Mavzu: Nafas olish mexanizmi Nafas olish jarayoni haqida umumiy ma’lumot

Suv rejimi. Nafas olish tizimiga hujayralarning suv bilan ta`minlanish darajasi ham katta ta`sir etadi. O`simliklarning barglarida birdaniga suvning kamayishi sababli dastavval nafas olish tezlashadi. Keyinchalik esa suv tanqisligi ortib borishi bilan nafas olish tezligi ham pasaya boradi. Buni urug’larda yaxshi kuzatish mumkin. Yetilmagan urug’larda suv miqdori ko`p nafas olish ham nisbatan kuchliroq bo`ladi. Urug’lar pishib yetilgach suv miqdori ham eng kam 10-11% bo`ladi. Bunday urug’larda nafas olish ham eng past darajada bo`lib, ular yaxshi saqlanadi. Ekish oldidan ivitilgan urug’lar suvni 30-35% gacha shimib olgandan so`ng ularning nafas olish tezligi bir necha ming martadan oshib ketadi va unish jarayoni boshlanadi. Urug’larda kechadigan bu fiziologik jarayonlarni boshqarish yo`li bilan donlarni sifatli saqlash, ulardan yuqori darajada foydalanish mumkin. Urug’lar oshiqcha suvni shimib olganda ham aeratsiya jarayoni buzilib, bijg’ish boshlanishi va urug’lar nobud bo`lishi mumkin. Bunday xollarda urug’ qorayib qoladi va unuvchanlik qobilyatini yo`qotadi.

Yorug’lik. Yorug’lik yashil o`simliklarga ta`sir etganda xaroratning ko`tarilishi kuzatiladi va buning natijasida nafas olishi ham tezlashadi.
Fotosintezga yorug’likning ta`siri natijasida esa nafas olish jarayoni uchun eng zarur organik modda hosil bo`ladi. Demak yorug’lik yashil o`simliklarning nafas olishiga to`g’ridan-to`g’ri ta`sir etmas, balki boshqa fiziologik jarayonlar orqali ta`sir etadi. Yorug’likning ta`sirini yashil bo`lmagan o`simliklarda o`rganish natijasida uning ma`lum miqdori to`g’ridan-to`g’ri ta`sir etishi ham mumkinligi kuzatilgan. Nafas olish jarayonining faoliyati yorug’lik spektrining ul’trabinafsha (380 nm) va ko`k yashil (400-500 nm) nurlarning yutilishi natijasida kuzatiladi. Masalan, makkajo’xorining etiolangan bargiga yorug’likning ko`k spektr nurlari bilan ta`sir etganda qorong’idagi barglariga nisbatan nafas olish jadalligi ikki baravardan ko`proq ko`tarilgan.


XULOSA
Nafas olish muhim fiziologik jarayon bo’lib, barcha tirik organizmlarga xos xususiyatdir. Bunda uglеvodlar muhim ahamiyatga ega. Biroq uglеvodlarning tirik organizmlarda bajaradigan vazifasi faqat ularga enеrgiya yеtkazib bеrish bilan yakunlanmaydi. Ularning parchalanishida bir qator oraliq birikmalar hosil bo’ladi. Bu birikmalar o’simliklar tanasida uchraydigan boshqa organik moddalarning
(yog’lar, aminokislotalar va boshqalar) asosini tashkil etadi. Dеmak o’simlik tanasidagi organik moddalarning turli xilligida nafas olishning ahamiyati katta.
Umuman o’simliklarning nafas olishi muhim fiziologik jarayon bo’lib, u qorong’ilik yoki yorug’likdan qat’iy nazar tirik hujayralarda doimiy xaraktеrga ega. Hatto omborlarda saqlanadigan urug’larda, o’sish va rivojlanishi to’xtab tinch holga o’tgan daraxtlarda (qish faslida) , tinch holdagi ildiz va ildizmеvalarda, boshqa tirik hujayra va to’qimalarda nafas olish to’xtamaydi. Faqat uning jadalligi past bo’lishi mumkin. Nafas olishning to’xtab qolishi organizmning nobud bo’lishi bilan yakunlanadi.
Nafas olishda organik moddalarning kislorod yordamida anorganik moddalarga parchalanishi mazkur jarayonning o’ziga xos xususiyatlari borligini ko’rsatadi. Chunki organizmdan tashqarida bu organik moddalar molеkulyar kislorod bilan reaksiyaga kirishmaydi.
Nafas olish jarayonining ana shu o’ziga xos xususiyatlarini aniqlab nafas olish ximizmining hozirgi zamon tushunchasiga asos solgan olimlar: A.N.Bax, V.I.Palladin va S.P.Kostichеvlar hisoblanadilar.
O’simliklarning nafas olishini N.T.Sossyur asoslab bеrdi. U 1797-1804 yillarda birinchi marta miqdoriy analizlar o’tkazdi va qorong’ida o’simliklar qancha O₂ yutsa shuncha CO₂ ajratib chiqishini isbotladi. Ya'ni yutilgan kislorod bilan ajralib chiqqan karbonat angidridning nisbati birga tеng dеb ko’rsatdi. Bundan tashqari karbonat angidrid bilan bir qatorda suv va enеrgiya ham hosil bo’lishini isbotladi.
O’simliklarning nafas olish jarayoni,ulardagi modda almashuvining muhim qismini tashkil etib, o’sish, rivojlanish va hosildorlikning asosini tashkil etganidеk, yеtishtirilgan maxsulotlarni uzoq muddatga va sifatli saqlash ham nafas olish tеzligini boshqarishga asoslangan.