Mavzu: Mulohazalar algebrasi formulalari tadbiqi. Rele-kontakt sxemalari. Reja

---

Mavzu: Mulohazalar algebrasi formulalari tadbiqi. Rele-kontakt sxemalari. 
REJA: 
1. Rele kontakt sxemalari. 
2. Ikkilik mantiqiy elementlar. 
“Va” mantiqiy elementi. 
“Va” mantiqiy elementini ayrim hollarda “hammasi yoki hech narsa” elementi ham 
deyishadi. Mexanik o‘chirib-yoqgichlar orqali “Va” mantiqiy elementini ishlash 
printsipini ko‘rsatish mumkin. Kalitlar ketma-ket ulangan bo‘lsin: 
1-chizma. 
L1 lampani yoqish uchun nima qilish kerak? 
Buning uchun ikkala kalitni ham yopish kerak, boshqacha qilib aytganda L1 lampa 
yonishi uchun A kalit va B kalitni ham yopish kerak. “Va” mantiqiy elementini integral 
sxemalar korpusida bo‘lgan va tranzistorlarda ko‘p yig‘ilgan. “Va” mantiqiy elementini 
sxemada ko‘rsatish uchun quyidagi belgilashdan foydalaniladi. 
2-chizma. 
“Va” mantiqiy elementi Ava B kirish kalitlariga ulangan. Chiqish indikatori bo‘lib 
svetodiod xizmat qilsin. Agar A va B kirish joylarida “Past” mantiqiy darajali signal (er) 
paydo bo‘lsa, u holda svetodiod yonmaydi. Ushbu holatda quyidagi jadvalda keltirish 
mumkin. 

---

Shunday qilib rostlik jadvali “Va” mantiqiy elementining ishlashi haqida to‘liq ma’lumot 
beradi, ya’ni “Va” mantiqiy funktsiyani tasvirlaydi. “Va” mantiqiy elementi uchun 
kiritilgan belgilash “A va B kirish signallari “Va” mantiqiy funktsiyasi bilan bog‘langan 
bo‘lib, chiqishda Y signal paydo bo‘ladi” deb o‘qiladi. Ushbu tasdiqning qisqartirilgan 
ifodasi BUL IFODASI (A&B) deyiladi. BUL ifodasi – universal til bo‘lib, injenerlar va 
texnik xodimlar tomonidan raqamli texnikada keng qo‘llaniladi. 
Yoki” mantiqiy elementi. 
“Yoki” mantiqiy elementi ayrim hollarda “hech bo‘lmasa birortasi yoki hammasi” deb 
ham yuritiladi. Oddiy o‘chirib-yoqgichlar yordamida “yoki” mantiqiy elementini 
ishlash printsipini quyidagicha tasvirlash mumkin.
Chizmadan tushunarliki hech bo‘lmasa bitta kalit yoki ikkalasi ham yopiq bo‘lsagina L1 
lampa yonadi. “Yoki” mantiqiy elementi uchun rostlik jadvali quyidagicha bo‘ladi: 
3-chizma. 
“Yoki” mantiqiy elementi quyidagicha belgilanadi: 

---

4-chizma. 
Rostlik jadvaliga ko‘ra mos ravishda Bul ifodasi ( yoki A+B=Y ) ko‘rinishda bo‘1adi. 
INVERTOR. 
Shu vaqtgacha ko‘rilgan mantiqiy elementlar hech bo‘lmasa ikkita kirish va bitta 
chiqishga ega edi. INVERTOR deb yuritiladigan “yo‘q” sxemasi esa bitta kirish va bitta 
chiqish mavjud. Invertorning asosiy vazifasi chiqishda kirish signaliga teskari bo‘lgan
signalni ta’minlashdan iborat. Invertor quyidagicha belgilanadi: 
5-chizma. 
Rostlik jadvaliga ko‘ra Bul ifodasi ko‘rinishda bo‘1adi. 
“Va-yo‘q” mantiqiy elementi. 
“Va-yo‘q” mantiqiy elementi va-yo‘q mantiqiy funtsiyani yoki inventorlangan 
“Va” ni amalga oshiradi. Ushbu mantiqiy amal quyidagicha belgilanadi: 
6-chizma 

---

Bu belgini quyidagicha yoyib ham yozish mumkin. 
7-chizma. 
Rostlik jadvali esa quyidagi ko‘rinishni oladi: 
“Yoki-yo‘q” mantiqiy elementi. 
“Yoki-yo‘q” mantiqiy elementi yoki-yo‘q mantiqiy funktsiyani yoki inventorlangan 
“yoki” ni amalga oshiradi.Sxemada quyidagicha belgilanadi: 
8-chizma. 
Rostlik jadvali esa quyidagi ko‘rinishni oladi: 

---

Shunga o‘xshash yana bir qancha standart belgilashlar kiritiladi: 
9-chizma. 
Ikkitadan ortiq sondagi kirishga ega bo‘lgan mantiqiy elementlar uchun ham mos 
ravishda quyidagicha belgilashlar ishlatiladi: 
10-chizma. 

---

Nazorat savollari 
1. Rele-kontakt sxemasini “Va” elementidan foydalangan holda tuzing. 
2. Rele-kontakt sxemasini “Yoki” elementidan foydalangan holda tuzing. 
3. Rele-kontakt sxemasini “invertor” elementidan foydalangan holda tuzing. 
4. Yuqoridagi har bir sxemani chinlik jadvali bilan keltiring. 
5. Sxemalarda kalit qanday vazifa bajaradi? 
6. Fizik electron sxemalardan rele-kontakt sxemalarini qanday farqi bor? 
Foydalanilgan adabiyotlar: 
1. H . T. To’rayev, I. Azizov. “Matematik mantiq va diskret математика”. 
I jild. “Tafakkur-Bo‘stoni”. Toshkent-2011
2. Nefedov V.N., Osipova V.A. Kurs diskretnoy matematiki. M.: MAI, 
1992.- 267 s. 
3. Djeyms A. Anderson. Diskretnaya matematika i kombinatorika. Moskva. 
Sankt Peterburg. Kiev, 2004.- 959 s. 
4. Alyaev Yu.A., Tyurin S.F. Diskretnaya matematika i matematicheskaya 
logika. Uchebnik, Moskva. Finanso’ i statistika. 2006. -366 s. 
5. www. Ziyonet.uz
6. http://www.google.com.