Mavzu: Mutloq va differensial sezgirlikni o’rganish
Yüklə 230,5 Kb.
|
|
E=1/P
E— sezgirlikni, P— qo'zg'atuvchining ta'sir chegarasi me'yorini anglatadi. Insondagi hid bilish bitta hujayrasining chegarasi tegishli hid tarqatuvchi moddalar uchun 8 molekuladan oshmaydi, maza yoki ta'm sezgisini hosil qilish hid sezgisini yuzaga keltirishga qaraganda 25000 marta ko'proq harakat talab qilinadi. Insonda ko'rish va eshitish analizatorlarining sezgirligi juda yuksakdir. S.I.Vavilovningfikricha, ko'zto'rpardasiga 2 — 8 kvant yorug'lik tushsa, u holda ko'rish hodisasi yuz beradi. Shu sababdan to'la qorong'ilikda yongan shamni 27 km masofadan ko'ra olish mumkin. Biroq narsa tekkanligini sezish uchun ko'rish va eshitishga qaraganda 100 — 10000 ml. marta ortiq energiya kerak bo'ladi. Analizatorlar sezgilarning yuqori chegarasiga ham egadir. Bilinar-bilinmas qo'zg'ovchidan sezgi hosil qiluvchi minimal kuchga ega bo'lgan qo'zg'atuvchining yuksak darajasi mutlaq chegara deyiladi. Retseptorlarga ta'sir qilayotgan qo'zg'atuvchining kuchini yanada ortib borishi retsep-torlardan faqat og'riq sezgisini yuzaga keltiradi. Mutlaq chegaraning me'yori sharoitga qarab o'zgaradi: inson faoliyatining xususiyatlariga, uning yoshiga, retseptorlarning funksional holatiga, qo'zg'atuvchining kuchi hamda davomiyligiga bog'liq holda o'zgarishi mumkin. Sezgilar o'rtasida yuzaga keladigan farqni hosil qilish ikki qo'zg'atuvchi o'rtasidagi minimal farqni farq ajratish chegarasi deb ataladi. Nemis fiziolog olimi Veber odamning o'ng va chap qo'lidagi ikkita narsadan og'irrog'ini aniqlay olish qobiliyatini tekshirib, shunday xulosaga keladi: farq ajratish sezgirligi mutlaq xususiyatga ega bo'lmay, balki nisbiy xususiyatga egadir. Masalan, 100 g. 13, 42 gramm 1000%. 33, 3 gramm Shunday qilib, dastlabki qo'zg'atuvchining me'yori qanchalik katta bo'lsa, demak, qo'shimcha qo'zg'atuvchining me'yori ham shunchalik ko'p bo'lishi lozim: ko'rish analizatori uchun 1/100; eshitish analizatori uchun 1/10; 3)taktilanalizatoriuchun 1/30. Mazkur qonunga binoan, asosiy qo'zg'atuvchi bilan qo'shimcha qo'zg'atuvchi o'ltasidagi farqni ajratish qonuni faqat o'rtacha kuchianishdagi qo'zg'atuvchilar uchunginato'g'ridir. Veber tadqiqotiga asoslanib Fexner sezgilar intensivligining qo'zg'atuvchi kuchiga bog'liqligini quyidagi formula bilan ifodalab bergan: S K IgJ C, bu yerda S— sezgi intensivligi, /-qo'zg'atuvchining kuchi, K va C konstantalardir. Ushbu qonun, asosiy psixofizik qonunga muvofiq, sezgilarning intensivligi qo'zg'atuvchi kuchining logarifmiga proporsionaldir. Qo'zg'atuvchining kuchi geometrik progressiya bo'yicha ortib borsa, sezgilarning intensivligi arifmetik progressiya bo'yicha ortib boradi (Veber — Fexner qonuni). Farq ajratish sezgirligi ham farqlash chegarasining me'yorini teskari proporsionaldirki, demak, farqli ajratish sezgirligi shunchalik kichik bo'ladi. Ajratish sezgirligi sezgirlik turlarining ayrim xususiyatlarini boshqa jihatdan tavsiflashda ham qo'llaniladi. Masalan, shakllarni, hajmlarni ko'rish vositasida idrok qilinadigan narsalarning ranglarini aks ettirish haqida mulohaza yuritish mumkin. Psixoiogiya fanida sezgilarni o'lchashning, asosan, ikki metodi mavjud. Ulardan biri bevosita metod deb atalib, subyektiv ravishda baholashga asoslanadi. O'lchashning ikkinchi metodi esa alomatlarni obyektiv ravishda baholashga asoslangan bo'lib, sezgilarning bevosita mavjudligiga qaratilgandir. Bevoista metod yoki qo'zg'atuvchining so'z bilan baholash metodi quyidagicha tuzilishga ega: sinaluvchiga teri, tovush, yorug'Iik ta'sir qila oladigan qo'zg'atuvchi havola qilinadi, dastawal qo'zg'atuvchi minimal jadallikka ega bo'ladi, so'ng ularning kuchi orttirib boriladi. Mazkur tadbirlardan keyin sinaluvchidan ,,u" qaysi bir sezgi qo'zg'atuvchisini dastlab sezganligi so'raladi. Teri sezgirligini o'lchash uchun ,,esteziometr" maxsus asbobi qo'llaniladi. Eshitish sezgirligini o'lchash audiometr yordamida amalga oshirilib, tovushlarning turli darajada intinsivligi aniqlanadi. Ba'zan kichkina temir sharni har xil balandlikdan tashlab ko'rish orqali ham yuqoridagi maqsad amalga oshiriladi. Ko'rish sezgirligini aniqlash esa sinaluvchining ko'ziga yorug'likni turli intensivlikda yuborish orqali (goho qorong'ilikda), quyidan yuqoriga yorug'lik birligi — luks orttirib boriladi. Ta'm va hid bilish sezgirligi ham maxsus asboblar yordamida o'lchanadi, goho kimyoviy usul ham qo'llaniladi. Bevosita metod tashqi alomatlarga asoslanib ish yuri-tishni taqozo etadi. Sobiq Ittifoq psixologlari va psixo-fiziologlari G.V.Gershuni, E.N.Sokolov, O.S.Vinogradov va boshqalar mazkur metod yordamida uzoq yillar ilmiy tadqiqot ishlari olib borganlar. Ma'lumki, sezgilar hech mahal sust bilish jarayoni bo'lmagan. Ular vegetativ, elektrofiziologik, nafas olish jarayonlarida o'zgarib bor-ganligi uchun o'z tabiati bilan reflektor jarayoni hi-soblanadi. Sczgilardagi reflektor b'zgarishlar ularning obyektiv ravishda yuz berayotganligining ko'rsatkichi deyiladi. Masalan, sezgilarni hosil qiluvchi har qanday qo'zg'atuvchi reflektor jarayonlarini ham vujudga keltirishga qodir. Masalan, bunday qon tomirlarining torayishi, teri galvanik refleks, ya'ni teri elektr qarshiligining kamayishi, miyaning elektr faolligi chastotasining (alfa, ritma, depres-siya holatining) o'zgarishi qo'zg'atuvchiga qarab ko'zning yo'nalishi, bo'yin muskullarining taranglashuvi va boshqalar yuz beradi. Bu narsalarning barchasi sezgilarning paydo bo'lishini obyektiv ko'rsatkichi hisoblanadi. Yuqoridagi tadqiqotchilarning fikriga qaraganda, sinaluvchi subyektga kuchsiz qo'zg'atuvchi bilan ta'sir etilsa, u holda subycktda hech qanday sezgi hosil bo'lmaydi. Sanab o'tilgan reflektorlarda ham o'zgarish yuz bermaydi. Qon tomir yoki elektrofiziologik reaksiyalar kuchsiz qo'zg'atuvchi ta'sirida ham aniq namoyon bo'lishi mumkin, ammo sezish jarayoni esa amalga oshmaydi. Bu holatni elektroensefagrafik reaksiyalar tasdiqlaydi. Tovush qo'zg'atuvchi to'g'risida G.V.Gershuni inson subsensor diapazonga ega degan ilmiy g'oyani olg'a suradi. Bu narsa anglashilmagan fiziologik reaksiyalarga, ya'ni sezib bo'l-mas qo'zg'atuvchilarga asoslanadi. Sezgilarning o'zgarishi adaptatsiya va sensibilizatsiya holatlarida o'z ifodasini topadi. Adaptatsiya (lotincha -adapto moslanmoq) demak, bu sezgi a'zolarining taassurot kuchiga moslashuvi natijasida muayyan sezgirlikning o'zgarishidir. Adaptatsiya hodisasida sezgirlik ortishi yoki kamayishi mumkin. Kuchli ta'sirdan kuchsiz ta'sirotga o'tganda, sezgirlik asta-sekin ortib boradi, ta'sirot kuchayganda esa sezgirlik kamayib boradi (ko'ruv, eshituv, hid bilish, teri-tuyush va hokazo). Odatda, genetik nuqtayi nazardan adaptatsiya uch xil xususiyatli manba ta'sirida vujudga keladi 1. Qo'zg'atuvchilarning davomli ta'siri jarayonida sezgilar tola yo'qolishi mumkin. Masalan, ta'sir qilib turadigan qo'zg'atuvchi doimiy ta'sir o'tkazaversa, bunday holda sezgi so'nib qoladi. Masalan, teriga biror narsa doimiy
Doimiy va harakatsiz qo'zg'atuvchining ta'sirida ko'rish analizatorlarida tola adaptatsiya hodisasi yuz beradi. Bunday holatda qo'zg'atuvchining harakatsizligini ko'rish re-tseptorlari apparatining harakatchanligi bosib ketadi. Ko'zning har doim ixtiyoriy va ixtiyorsiz ravishda harakatlanib turishi ko'rish sezgisining uzluksizligini ta'minlaydi. Qo'zg'atuvchi ta'siridan 2 — 3 soniya o'tgach ko'rish sezgisi yo'qoladi, ya'ni adaptatsiya hodisasi yuzaga keladi. 2. Kuchli qo'zg'atuvchining ta'sirida ham sezgilar zaiflashishi mumkin. Masalan, qo'l muzdek suvga tiqib turilganda doimiy sovuq qo'zg'atuvchi ta'sirida yuzaga kelgan sezgining intensivligi pasayadi. Qorong'iroq xonadan juda yorug' joyga kirib qolsak, bir kuchli yorug'likdan awaliga ,,ko'r" bo'lib qolib, atroflmizdagi narsalarni ajrata olmaymiz. Ma'lum fursat o'tgandan so'ng, ko'rish analizatorlarining sezgirligi keskin sur'atda pasayadi va biz mo'tadil ko'rish imkoniyatiga ega bo'lamiz. Ko'rish sezgirligiga intensiv yorug'lik qo'zg'atuvchisi bilan ta'sir qilganda pasayishdan iborat hodisa yuz beradi va u yorug'lik adaptatsiyasi deb yuritiladi. Ko'rib o'tilgan ikki turdagi adaptatsiyani ko'pincha psixologiya fanida negativ adaptatsiya deyiladi. Chunki har ikkala adaptatsiyada analizatorlarning sezgirligi keskin pasayadi. 3. Sezgirlikni kuchsiz qo'zg'atuvchi ta'siri ostida ortib borishini ham adaptatsiya deb atash an'anaga aylangan. Aksariyat sezgi turlariga xos bo'lgan adaptatsiyaning mazkur turi pozitiv adaptatsiya deyiladi. Qorong'ilik adaptatsiyasida ko'rish sezgirligi ortadi. Sokinlikka nisbatan adaptatsiya eshitish adaptatsiyasi zamirida yuzaga keladi. Tibbiyot psixologiyasida negativ og'riq adaptatsiyasining borligi to'g'risidagi gipoteza (ukolga, ignaga, issiq nurlanishga nisbatan) doimiy mavjudligi ta'kidlanib o'tildi. Adaptatsiyani hosil bo'lish xususiyatlari to'g'risida quyidagilar ma'lum: a) taktil adaptatsiya juda tez hosil bo'ladi; b) ko'z adaptatsiyasi uchun bir necha daqiqa; d) hid va ta'm adaptatsiyalarining paydo bo'lishi uchun undan ham uzoq vaqt talab qilinadi. Adaptatsiyaning muhim tomoni shundaki, u kuchsiz qo'zg'alishni payqashga yordam beradi va kuchli qo'zg'alish ta'siridan sezgi a'zosini saqlaydi. Adaptatsiyani quyidagicha tushuntirib berish mumkin: l)tayoqsimon hujayralarda joylashgan ko'rish purpuri aynib ketadi; 2) miyaning po'stloq qismida sezgirlikni pasaytiradigan tormozlanish bor; tormozlanish esa boshqa joylarda qo'zg'alishni kuchaytiradi, natijada sezgirlik ortadi, buning oqibatida izchil o'zaro induksiya hodisasi ro'y beradi. Analizatorlarning o'zaro munosabati va mashq qilish natijasida sezgirlikning kuchayish hodisasi ro'y beradi, bu sensibilizatsiya deb ataladi. Sezgilar o'zaro munosabatining fiziologik mexanizmi analizatorlarning markaziy qismlarida joylashgan bosh miya po'stlog'idagi qo'zg'alish irradiatsiya hamda konsentratsiya jarayonlari bo'lib hisoblanadi. I.P.Pavlovning ta'limotiga ko'ra, kuchsiz qo'zg'atuvchi bosh miya katta yarimsharlarining po'stlog'ida oson irradiatsiyalanadigan, ya'ni oson yoyilib ketadigan qo'zg'alish jarayonini yuzaga keltiradi. Qo'zg'alish jarayonining irradiatsiyasi natijasida boshqa analizatorlarning sezgirligi ortadi. Kuchli qo'zg'atuvchi ta'sir etganda, aksincha, konsentratsiyaga moyil bo'lgan qo'zg'alish jarayoni yuzaga keladi. O'zaro induksiya qonuniga ko'ra, bunday qo'zg'alish jarayoni boshqa analizatorlarning markaziy qismlarini tormozlanishga olib keladi va natijada ularning sezgirligi pasayadi. Analizatorlar sezgirligining o'zgarishi shartli reflektor asosida, ya'ni ikkinchi signallar tizimiga kiruvchilar ta'siri bilan ham yuzaga kelishi mumkin. Sinaluvchilarga ,,Iimondan nordon", ,,zahardan achchiq" degan so'zlarni talaffuz qilish bilan ularning ko'zlari va tillarida elektr sezgirligi yuzasidan o'zgarishni maydonga keltiruvchi omillar qayd etilgan. Bunda haqiqiy limon va zahar bilan ta'sir qilinganda hosil bo'ladigan qo'zg'alishga o'xshash o'zgarish ma'lum bo'lgan. Sezgi organlarining sezgirligini o'zgartirish qonuniyatlarini o'zlashtirib olganligimizga asoslanib, maxsus ravishda tanlangan qo'shimcha qo'zg'atuvchilarni qo'llash orqali ma'lum bir retseptorlarni sensibilizatsiyalash, ya'ni ularning sezgirligini oshirish imkoniyatiga ega bo'lamiz. Qo'zg'atuvchining birin-ketin analizatorga ta'siri bilan analizatorlarga xos sczgining paydo bo'lishi sinestcziya deyiladi. Sinesteziya yunoncha birgalikda sezish degan ma'noni anglatadi. Sinesteziya hodisasini har xil turdagi sezgilarda kuzatish mumkin. Ko'rish va eshitish sinesteziyasi hammadan ko'ra ko'proq uchrab turadi, bunda tovush qo'zg'atuvchilarining ta'siri bilan odamda ko'rish obrazlari vujudga keladi. Bunday tabiatli sinesteziyalar har bir odamda o'ziga xos ravishda kechadi, lekin ular har qaysi shaxs uchun muayyan darajada doimiy bo'lishi kuzatiladi. Masalan, ayrim bastakorlar Rimskiy-Korsakov, Skryabin kabilar ,,rangni eshitish" qobiliyatiga, rassom Chorlyonis, Behzod ,,rangli rnusiqa" iste'dodiga ega bo'lganlar. Eshitish va ta'm sinesteziya hodisasi ko'pincha ,,o'tkirta'm", ,,savlatli rang", ,,shirin tovush", ,,achchiq shamol", ,,bahaybat ovoz", ,,motamsaro osmon", ,,qalbo'rtar navo" singari iboralarda o'z ifodasini topgan bo'ladi. Chunki ularning mohiyatida ikkilanganlik xususiyatlari maxsus kuchaytirgich sifatida muhim ahamiyat kasb etadi. Sezgirlikni mashq orqali rivojlantirib boriladi. Bunday o'zgarish kompensatsiya va faoliyat mazmunida o'z aksini topadi. Ayniqsa, ko'r (ko'r musiqachida), kar, soqov, haykaltaroshlarda, vibratsiya sezgisi bilan shug'ullanuvchi-larda sezgirlik keskin ravishda oshishi mumkin. Psixolog Elen Killer hid sezgisiga nisbatan sczgirlikni maxsus ravishda tadqiq qilib, hid sczgisida o'ziga xos xususiyatlar mavjud ekanligini dalillab bergan. Mashq qilish natijasida insonda sezgirlik ortib borishi tadqiqotchilar tomonidan o'rganil-gan bo'lib, ular quyidagi ko'rsatkichlarda ifoda etiladi: 1) notekislik — 0, 0005 mm; 2) bo'yash (bo'yoqchi) - 180 — 40 gacha; 3) po'lat quyuvchi po'latning rangidan qotishma miqdorini 1/60 aniqlikda belgilay oladi; 4) rassomlar narsa hajmini — 1/150 miqdorda o'zgarganini farqlay biladi; 5} uchuvchi (motor ovozining o'zgarishi) - 1300 dan 1340 gacha aylanishini farqlay oladi; 6) rim mozaika ustaxonasida 20000 rang turi mavjud; 7) ko'r-larda — taktil, sezgi — pachiniyev moddasi yuqori; 8) ko'zi ochiq odamlarning qo'l kafli va panja qismlarida 186 ta taktil retseptori tanachasi mavjud; 9)tug'ma ko'rlarda esa tanacha — 270 ta; 10) keyinchalik ko'r bo'lib qolganlarda bo'lsa, tanacha — 311 ta ekanligi aniqlangan. Shunday qilib, sensibilizatsiya hodisasidasezgiriikning ortishi quyidagilarga bog'liqdir:
organizmdagi uzoq muddatli, muayyan o'zgarishlarga; muvaqqat xususiyatli ekstra ta'sir yoki favqulod- dagi holat va vaziyatga; yosh xususiyatlari, tipologik sharoitlar, endokrin harakati, organizmning umumiy holati, uning toliqishiga: a) 30 yoshgacha yuqori darajaga erishish mumkin, undan keyin pasayish boshlanadi; b) nerv sistemasining dinamikasi (B.M.Teplov tadqiqoti bo'yicha); d) endokrin balansi (homilador va boshqa odamlarda); e) organizmda funksional holatning buzilishi yoki insonning charchashiga; 4) farmologik ta'sirlar (adrenalin, fenamin, benchidrin — kuchayish; pilokarpin — pasayish)ga. Sezgirlikning o'sishi ko'p jihatdan subyekt ustanovkasiga, nutqning ahamiyatliligi va nutq yo'nalishiga bog'liqdir. Sezgilarga bag'ishlangan eksperimental tadqiqotlar quyidagi yo'nalishlarda olib borilgan.
Veber va Fexnerlarning ,,psixofiziologik qommi"ning ochilishida: qonunga muvofiq ravishda sezgilarning intensivligi qo'zg'atuvchi kuchining logarifmiga proporsionaldir; qo'zg'atuvchining kuchi geometrik progressiya bo'yicha ortib borsa, sezgilarning intensivligi arifmctik progressiya bilan ortib boradi. G.Ebbingauzning xotira yuzasidan o'tkazgan tadqiqotlari negizida: eslab qolinadigan materialnmg katta yoki kichikligi, so'zlarning hid bilish, ta'm sezish sezgilari bilan bog'liqligi, mashq qilish tufayli odamda sezgirlikning ortishi omillari yotadi. G.Gelmgolsning sezgi organlari to'g'risidagi psixologik ishlari va ishlanmalarida: ko'zni bosib, unga kuchsiz elektr toki yuborilsa, ko'zda yorug'lik sezgisi hosil bo'ladi; quloqqa elektr qo'zg'atuvchisi bilan ta'sir qilinsa, tovush sezgisi vujudga keladi; ultrabinafsha ranglarining odamga ta'sir etish xususiyatlari mujassamlashgan. V.Vundtning psixofiziologiyadagi sezgilar va harakatlar bo'yicha olib borgan izlanishlarida: ayniqsa, Lining ,,Muskul harakatlari to'g'risida talimot", ,,Hissiy idrok nazariyasimateriallari", ,,TabiatshunosIik nuqtayi nazaridan psixologiya", ,,lnson va hayvon ruhiyati to'g'risida ma'ruzalar", ,,Fiziologik psixologiya asoslari" asarlarida mazkurg'oyalar o'z ifodasini topgan. P.P.Lazerev tomonidan yorug'lik toni muammosining o'rganilishida; qo'zg'alishning ioni nazariyasi, oliy nerv faoliyati mexanizmi tadqiqoti, harakatdagi qo'zg'atuvchiga nisbatan hissiy organlarning adaptatsiyalashuv ta'limoti, ko'zni yorug'likka va qorong'ilikka moslashish xususiyatlari, ko'zning to'r pardasi xossalari, fiziologik organlarning sezgi psixologiyasi asosi ekanligi kabilar hal qilinadi. 6. E.N.Sokolov, S.V.Krovkov kabi tadqiqotchilarning o'tkazgan tajribalaridan olingan qonuniyatlartalqinida: ko'rish analizatorining sezgirligi, eshitish qo'zg'atuvchisi ta'sirida o'zgarishi; ko'rish sezgirligining bunday o'zgarishi eshitish qo'zg'atuvchisining barqarorligiga bog'liqligi; kuchsiz tovush qo'zg'atuvchisi ko'rish analizatorining rangni aks ettirish sezgirligini oshirishi; eshitish qo'zg'atuvchisi sifatida motor shovqini yuborilsa, ko'zning farq ajratish sezgirligi zaiflashishi va hokazo ifodalanadi. Adabiyotlar: 1.Yugay A.X., Mirashirova N. “Obshya psixologiya” T.: TGPU 2011 2. Xaydarov F.I., Xalilova N.I. «Umumiy psixologiya» T.: TDPU 2010 yil 3.Ivanov P.I., Zufarova M. «Umumiy psixologiya» T., 2008 yil 4.Karimova V. M. «Psixologiya» T.SHarq 2002y. 5.Goziev E. G. «Umumiy psixologiya» 1-2 tom. Toshkent-2002y. 6.SHakirova G.M. “Obshya psixologiya” T.: TGPU 2000 7.Abramova G.S. Vozrastnaya psixologiya: Uchebnoe posobie dlya studentov vuzov.-M., “Izd-vo” 2000.- 621s 8.Krisko V.G. «Psixologiya i pedagogika» M.: Xarvest – AST 2000 9.Sapogova E.E. “Psixologiya razvitiya cheloveka” M., 2001. 8.Zimnyaya I.A. Pedagogicheskaya psixologiya: Uchebnik dlya vuzov. –M., “Izd-vo” 2002.-384s 9.Davletshin M.G. va boshqalar «Yosh davrlari va pedagogik psixologiya» T.: TDPU 2004 yil 10.Mayers D.Sotsialnaya psixologiya. Piter. 2002 11.Bityanova M.R. Sotsialnaya psixologiya. Piter., 2008 12.Jalilova S. Ijtimoiy psixologiya. TDPU 2002. 13.Karimova V. Ijtimoiy psixologiya asoslari. Toshkent, 2007 Yüklə 230,5 Kb. Dostları ilə paylaş:
|