qoralash singari bir qator qoida va ko‘rsatmalar bugun biz «nutq madaniyati» deb
atab kelayotgan tushunchaning aynan o‘zidir
.
Mahmud Koshg‘ariyning «Devon»ida nutq odobi uchun ahamiyatli bo‘lgan
til ma’lumotlari
bilan birgalikda nutq, nutq madaniyati, nutqiy go‘zallikka oid
qimmatli ma’lumotlar mavjud. Birgina misol: Ko‘p sukutga qush qo‘nar, Ko‘rkluk
kishiga so‘z kelar, ya’ni, shoxi ko‘p, shoxlari o‘ralib ketgan daraxtga qush qo‘nadi,
yaxshi kishiga so‘z (maqtov) keladi. Yana:
Ardam boshi til, ya’ni odob va
fazilatning boshi tildir.
Yusuf Xos Hojibning «Qutadg‘u bilig» dostonida ham «Til fazilatlari, foyda
va zararlari haqida», «Til ardami» deb nomlangan maxsus boblar bo‘lib, ular
so‘zlash madaniyatiga bag‘ishlangan. Ayrim namunalar keltiramiz.
So‘zingni ko‘dazgil boshing bormasin,
Tilingni ko‘dazgil tishing sinmasin...
(So‘zingga ehtiyot bo‘l, boshing ketmasin,
Tilingga ehtiyot bo‘l, tishing sinmasin...)
Esanlik tilasa saning bu o‘zung,
Tilingda chiqarma yarog‘siz so‘zung.
(Sening o‘zing esonlik tilasang,
Tilingdagi yarog‘siz so‘zingni chiqarma).
Bilib so‘zla so‘z biligka sonur
,
Biligsiz so‘z o‘z boshini yeyur.
(Bilib so‘zlasa, so‘z donolik sanaladi,
Nodonning so‘zi o‘z boshini yeydi).
Bu o‘rinda biz ulug‘ shoir va mutafakkir Alisher Navoiyning nomini alohida
ehtirom bilan tilga olamiz. O‘z ijodi bilan so‘z qudrati va notiqlik san’atini yuksak
darajaga ko‘targan alloma nutq madaniyati
nazariyasi bilan ham jiddiy
shug‘ullangan. U «Mahbub-ul qulub» asarining 24-bobini voizlikka (notiqlik
san’atiga) bag‘ishlagan, «Muhokamat-ul lug‘atayn» va «Majolis-un nafois» asarlari
esa bevosita tilshunoslikning nazariy muammolarini hal qilishga, turkiy (o‘zbek)
tilining boshqa tillar orasidagi o‘rnini belgilab berishga hamda nutq madaniyatini
o‘rganishga qaratilgan edi.
«Xamsa» ning har bir dostonida so‘zga bo‘lgan
ehtiromini alohida qayd
qiladi. Quyida dostonlarning nasriy bayonidan ayrim parchalarni keltiramiz.
«Hayratul abror»dan: So‘z gavharining sharafi shunchalik yuksakki, gavhardek
qimmat
-baho narsa horn unga sadaf bo‘la olmaydi.
So‘z jon bo‘lib, ruh uning qolipidir. Tanida ruhi bor odam unga ehtiyoj sezadi.
So‘z dunyodagi barcha ko‘ngillarning qutisidagi javhar, hammaning og‘iz qutisidagi
qimmatbaho gavhardir. Agar til bamisoli bir po‘lat zanjir bo‘lsa, so‘z unga qadalgan
injulardir. Til shu chamanning ochilgan bo‘lsa, so‘z durlari unga qo‘ngan
shabnamlardir. So‘z odamning tanasiga роk ruh bag‘ishlaydi. So‘zdan tandagi tirik
ruh halok bo‘lishi mumkin.
Yaxshi so‘z bilan o‘lganni tiriltirib olgani uchun Iso payg‘ambar o‘zini
«Jonbaxsh» deb atagan. So‘z tufayli Xalil o‘zini o‘tga tashlagan. Jabroil ham so‘z
yukiga hammol bo‘lgan. Tangri insonni sirlar xazinasi darajasiga ko‘tarib, uni
so‘zlash qobiliyatiga ega etib, shu sabab hayvonlardan yuksak qilib yaratdi.
Agar, qo‘l bilan berib xayr qilish iloji bo‘lmasa, til bilan ham naf yetkazish
mumkin. Odamni bir og‘iz yaxshi so‘z bilan xursand qilish kerak bo‘lgan vaqtda
unga xazina bersang ham, и qaramaydi. So‘z, bilan el o‘limdan najot topadi, so‘z
bilan o‘lik tan qayta tiriladi. So‘z bilan dinsizlar musulmon bo‘ladi, so‘z
bilan
hayvon deganing insonga aylanishi mumkin. Bir so‘z bilan qancha balolar daf
bo‘ladi, qancha boylik sochsang ham bunday nafga yetishmaydi.
Insonga xos
konning gavhari, bu – so‘zdir, odamzot gulshanining mevasi ham shu so‘zdir.
Nutqning madaniyligini ta’min etadigan tо‘g‘rilik, aniqlik, mantiqiylik,
ifodalilik, boylik, soflik, jо‘yalilik kabi bir qator kommunikativ sifatlar mavjud. Ana
shu kommunikativ sifatlarning barchasini о‘zida mujassamlashtirgan nutq madaniy
hisoblanadi. Har qanday nutqning asosiy maqsadi muayyan axborotni tinglovchiga
yetkazish, shu yо‘l bilan unga ta’sir qilishdan iborat bо‘lib, mazkur sifatlarning jami
nutqning ta’sirchanligini yuzaga keltiradi.
Dostları ilə paylaş: