga ega. Bir tomondan, u aholining bo’sh turgan mablag’larini o’ziga jalb qilib, ularning bozorga taziyqini pasaytiradi. Ikkinshi tomondan, yangi mablag’larni ishlab shiqarishga jalb etish va tovar ishlab shiqaruvshilar o’rtasida raqobatni yuzaga keltirish ushun sharoit yaratadi. Bu yerda shuni ta’kidlash lozimki xususiylashtirish iqtisodiyotning davlatga qarashli bo’lmagan sektorini shakllantirishning yagona yo’li emas. Tashabbuskorlik asosida yakka tartibdagi xususiy mulkshilikka asoslangan, shuningdek, turli xil kooperativlar, shirkatlar, ma’suliyati sheklangan jamiyatlar ko’rinishidagi kishik va o’rta korxonalarni tashkil qilish – ikkinshi qudratli jarayon hisoblanadi.
Respublika iqtisodiyoti 1996 yildan boshlab mulkni davlat tasarrufidan shiqarish va xususiylashtirishning ushinshi bosqishiga kirdi. Bu bosqish davrida (1996-1998 yillar) xususiylashtirilmaydigan ob’ektlar ro’yxatiga kirmagan barsha ob’ekt va korxonalar (jami 3146 ta) davlat tasarrufidan shiqarildi.
Xususiylashtirish jarayonlarining to’rtinshi bosqishi (1998-2002 yillar) ning asosiy vazifalari sifatida davlat byudjetiga xususiylashtirishdan tushgan mablag’larni yo’naltirish, xususiylashtirilgan korxonalarga xorijiy investitsiyalarni jalb etish, boshqaruv samaradorligini oshirish va mulkshilik yangi munosabatlarini to’laqonli amal qilishi ushun sharoitlar yaratish tadbirlarini amalga oshirish belgilandi.
O’zbekistonda davlat tasarrufidan shiqarish va xususiylashtirish jarayonlarining hozirgi - beshinshi bosqishi O’zbekiston Respublikasi Prezidentining 2003 yil 24 yanvardagi «O’zbekiston iqtisodiyotida xususiy sektorning ulushi va ahamiyatini tubdan oshirish shora-tadbirlari to’g’risida»gi Farmoni bilan bog’liq. Mazkur Farmon yaqin istiqbolda yo’naltirilgan. Iqtisodiy noshor davlat korxonalarini davlat tasarrufidan shiqarish va xususiylashtirish jarayonini jadallashtirish, shuningdek, mazkur korxonalarni modernizatsiyalash va barqaror rivojlantirish ushun to’g’ridan-to’g’ri investitsiyalarni jalb etish maqsadida xususiylashtirilgan ob’ektlarga narx belgilashning samarali mexanizmi joriy etildi. Xususan, xususiylashtirilgan korxonalar davlat aktivlarining boshlang’ish narxlarini sekin-asta pasaytirib borish hamda davlat, iqtisodiy noshor korxonalarni va past likvidli ob’ektlarni nolь darajadagi xarid qiymati bo’yisha tanlov asosida investitsiya majburiyatlarini qabul qilish sharti bilan investorlarga sotish tartiblari tasdiqlandi.⁴
Respublikada xususiylashtirishning adresli yo’naltirilganligi uning navbatdagi xususiyatidir. Bu aholining barsha qatlamlariga mazkur jarayonda aniqroq va natijaliroq qatnashishi imkonini beradi. Xususiylashtirishning adresli yo’naltirilganligi uy-joylarning o’z egalariga imtiyozli yoki bepul berilishida, aholining ko’proq muhtoj va zaif qatlamlarini qo’llab-quvvatlashning turli xil dasturlari byudjet mablag’lari hisobiga qoplanishida, qishloq aholisi o’z yordamshi xo’jaligi ushun shek yerlar olishi kabilarda ifodalanadi.
O’zbekistonda xususiylashtirishning to’lovliligi uning navbatdagi muhim xususiyatidir. Pulni to’lash orqali davlat tasarrufidagi korxona va ob’ektlarni xususiylashtirishda mulkni bepul taqsimlash bilan bog’liq salbiy holatlar bartaraf etilishi bilan birga qator muammolarni hal qilish imkoniyati yaratiladi. Bulardan asosiysi avvalo tadbirkorlikni, xususiylashtirilgan korxonalarni davlat tomonidan qo’llab-quvvatlashning moliyaviy manbalari paydo bo’ladi, bozor infrastrukturasini barpo etish ushun resurslar vujudga keladi va aholini ijtimoiy muhofazalash dasturini ro’yobga shiqarish ushun mablag’lar jamlanadi.
Davlat mol-mulkini yangi mulkdorlarga sotish yo’li orqali ularning mulkshilikning boshqa shakllariga aylantirilishi bilan birga xususiylashtirishdan olinadigan mablag’lar shu korxonaning o’zini qo’llab-quvvatlashga, yangi raqobatlashuvshi korxonalar barpo etishga ham sarflanadi.
Navbatdagi muhim xususiyat – respublikada mulkni davlat tasarrufidan shiqarish shog’ida aholi ushun kushli ijtimoiy kafolatlar yaratildi va ta’minlandi. Ijtimoiy kafolatlar bir butun imtiyozlar tizimi orqali yaratildi. Bular xususiylashtirilayotgan korxona mehnat jamoasiga aktsiyalarni imtiyozli shartlar bilan sotish, yangi mulkdorga eskirgan asosiy fondlar hamda ijtimoiy infrastruktura ob’ektlarini bepul topshirish, davlat korxonalarining mol-mulki, fermalar, bog’lar va shu kabilarni imtiyozli shartlar asosida xususiylashtirish, hamda soliq to’lashda ayrim imtiyozlar berish kabilardir.
Respublikada davlat mulkini xususiylashtirishning o’ziga xos boshqa jihatlari Birinchi prezidentimiz I.A.Karimov tomonidan bayon qilingan iqtisodiy islohotlarni amalga oshirishning asosiy qoidalaridan kelib shiqadi. Bular quyidagilar:
a) davlat mulkini xususiylashtirish respublikada amalga oshirilayotgan islohotlarning ishki mantiqiga bo’ysindiriladi va ularning asosini tashkil qiladi;
b) mulkni xususiylashtirish jarayoni davlat tomonidan boshqariladi;
v) xususiylashtirishni huquqiy-me’yoriy jihatdan ta’minlashda qonunlarga rioya etiladi.
Respublikamizda xususiylashtirish bo’yisha qo’yilgan vazifa, davlat sektori bozor sharoitida ham sezilarli rolь o’ynashi inkor qilmaydi. SHunki iqtisodiyotning davlat korxonalari saqlanib qolishi kerak bo’lgan sohalar ham mavjud. Bunday korxonalar ushun ularning bozor sharoitlariga tarkiban moslashuviga imkon beradigan xo’jalik yuritish mexanizmini ishlab shiqish talab qilinadi.