Mavzu: Ontogenezning ilk bosqichlarida insonning psixik rivojlanishiga xos xususiyatlar Reja

2. His-tuyg‘uning o‘sishi (jonlanish)
Chaqaloqning hayoti qichqiriq sadosi bilan boshlanadi va bu ko‘pincha shartsiz reflektor xususiyatidan kelib chiqadi. Dastlabki qichqiriq tovush chiqarish oralig‘i qisilishining bevosita mahsuli sifatida, organizmning tabiiy ehtiyoji natijasida vujudga keladi. Qisilish avval nafas olish refleksini ham boshqaradi. Shunga qaramay, mutaxassis olimlarning fikricha, birinchi qichqiriq – noxush his-tuyg‘uning namoyon bo‘lishidir. Qisilish tanglik (zo‘riqish) tuyg‘usini vujudga kelishidir. Shuning uchun chaqalokdagi muskul reaksiyasi bilan emotsional munosabatni farqlash ancha qiyin. Qichqiriq noxush kechinma va sezgilarga javob tariqasida vujudga kelib, issiqqa, ochlikka va namlikka qarshilik vazifasini bajaradi. Chaqaloqni to‘g‘ri tarbiyalash jarayonida qichqiriq emotsional kechinmalarning yana bir turi yig‘lashga aylanadi. Yig‘lash bola jismoniy og‘riqni, ruhiy qayg‘uni, iztirobni tabiiy aks ettirishining manbai bo‘ladi, tashqi olam bilan aloqa o‘rnatishning eng zarur vositasi sifatida chaqaloqning hayot faoliyatida alohida ahamiyat kasb etadi. U noxush his-tuyg‘ularnigina aks ettirib qolmay, tabiiy ehtiyojlarni qondirish mexanizmi sifatida xizmat qilishi mumkin.
Bola bir oyga to‘lgach o‘zini parvarish qilayotgan odamga intiladigan, talpinadigan bo‘ladi va buning misoli tariqasida uning kishilar orasidan “o‘z” kishisini tanishi va ajratishini aytish mumkin.
Mazkur psixologik holatni N.L.Figurin va M.P.Denisovalar “jonlanish” deb ataganlar. Bu davrda bolaning psixik dunyosida tetiklik, his-tuyg‘usida esa atrof-muhitdan ta’sirlanish o‘z aksini topadi. Ularning fikricha, bolaning katta yoshdagi odamlarga o‘z munosabatini bildirishi uning bundan keyingi o‘sishini belgilovchi bosqich vazifasini o‘taydi.
“Jonlanish” bolaning kattalar bilan o‘ziga xos ravishda munosabatga kirishining yangi shakli sifatida vujudga keladi. Lekin tashqi qo‘zg‘atuvchining qitiqlashiga javob tariqasida namoyon bo‘ladigan “jonlanish”ning tabiati hali ochilgani yo‘q. Ehtimol, bu holat bolaning kattalar bilan muloqotining maxsus ko‘rinishi va ovqatlanish refleksining mustahkamlanishi bilan bog‘liqdir, u balki bolada ijobiy his-tuyg‘ularni qo‘zg‘atish omilidir. Ba’zan bolada o‘zini parvarish qiluvchi shaxsning muomalasi tufayli emotsional harakatlar vujudga keladi, natijada uning qo‘l va oyoqlari harakati ildam va tez amalga oshadi. Bu jarayon intilish, iltijo, talpinish kabi tashqi ifodaga ega bo‘lgan ichki psixik kechinmalarda o‘z aksini topadi.
Psixolog Ye.K.Kaverina bolaning tashqi ta’sirga javob bildirishini tadqiq qilib, unda odamlar va jismlarga munosabat bir xilligini ta’kidlaydi. Uning fikricha, insonning aft-angoriga qarab ijobiy his-tuyg‘ular uyg‘onishi keyinchalik vujudga keladi. Ta’sirga berilish va ta’sirlanishning mazkur shakli bola bilan kattalar o‘rtasidagi aloqaning boshlang‘ich ko‘rinishi hisoblanadi. Shaxslararo aloqaning bu shak­li chaqaloqlik davrining tugashi va ilk bolalikning boshlanishidan dalolat beradi.
Chaqaloqda paydo bo‘ladigan ijobiy his-tuyg‘ularning oddiy tabiiy ehtiyojlarni qondirish bilan hech qanday bog‘liqligi yo‘q. Chunki psixik dunyodagi o‘zgarishlarni o‘rgangan M.Yu.Kistyakovskayaning uqtirishicha, uyqusizlikdan qiynalish va ochlik uyg‘otuvchi qo‘zg‘atuvchilarni bartaraf qilish salbiy kechinma va his-tuyg‘uni pasaytiradi. Bolaning kattalar bilan ijo­biy munosabatda bo‘lishi zamirida tabassum, kulgi, ildam harakat, tovush chiqarish bo‘lsa ham, bularning tabiiy-organik ehtiyojlarni qondirish bilan hech qanday aloqasi yo‘q. Aksincha, ijobiy emotsional holat yangi ijtimoiy ehtiyojning ko‘rsatkichi bo‘lib, bola katta yoshdagi odamlar bilan muloqotga kirishishining motivi va imkoniyati rolini bajaradi.
Psixolog M.I.Lisina va uning shogirdlari ta’kidlaganidek, mazkur yosh davrida bola ko‘z qarashlari, ixtiyorsiz harakatlari, sharpaga javobi, tamshanishi orqali kattalar bilan aloqa bog‘laydi. Ko‘p marta takrorlanish natijasida shartli refleks shaklida vujudga kelgan ana shu jarayonlar muloqotga aylanadi. Chaqaloqning yangi sharoit va muhitga moslashishidan kelib chiquvchi bu holat ko‘nikish ko‘rinishida muloqot vazifasini o‘tay boshlaydi. Biroq bu muloqot noverbal ravishda (so‘zlar ishlatilmay) amalga oshadi, sodda shakldagi, tor ko‘lamli shaxslar­aro munosabatni aks ettiradi.
Katta yoshdagi odamlarning chaqaloq bilan muloqotda bo‘lishi unga o‘yinchoq ko‘rsatishi, termulishi, erkalashi unda tashqi ta’sirga javob reflekslarini faollashtiradi.
Psixolog D.B.Elkonin nazariyasiga ko‘ra, chaqaloqlik davridan ilk bolalik, go‘daklik davriga o‘tishning o‘ziga xos xususiyatlari mavjuddir. Bular:

1. 
   Ko‘z va quloq yordamida diqqatni muayyan ob’ektga qaratish (to‘plash) ning paydo bo‘lishi, bola harakat faoliyatining qayta qurilishi boshlangani, alohida namoyon bo‘luvchi harakatning xulq hodisasiga aylanishi.
   
2. 
   Sirtdan idrok qilinuvchi barcha ob’ektlarga (sub’ektlarga) yo‘nalgan alohida ko‘zg‘atuzchiga nisbatan shartli reflekslar hosil bo‘lishi.
   
3. 
   Katta yoshdagi odamlarga (onasiga va yaqin kishilarga) nisbatan emotsional reaksiyalar (his-tuyg‘ular, kechinmalar) yangi ehtiyoj paydo bo‘lishining ko‘rsatkichi ekanligi.
   
4. 
   Bolaning (chaqaloqning) kattalar bilan muloqotda bo‘lish ehtiyoji uning keyingi psixik o‘sishi negizini tashkil etishi va hokazolar.