Mavzu: Muloqatning ijtimoiy psixologik tavsifi va uning vazifalari Reja

3.Yozma va og'zaki nutq
Nutq orqali uzatiladigan ma'lumotlarni idrok etish jarayonida suhbatdosh olingan ma'lumotni dekodlaydi, bu esa, o'z navbatida, eshitiladigan nutq tovushlarini so'zlarning ma'nosiga bosqichma-bosqich tarjima qiladi va bu olingan ma'lumotni tushunishni ta'minlaydi.

Nutq yozma va og'zaki bo'lib, ikkinchisi, o'z navbatida, dialogik va monologga bo'linadi. Og'zaki aloqa vositalaridan foydalangan holda ma'lumotlarni uzatish turli shakllarda bo'lishi mumkin - suhbat, nizo, munozara, muzokaralar, bahslar, polemika, ma'ruza.

Og'zaki nutq so'zlovchilar o'rtasida almashinadigan replikatsiyalar, so'z birikmalarining va suhbatdoshdan keyin alohida so'zlarning takrorlanishi, savollar, qo'shimchalar, tushuntirishlar, faqat so'zlovchiga tushunarli ishoralar, turli xil yordamchi so'zlar va so'zlar bilan tavsiflanadi. Ushbu nutqning xususiyatlari ko'p jihatdan suhbatdoshlarning o'zaro tushunish darajasiga, ularning munosabatlariga bog'liq.

Og'zaki nutqning birinchi turi - dialog, ya'ni. har qanday muammolarni birgalikda muhokama qiladigan va hal qiladigan suhbatdoshlar tomonidan qo'llab-quvvatlanadigan suhbat. Dialogik muloqotda kommunikativ rollar navbatma-navbat o'zgarib turadi, buning natijasida o'zaro tushunish asta-sekin rivojlanadi, muloqot qiluvchilarning harakatlari va xatti-harakatlarini muvofiqlashtirish mumkin bo'ladi, ularsiz birgalikdagi faoliyatda natijalarga erishish mumkin emas.

Dialog nutqda ravonlikni, og'zaki bo'lmagan signallarga sezgirlikni, samimiy javoblarni qochqinlardan ajrata olish qobiliyatini anglatadi. Muloqotning markazida o'zingizga va boshqalarga savol berish qobiliyati yotadi. Monologlarning talaffuzini savol shakliga aylantirish va ulardan suhbatda foydalanish, javob sifatida ma'lumot olish ancha samaralidir. Savolning o'zi ham muloqotda ishtirok etish istagining ko'rsatkichidir, uning keyingi rivojlanishini ta'minlaydi.

Og'zaki nutqning ikkinchi turi - bir kishi boshqasiga yoki uni tinglayotgan ko'p odamlarga ishora qiladigan monolog. Monolog nutq kompozitsion jihatdan murakkab bo'lib, u talaffuz qiluvchi monolog aytmoqchi bo'lgan narsani taqdim etishda fikrning to'liqligini, grammatik qoidalarga qat'iy rioya qilishni, qat'iy mantiq va izchillikni talab qiladi. Uning ontogenezdagi kengaytirilgan shakllari dialogik nutqdan kechroq rivojlanadi. Monologik xabarda ma'lumotlarning yo'qolishi miqdori dastlabki ma'lumot hajmining 50%, ba'zi hollarda hatto 80% ga etishi mumkin.

Yozma nutq insoniyat tarixida og'zaki nutqdan ancha keyin paydo bo'lgan. U makon va vaqt bilan ajratilgan odamlar o'rtasidagi muloqotga bo'lgan ehtiyoj natijasida paydo bo'lgan va fikr shartli sxematik chizmalar orqali etkazilgan piktografiyadan, minglab so'zlar bir necha o'nlab harflar yordamida yoziladigan zamonaviy yozuvga qadar rivojlangan. Yozish tufayli bu odamlar tomonidan to'plangan tajribani avloddan-avlodga o'tkazishning eng yaxshi usuli bo'lib chiqdi, chunki u og'zaki nutq orqali uzatilganda, u buzilishi, o'zgartirilishi va hatto izsiz yo'qolishi mumkin edi. Yozma nutq fan tomonidan qo‘llaniladigan murakkab umumlashmalarni ishlab chiqishda, badiiy obrazlarni uzatishda muhim rol o‘ynaydi. Yozma nutq insonni eng to'g'ri shakllantirishga erishishga, mantiq va grammatika qoidalariga qat'iy rioya qilishga, fikrning mazmuni va uslubi haqida chuqurroq o'ylashga majbur qiladi.

Nutqni kodlash va dekodlash jarayonlarining ishlashi og'zaki muloqotning muvaffaqiyatini ta'minlaydigan miya markazlari va tizimlarini saqlab qolish bilan mumkin. Agar ushbu tizimlarning ishida buzilishlar mavjud bo'lsa, odamda turli xil nutq buzilishlari paydo bo'ladi - afazi . Ba'zi hollarda iborani tuzish imkonsiz bo'lib chiqadi, lekin nutqni tushunish saqlanib qoladi, boshqalarida nutqning artikulyatsiyasi buziladi (dizartriya paydo bo'ladi), garchi bemor so'zlarni to'g'ri tanlasa, uchinchidan, qobiliyat. nutqni idrok etish qobiliyatini saqlab qolgan holda yo'qoladi va hokazo.

Odamlarning muloqotini telegraf orqali ma'lumot uzatishga o'xshatib bo'lmaydi, bu erda odamlar og'zaki xabarlar almashadilar. Odamlar bilan muloqot qilishning his-tuyg'ulari va his-tuyg'ulari tabiiy ravishda muloqotga kiradi, ular ma'lum ma'noda uzatiladigan ma'lumotlarga, aloqa ishtirokchilariga, aloqaning butun holatiga tegishli. Nutq bayoni bilan birga keladigan bu hissiy munosabat kommunikativ jarayonning maxsus, noverbal tomonini tashkil qiladi va nutqning ekstra- va paralingvistik hamrohligida ifodalanadi.

Noverbal (ekspressiv) aloqa vositalari og'zaki foydalanishga hamroh bo'ladi va mustaqil sifatida ishlatilishi mumkin. Bularga: mimika, imo-ishoralar, taksilar, pantomima, proksemika, ekstralingvistika, paralingvistika, vizual kontakt kiradi.

Insonning ekspressiv xulq-atvori murakkab ijtimoiy-psixologik hodisadir. U og'zaki bo'lmagan aloqa vositalaridan foydalangan holda harakatlar tizimini o'z ichiga oladi. Zamonaviy psixologik tadqiqotlar shuni ko'rsatdiki, shaxsning ekspressiv repertuari va uning shaxsiyatining psixologik xususiyatlari uzviy birlikdir. Ekspressiv xulq-atvor elementlari ijtimoiy-madaniy xususiyatlarga ega. Ular inson tomonidan sotsializatsiya jarayonida olinadi. Odamlarning o'zaro ta'siri jarayonida ma'lumot uzatish aktlarining 60 dan 80 foizigacha og'zaki bo'lmagan aloqa vositalari orqali amalga oshiriladi.

Og'zaki bo'lmagan aloqa vositalarining o'ziga xos xususiyati shundaki, ulardan foydalanish ongsizning ishi bilan bog'liq. Bu jarayonga ta'sir qilish mumkin emas, ongsiz impulslarni oqilona o'zgartirish mumkin emas, shuning uchun og'zaki bo'lmagan aloqa vositalaridan foydalangan holda uzatiladigan ma'lumotlar eng ishonchli hisoblanadi.

IN zamonaviy psixologiya og'zaki bo'lmagan muloqotning belgi tizimlari bo'lgan barcha noverbal aloqa vositalarining tasnifi mavjud (Labunskaya V.A., 1989). Ushbu tasnif noverbal aloqa vositalarining to'rtta asosiy turini ajratib turadi: optik-kinetik tizim, para- va ekstralingvistik, kommunikativ jarayonning makon va vaqtini tashkil etish, vizual aloqa. (Jadval Neverb aloqa vositalari Labunskaya).

Paralingvistika- bular nutqning ritmik-melodik tuzilishini belgilovchi noverbal aloqa vositalaridir. Paralingvistik aloqa vositalariga quyidagilar kiradi: ovozning sifati, balandligi, balandligi, diapazoni, tonalligi, urg'usi, tembri, ritmi, ovozi (kulish, yig'lash, esnash, xo'rsinish va boshqalar). Misol uchun, hissiy jihatdan kuchli cheklov holatini aks ettiruvchi ovoz salbiy his-tuyg'ular, tajovuzkorlik belgisi sifatida qabul qilinadi, xotirjam, xayrixoh ovoz qiziqish uyg'otadi. Kulgi bilan aytilgan “Bu yerdan ket!” iborasi o'ziga xos ma'noga ega bo'lib, bu iboraning ma'nosidan sezilarli darajada farq qiladi, yuzida g'azab ifodasi bilan aytiladi va ishora bilan birga keladi.

Ekstralingvistika- bular pauza, yo'tal, kulish, yig'lash, shivirlash, nutq tezligi.Nutq tezligi tinglovchining fikrini o'zgartirishning ayniqsa samarali noverbal vositasidir.

Nutq sur'ati psixo-emotsional holatni, salomatlik holatini ko'rsatishi mumkin. Masalan, kundalik yoki ish muloqotining o'ziga xos holatida tezlashtirilgan nutq psixo-emotsional qo'zg'alish, hayajonlanish belgisidir va professional muloqot sharoitida nutqning xuddi shu xususiyati mavjud kasallikning alomati bo'lishi mumkin.

Noverbal aloqa vositalarining optik-kinestetik tizimiga yuz ifodalari, imo-ishoralar va pantomima kiradi.

yuz ifodalari odamning yuz ifodasini yaratuvchi yuz va koʻz harakatlari majmuidir. Yuz ifodasi eng ko'p lablar burchaklari, qoshlarini chimirish yoki ko'tarish, peshonani burishtirish bilan ta'kidlanadi. Shuning uchun, insonning holatini aniqlash uchun uning lablari va qoshlariga qarash kerak.

Zamonaviy tadqiqotchilarning ma'lumotlari shuni ko'rsatadiki, turli madaniyat vakillari ma'lum his-tuyg'ularni boshdan kechirib, ularni yuz ifodalarida teng ravishda ifodalaydilar. Mimikalarda ifodalangan asosiy his-tuyg'ular, ma'lum bir madaniyatga mansubligidan qat'i nazar, odamlar tomonidan tan olinadi.

Yuzning mimik harakatlari odamning psixo-emotsional holatini aks ettiradi, ular xabardorlik darajasi, uning sodir bo'layotgan narsaga munosabati, fikrlari nuqtai nazaridan har xil, shuning uchun ular turli darajada o'zboshimchalik bilan tartibga solinadi. Insonning hissiy holati va his-tuyg'ularini uzatishda miyaning subkortikal tuzilmalari qo'zg'alish manbai bo'lib, yuz ifodalari beixtiyor xarakterga ega.

Adabiyotlar:
1. O‘zbekiston Respublikasining Konstitutsiyasi. – T.: O‘zbekiston, 2011.
2. Davlat tili haqida (yangi tahriri). O‘zbekiston Respublikasining Qonuni. – T.: O‘zbekiston, 1997. – 22 b.
3. Kadrlar tayyorlash milliy dasturi. – T.: Sharq, 1997. – 63 b. 4. Ta'lim to‘g‘risida. O‘zbekiston Respublikasining Qonuni. – T.: O‘zbekiston, 1989. – 30 b.
5. Karimov I.A. O‘zbekiston: milliy istiqlol, iqtisod, siyosat, mafkura. 1-jild. – T.: O‘zbekiston, 1996. – 364 b.
6. Karimov I.A. Asosiy vazifamiz – Vatanimiz taraqqiyoti va xalqimiz farovonligini yanada yuksaltirish. –T.: O‘zbekiston, 2010
7. Karimov I.A. Bu muqaddas Vatanda azizdir inson. -Toshkent:O‘zbekiston, 2010.
8. Karimov I.A. Mamlakatimizda demokratik islohotlarni yanada chuqurlashtirish va fuqarolik jamiyatini rivojlantirish konsepsiyasi: O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Islom Karimovning O‘zbekiston Respublikasi Oliy Majlisi Qonunchilik palatasi va Senatining qo‘shma majlisidagi ma'ruza. 12 noyabr. – Toshkent: O‘zbekiston, 2010.
9. Karimov I.A. O‘zbekiston mustaqillikka erishish ostonasida. – T.:O‘zbekiston, 2011. -370 b.
10. Karimov I.A. Tarixiy hotira va inson omili – buyuk kelajagimizning garovidir T., «O’zbekiston» 2012.