mavzu: ochiq tizimlar termodinamikasi asoslari


Klassik mexanikaning qo’llanish



Yüklə 23,97 Kb.
səhifə2/3
tarix16.12.2023
ölçüsü23,97 Kb.
#182418
1   2   3
mavzu ochiq tizimlar termodinamikasi asoslari-fayllar.org

Klassik mexanikaning qo’llanish 

chegarasi 

Klassik(yopiq tizim) 

termodinamikaning qo’llanish 

chegarasi
Klassik mexanikada ixtiyoriy vaqtda 
harakatdagi
zarralarning 
holati
Klassik termodinamikada muvozanatli 
ya’ni yopiq sistemadagi termodinamik



2
(koordinatalari – X, Y, Z) va tezlik 


vektori


berilgan bo’ladi, tezlik bilan 

bir qatorda jism impulsi p=m



dan 

foydalanish mumkin. Ammo kvant


mexanikasida 
harakatdagi
zarrani

kuzatilayotgan


vaqtdagi 
aniq
koordinatalari 

va
tezliklari 


orqali
tavsiflash mumkin emas. Ixtiyoriy 
olingan bir vaqtda holat koordinatasi
qancha

kichik
xatolik



x
bilan

aniqlansa, uning impulsini aniqlashdagi


xatolik



p shuncha katta bo’ladi.


Demak,

bir
vaqtda

bu
ikkala

kattalikning


juda

katta
aniqlikda 


baholash
mumkin

emas.
Kvant

mexanikasi bu xatoliklar orasida


x


p





(1) 
munosabat 
mavjud
ekanligini 
ko’rsatadi, bunda h=6,62


10


-34

J


s – 


Plank doimiysi. 
(1)

munosabatga



Geyzenbergning noaniqlik prinsipi deb
aytiladi.
Bu munosabat bir vaqtning
o’zida koordinata va tezlikning juda 
aniq o’lchash chegarasini, qurollarni va
o’lchash usullarini mukammallashtirish 
orqali bu noaniqlikni o’zgartirish
mumkin emasligini ko’rsatadi. Bundan 
zarraning oniy holatini ifodalovchi
koordinata 
va
tezlikni 

absolyut


aniqlikda o’lchash mumkin emasligi 
kelib
chiqadi. 

Bu
kattaliklarning 


noaniqligi
uchun

quyidagi


shart

bajariladi:




x


m


h

(2) 
Elementar zarralarning xossalari 
klassik mexanikadagi moddiy nuqta
xossalaridan 
umuman
farqlidir. 
Shuning uchun klassik
mexanika 
tasavvurlaridan
foydalanish 
chegaralarini
noaniqlik 
prinsipi
belgilaydi.
jarayonlar o’rganiladi. Agar yopiq
sistemada yuz berayotgan jarayon 
qaytar bo’lsa bu tizim entropiyasi
o’zgarmaydi, qaytmas jarayon yuz 
bersa
tizim

entropiyasi


uzluksiz 
ravishda orta boradi, ya’ni:

T

Q

S



≥ 0 (1) 


Ammo tabiatda va texnikada real


jarayonlar va holatlar muvozanatsiz 
hisoblanadi. Ko’pgina sistemalar esa
ochiq sistemalardir. Bu jarayonlar va 
sistemalar
nomuvozatli 
tizimlar
termodinamikasi 
qonunlariga
bo’ysunadi. 
Muvozanatli
termodinamikada eng asosiy holat 
muvozanatli holat bo’lgani kabi
nomuvozanatli termodinamikada asosiy 
rolni statsionar holat o’ynaydi.
Statsionar holatda sistemada yuz 
beradigan
qaytmas

jarayonlar


(diffuziya, issiqlik o’tkazuvchanlik va 
boshqalar)
entropiyani 
ortirishiga
qaramay, 
sistema
entropiyasi 
o’zgarishsiz qoladi. Bu qarama-
qarshilikni 
quyidagicha
izohlash 
mumkin.
Sistema

entropiyasi


o’zgarishi:

S=∆S



i

+ ∆S

e

(2)
Bu yerda ∆S




sistemadagi qaytmas
jarayonlar bilan bog’liq bo’lgan 
entropiyaning o’zgarishi; ∆S

e

sistemani
tashqi muhit (sistema orqali o’tuvchi 
oqimlar) bilan ta’sirlashuvi tufayli
yuzaga kelgan entropiyaning o’zgarishi. 
Demak, ochiq tizim yopiq tizimdan
atrof-muhit bilan energiya va modda 
almashinuviga bog’liq bo’lgan

e

S

had 

bilan farqlanar ekan. Jarayonlarning


qaytmasligi 
S

i
>0, holatning statsionarligi esa 

S=0 ga olib keladi; demak, ∆S



e
=∆S-

S



i

<0 bo’ladi.




3
Demak, klassik mexanika qonunlarini 


mikrozarrachalar harakatini


tushuntirishda qo’llab bo’lmaydi. 
Bu sistemaga kirayotgan mahsulot
(modda va energiya) entropiyasi undan 
chiqayotgan mahsulot entropiyasidan
kichik ekanligini anglatadi. 
Yopiq tizim entropiyasi Klauzius
teoremasiga ko’ra, doimo maksimumga 
intiladi, ochiq tizim entropiyasi esa
Prigojin prinspi asosida minumumga 
intiladi.

Jonli sistemalarning rivojlanish yo’nalishini va ulardagi termodinamik 


jarayonlarni tushuntirish uchun ochiq sistemalar termodinamikasini yaratish,
zaruriyati tug’uldi. Bu vazifani bajargani uchun I.Prigojin 1977 yili, P.Onzager esa 
1966 yili Nobel mukofatiga sazovar bo’ldilar. Ular yaratgan ochiq sistemalar
termodinamikasi atrof-muhit bilan doimiy ravishda energiya, massa, impuls 
almashinuvida bo’ladi. Bunday tizimda sistema holatini ifodalovchi termodinamik
parametrlar (temperatura, bosim) endi butun sistemani ifodalay olmaydi, chunki bu 
parametrlar tizimning turli xil nuqtalarida turlicha, hamda vaqt o’tishi bilan o’zgarib
turadi:

P=P(x, y, z, t), T=T(x, y, z, t) (2)
Agar ochiq termodinamik tizmlarda termodinamik parametrlar muvozanat 
holatidan og’sa, unda modda va energiya oqimi vujudga kelib, sistemaning
entropiyasi yoki tartibsizligi osha boradi. Bunda entropiyaning o’zgarishi ikki 
tashkil etuvchidan iborat bo’ladi:

i

e

S

S

S





(3)
bunda,



e

S

- atrof-muhit bilan energiya va modda almashinuviga bog’liq 

bo’lgan entropiyaning o’zgarishi;



i

S

- tizim ichidagi o’zgarishlar hisobiga 

entropiyaning o’zgarishi.


Shuni e’tiborga olish lozimki, klassik termodinamika qonunlarini ham 
nomuvozanatli termodinamika qonunlari ham masshtab nuqtai-nazaridan chegaraga
ega bo’lib, ularni o’lchamlari molekula o’lchamlari bilan yaqin bo’lgan 
mikrotizimlar uchun ham, asosiy rolni gravitatsion kuchlar o’ynaydigan galaktika
o’lchamlariga yaqin bo’lgan tizimlar uchun qo’llash mumkin emas. Biz makrofizik 
hodisalardan mikrofizik hodisalarga o’tganimizda ba’zi fizik tushunchalarda va
qonunlarda chuqur sifat o’zgarishlar yuz beradi. Mikrotizimlarda ish va issiqlik 
orasidagi farq yo’qolib ketadi, bunday tizimlar uchun qaytar va qaytmas
termodinamik jarayonlar hamda entropiya haqidagi xulosalarimiz o’zining fizik 



4
ma’nosini yo’qotadi. Biz makroskopik jarayonlardan kosmik masshtabdagi 


jarayonlarga o’tganimizda ham ana shunga o’xshash ahvol yuzaga keladi.


Biologik obyektlarni ochiq termodinamik sistemalar, ularning holatini esa 
statsionar holat deb hisoblash mumkin. Ular atrof-muhit bilan modda, maydon,
energiya va axborot almashinuvida bo’ladi. Umumiy holda aytilganda, tirik 
organizm statsionar holatda bo’lmaydigan rivojlanuvchi sistemadir. Ammo odatda
qandayadir uncha katta bo’lmagan vaqt oralig’ida biologik sistemalar holatini 
statsionar holat deb qabul qilish mumkin va bunda yuqoridagi keltirilgan (∆S=0, 


Yüklə 23,97 Kb.

Dostları ilə paylaş:
1   2   3




Verilənlər bazası müəlliflik hüququ ilə müdafiə olunur ©azkurs.org 2024
rəhbərliyinə müraciət

gir | qeydiyyatdan keç
    Ana səhifə


yükləyin