Mavzu: O’zbek adabiy til meyorlari Reja: Adabiy til me`yorlari. Nutq odobi-umumiy axloqni belgilovchi mezon

Mavzu: Soha lug’atlari.Glossariy.

Ma’lum bir til yoki ikki va undan ortiq til so`zlarini yig`ib, sistemalashtirilgan holda lug`at tarzida chiqarish leksikografiya deyiladi. Leksikografiya lug`at va lug`atchilik to`g`risida bahs etadi. Leksikografiyani ikki tarmog`i bor:

Lug`atchilik
Lug`at tuzish bilan bog`liq nazariy masalalarni o`rganuvchi tarmoq,
Lug`atlar o`z mohiyati e’tibori bilan ikki tipga bo`linadi
Ensiklopedik, ya’ni qomus lug`atlari; 2. Lingvistik lug`atlar,
Bu lug`aglar o`zaro ikki jihatdan farq qiladi
1. Ob’yekti jihatidan
So`zligi jihatidan.
Lingvistik lug`atlarning ob’yekti so`zdir. Bunday lug`atlar so`zlarning semantikasi, grammatik xususiyatlari, imlosi, talaffuzi, etimologiyasi va h.k. haqida ma’lumot beradi.
Ensiklopedik lug`atlarning ob’yekti so`zlarda ifada topgan narsa, hodisa, tushuncha, shaxs kabilardir. Bunday lig`atlarda narsa, hodisa, tushuncha, shaxs haqida ma’lumotlar qayd etiladi.
Lingvistik lug`atlarning so`zligida barcha mustakil va yordamchi so`zlar qayd etiladi.
Ensiklopedik lug`atlar o`z xarakteriga ko`ra ikki xil: 1. Umumxarakterdagi ensiklopediya;
Maxsus ensiklolediya.
Umumxarakterdagi ensiklopediya ilmning barcha sohalari bo`yicha; mashhur shaxslar, olimlar, shoirlar haqida ancha keng ma’lumot beradi,
Maxsus xarakterdagi ensiklopediyalarga meditsina ensiklopediyasi, adabiyotshunoslik ensiklopediyasi va h.k. kiradi.
Filologik lug`atlarda malum bir tildagi so`zlar va iboralar ma’nosi izohlanadi yoki ikki, uch tildagi so`zlar tarjima qilib beriladi, til xususiyatiga ko`ra bunday lug`atlar uchga bo`linadi:
Bir tilli lug`atlar.
Ikki tilli tarjima lug`atlar.
Ko`p tilli tarjima lug`atlari,
Terminlar, dialektal so`zlar, barcha so`z turkumidagi so`zlarni o`z iniga olgan mukammal lugatga katta hajmdagi lugat yoki akademik lug`at deyiladi. Bunday lug`atlar ko`proq izohli, tarixiy, imlo bo`yicha tuziladi. O`zbek gilida bunday lug`atlar hali yaratilmagan. U jahonda «Katta «Oksford lug`ati», «Xazina lug`at», «Trench lug`at» nomlari bilan tilga olinadi. Uni tuzish masalasi 1928 yilda R.Trench tomonidam ko`tarilgan. Bu lug`atning 1933-yilda 12 tomda qayta nashri chop etildi,
Yana shunday lug`atlar qatoriga 17 tomdan iborat rus tilining akadem lug`atini ko`rsatish mumkin.
O`RTACHA LUG`ATLAR tipiga normativ lug`atlar ham kiritiladi. O`rtacha tip lug`atlariga 1950-1955 yillarda nashr etilgan «Ruscha-o`zbekcha lug`at» 1959-yilda nashr qilingan «O`zbekcha-ruscha lug`at», «O`zbek tili izohli lug`ati» va barcha imlo, ters, tematik dialektologik lug`atlarni ko`rsatish mumkin.
MAXSUS LUG`ATLAR tipiga yon lug`atlar va maktab lug`atlari kiritiladi. Maktab lugatlari so`zligida ko`proq darsliklarda qo`llangan so`zlar beriladi.
KICHIK LUG`ATLAR so`zligining qanday maqsadga ko`ra chegaralanganligiga ko`ra 3 tipga bo`linadi:
1) Leksik qatlamlar lug`ati; 2) Leksik tanlangan lug`at; 3) Terminologik lug`at.
Leksik qatlamlar lug`atiga so`zligi sinonimlar, omonimlar, frazeologik birliklar va h.k. dan tashkil topgan lug`atlar kiradi: A.Hojiyevning «Sinonimlarning qisqacha lug`ati», Sh.Rahmatullayevning «O`zbek tili qisqacha frazeologik lug`ati» kabilar misol bo`ladi. Leksik tanlangan lug`atlarga so`zligiga biror muallif, biror yodgorlik, biror asar (Gorkiy lug`ati) kiradi. Masalan: Borovkovning «O`rta Osiyo tafsiri leksikasi». E.Fozilovning «Староузбекскийязык» va boshqalar. Terminolog ik lug`atlarda biror fan yoki biror kasbga oid terminlar beriladi: S.Ibrohimovning «Paxtachilik terminlari lug`ati» (1934) N.Mamatovning «Paxtachilik terminlarining qisqacha izohli lug`ati» (1964), N.Hotamovning «Adabiyotshunoslikdan qisqacha ruscha-o`zbekcha terminologik lug`at» (1960) va boshqalar.
So`zlik lug`atning mazmunini tashkil etadi. So`zlik lug`at uchun tanlangan so`zlar ro`yxati bo`lib, bu ro`yxat ma’lum tartibda beriladi. Mana shu so`zlikning berilish usuli nuqtai nazaridan lingvistik lug`atlar 3 tipga bo`linadi:
1) alfavit tartibli lug`atlar; 2) tematik lug`atlar; 3) uyali lug`atlar.
Alfavit tartibli lug`atlarda so`zlikni tarkib toptirgan so`zlar ro`yxati alfavit tarzida beriladi. Alfavit «sirtqi» va «ichki» tartib bo`yicha beriladi.
Tematik lug`atlarda so`zlikni tarkib toptirgan so`zlar ro`yxati ma’lum mavzularga bo`lib beriladi, bunda so`zlar avval so`z turkumlari bo`yicha ajratilib (ot, sifat, fe’l) so`ngra ular ichki tematik bo`linishlar bilan beriladi. Tematik lug`at 1975-yil Toshkentda nashr etildi. Tuzuvchilar N.Tixonov, N.Hotamov, S.Emelyanova, M.Tixonovalardir. Lug`at so`zligidagi so`zlar 16 tematik qismga bo`lingan bo`lib, yer, osmon, qazilma boyliklar, o`simliklar, odam kabi nomlangan. Lug`at ruscha-o`zbekcha tarjima lug`atidir.
O`zbek leksikograflari oldida uyadosh so`zlar lug`atini yaratish vazifa bo`lib turibdi. Xuddi shuningdek «O`zbek tili izohli lug`at»ni hozirgi sistem tilshunosligi nuqtai nazaridan qayta ko`rib chiqish va baholash lozim. Bunda H.Saidova, R.Safarova, B.Qilichev, G.Ne’matova va boshqalarning ilmiy tadqiqotlaridan foydalanish zarur.
SOHAGA OID QISQARTMALAR
Reja:
1.Qisqartmalar haqida.
2.Qisqartirish usullari.
3.Chet tilidagi qisqartmalar.
Axborot bilan to'yingan zamonaviy davrda muloqot va yozishmalar uchun vaqt kamroq va kamroq. Bu qanchalik paradoksal tuyulmasin, lekin odam qanchalik ko'p ma'lumotga ega bo'lsa, uni qisqartirish va uni yanada ixchamroq shaklda etkazish usullarini qidiradi. So'z va iboralarni qisqartirishning eng yaxshi usullaridan biri qisqartmalardan foydalanishdir. Bugungi kunda ular umumiy ingliz tilida, biznes yozishmalarida, SMS xabarlar va chatlarda, xalqaro atamalarda keng tarqalgan. Ularning ko'pchiligi juda tez-tez ishlatiladi, shuning uchun nafaqat ingliz tilini o'rganuvchilar, balki oddiy zamonaviy odam ham ulardan eng keng tarqalgan ikkitasini o'zlashtirishi kerak.
Qisqartirish(lot. brevis dan italyancha abbreviatura - qisqa) - so'z yoki iboraning qisqartmasi orqali hosil bo'lgan va bosh harflarning alifbo nomi yoki unga kiritilgan so'zlarning boshlang'ich tovushlari bilan o'qiladigan so'z. Qisqartmalar dunyoning istalgan tilida uchraydi va katta rol o'ynaydi. Ba'zida ingliz tilidagi u yoki bu qisqartmani bilmaslik yoki noto'g'ri ishlatish juda noqulay vaziyatga yoki suhbatdoshning u yoki bu ibora bilan nimani ifodalamoqchi ekanligini noto'g'ri tushunishga olib kelishi mumkin. Tarkibli nomlarning bosh harfidan iborat qisqartmalar, atoqli ot bо‘lmagan ba'zi birikmalarning qisqartmalari bosh harf bilan yoziladi: AQSH (Amerika Qо‘shma Shtatlari), BMT (Birlashgan Millatlar Tashkiloti), AES (atom elektr stansiyasi) kabi. Qisqartma tarkibida bо‘g‘inga teng qism bо‘lsa, uning birinchi harfigina bosh harf bilan yoziladi: ToshDTU (Toshkent dav­lat texnika universiteti) kabi. Bosh harflardan yoki bо‘g‘inga teng qism va bosh harflardan iborat qisqartmalar, shuningdek, kо‘p xonali raqamlar satrdan satrga bо‘lib kо‘chirilmaydi: AQSH, BMT, ToshDU, 16, 245, 1994, XIX kabi. A.J.Jabborov, A. D. Abduvaliyev kabilarda ismning va ota ismining birinchi harfiga teng qisqartmalar familiyadan ajratib kо‘chirilmaydi. Shuningdek, v.b. (va boshqalar), sh.k. (shu kabilar) singari harfiy qisqartma­lar ham oldingi sо‘zdan ajratib kо‘chirilmaydi. Qisqartmalaming barcha turlari va ularga qо‘shiladigan qо‘shimchalar qо‘shib yoziladi: SamDU, ToshDUning kabi. Lekin yonma-yon kelgan ikki qisqartma ajratib yoziladi: О‘zXDP MK (О‘zbekiston Xalq demokratik parti­yasi markaziy kengashi) kabi. Qisqartma so‘zlar (abbrеviaturalar) – turg‘un birikma qismlarini turli ko‘rinishlarda qisqartirish asosida yasalgan so‘zlar: GES, ijroqo‘m, ToshMI, pеdinstitut. Abbreviatsiya usuliga ko‘ra turg‘un so‘z birikmalarini turli usullar bilan qisqartish orqali qisqartma ot hosil qilinadi. Qisqartma otlar abbreviaturalar deb yuritiladi. Bu usul bilan so‘z yasash o‘zbek tiliga rus tilidan o‘zlashtirilgan bo‘lib, nutqda ixchamlikka erishish maqsadida qo‘llaniladi. Hozirgi kunda rus tilidan aynan o‘zlashtirilgan bir qator qisqartma otlar bir qatorda rus tilidagi qisqartma otlarning o‘zbek tilidagi shakli ishlatilmoqda. GES, ZAGS – aynan o‘zlashtirilgan, VAK – Visshaya Attestatsionnaya Komissiya, OAK – Oliy Attestatsiya komissiyasi, GA – gosudarstvennaya attestatsiya – DA – davlat attestatsiyasi kabilar o‘zbekcha qisqartma shakli hosil qilingan. Shuningdek, o‘zbek tilining o‘z ichki imkoniyatlari asosida yasalgan yangi qisqartma otlar lug‘at tarkibidan joy olmoqda: DTM, DAN, O‘zFA kabi.
Qisqartma otlar tuzilish jihatdan quyidagicha bo‘ladi:
1.Qisqartirilayotgan so‘zlarning birinchi tovushlaridan tuziladi: BMT (Birlashgan millatlar tashkiloti), XXR (Xitoy Xalq Respublikasi), DTM (Davlat test markazi); DAN (davlat avtomobil nazorati).
2.Qisqartirilayotgan so‘zning bosh qismi va keyingi so‘zlarning birinchi tovushlaridan: ToshDIU (Toshkent Davlat iqtisodiyot universiteti), O‘zFA (O‘zbekiston Fanlar Akademiyasi).
3.Birinchi so‘zning bosh qismi va keyingi so‘z to‘liq olinadi: pedkolledj (pedagogik kolledj), pedamaliyot (pedagogik amaliyot).
4.So‘zlarning bosh qismlaridan: Toshunivermag (Toshkent universal magazini), ...
Hayotimizdagi qisqartmalar: Qisqartma so'zlar FHDYo (fuqarolik holati dalolatnomalari) da ro'yxatdan o'tgan tug'ruqxonada (tug'ruqxona) tug'ilishdan boshlab, hayot davomida bizga hamroh bo'ladi. Maktabgacha ta'lim muassasasiga (maktabgacha ta'lim muassasasi) tashrif buyurganimizdan so'ng, biz hali ham MOKU SOSH (shahar ta'lim muassasasi, o'rta umumta'lim maktabi) ga o'n bir yillik sayohatni bosib o'tamiz, u erda biz darslarga, sport seksiyalariga (sport seksiyalari), dramaga qatnaymiz. doiralar (drama to'garaklari) va hokazo.. Keyin biz universitetga (oliy ta'lim muassasasi) yoki kollejga kiramiz, biz mutaxassislik olamiz va tadqiqot institutida (tadqiqot instituti) yoki MChJda (mas'uliyati cheklangan jamiyat) ishlaymiz. Kimdir xususiy korxona (xususiy korxona) ochadi va yakka tartibdagi tadbirkor (yakka tartibdagi tadbirkor) bo'ladi. Biz do'konlar (univermak), ZhEKs (uy-joy texnik xizmat ko'rsatish idorasi) ga boramiz, sport majmualariga (sport majmualariga), dam olish markazlariga (madaniyat uylariga) tashrif buyuramiz, shaxsiy kompyuterda (shaxsiy kompyuter) ishlaymiz. Ayni paytda, Evropa Ittifoqi (Yevropa Ittifoqi), EXHT APEC (Osiyo-Tinch okeani iqtisodiy hamkorligi) da jiddiy ishtiyoq kuchaymoqda ... Bu qisqartma nima ekanligini ko'rsatadigan bir nechta misollardir. Hammasini sanab bo'lmaydi. Lekin biz har qadamda ularga duch kelamiz. Ixtisoslashgan yaxshi o'rnatilgan atamalar Uzoq so'zlar va iboralar ularni ishlatish va tushunishni qiyinlashtiradi, shuning uchun qisqartmalar siqish maqsadida ishlatiladi: tel. (telefon) - telefon, temp. (harorat) - harorat. Biroq, qisqartirilgan so'zlar va qisqartmalardan foydalanish, agar kontekst atamaning tematik bog'liqligini aniqlashga imkon bermasa, xatolarga olib keladi. Qisqa xabarlar uchun taniqli qisqartma "SMS", stomatolog uchun somatostatin degan ma'noni anglatadi. Dasturiy ta'minot ishlab chiqaruvchisi tab va temp atamalarini mos ravishda "tab" va "vaqtinchalik" deb tushunadi. Shifokor uchun bu tabletka (hap) va harorat (harorat) degan ma'noni anglatadi. Mashhur "Ps." boshqa narsalar qatorida ot kuchini bildiradi (Pferdestaerke). Maxsus atamalarni tarjima qilishda yana bir qiyinchilik tarjima so‘zi va maqsadli tilda o‘rnatilgan atama mavjud bo‘lganda yuzaga keladi.