Mavzu: O'zbekiston florasida archa turkumi. (Juniperus L) Mundarija

1 .2 Sarvnamolar qabilasi (Cupressales).
Sarvnam olar -Cupressales qabilasi sarvdoshlar-Cwpms'acetfe oilasi
Sarvdoshlar - Cupresaceae oilasiga 19 ta turkum 130-150 ga yaqin tur kiradi, ular har ikkala yarim sharda ham tarqalgan. Oila vakillari bir yoki ikki uyii daraxt va butalar bo‘lib, ularda smola yo‘llari bo£lmaydi. Barglari ninasimon yoki tangachasimon novdada qarama - qarshi yoki halqasimon o'mashgan. Erkaklik (changchi) qubbalari yakka holda bo‘lib, mikiosporafillari qalqonsimon, mikrosporangiylari 2-6 ta. Erkaklik gametofiti reduksiyalangan.Urg‘ochi (urug‘chi) qubbasida qoplag‘ich tangacha barg va urug‘ tangachasi qo‘shilib o‘sib, bittaga aylangan, qoplag‘ich tangacha bargi yog‘ochlangan yoki yumshoq etli (archalar)dir. Sarv (kiparis) - Cupressus turkumi 15-20 ta turga ega, balandligi 30-50 m, bir uyli daraxt va buta o‘simlik. O‘rta Yer dengizining atrofida, Himolay, Janubiy Xitoy va Amerikada tarqalgan.
Qrim, Qora dengiz qirg‘oqlarida, ayrim turiari 0 ‘zbekistonda ham manzarali o‘simlik sifatida o‘stiriladi. Doirniy yashil sarv - 30 m li, 2000 yilgacha umr ko‘radi. 0 ‘zbekistonda piramidasimon sarv Toshkent, Samarqand, Farg‘ona vodiysida uchraydi.Tuya (Thuja) turkumi bir uyli daraxt va butalardan iborat bo‘lib, 6 turga ega. Shulardan G‘arb tuyasi (Thuja occidentales) asosan Xitoyda tarqalgan. Manbalarda ko'rsatilishicha, Sharq tuyasi sarv ‘rta Osiyoda muqaddas daraxt sifatida o‘stirilgan.
- Junipyerus turkumiga 14 ta tur kiradi. MDH florasida 21 turi uchraydi. Shundan 3 ta turi Zarafshon archasi - Jynipyeruszezavschanica yarim sharsimon va Turkiston archasi (Jynipyerus turkistanica) 0 ‘zbekistonning tog‘li hududlarida tarqalgan. Bundan tashqari, eng chiroyli archalardan Virgin archa (J.vyerginia) bo‘yi 15-30 m balandlikda, manzarali o‘simlik sifatida respublikamizning shaharlarida o‘stirilmoqda. Qrim va Kavkazning janubiy qirg‘oqla￾rida o‘stiriladi, vog‘ochi yengil, yumshoq bo‘lib, qalam, yog‘och￾sozlikda ishlatiladi. Zarafshon sarv archalaridan O'rta Osiyo xalqlari qadim zamonlardan pistako‘mir olishda ishlatganlar. Archalar ikki
uyli, ayrimlari bir uyli o‘simliklardir. Ularning erkak qubbalari 1-yil daraxtdda qishlab, ikkinchi yilning bahorida pishib yetiladi. Urg‘ochi (urug‘chi) qubbalari - qisqargan novdalaming qo‘ltig‘ida kuzda hosil bo‘ladi. Ikkinchi bahorda ular kattalashib, ularda kurtaklar yetiladi. Urug‘lanishdan keyin yumshoq etli urg‘ochi qubbalarda urug‘ hosil bo‘ladi. Pishib yetilgan qubbalari sharsimon etdor bo‘ladi. Urug‘i ko‘pincha ikkinchi yili yetiladi. 1-14 tagacha urug'i boiadi. Archalar tog‘lik tumanlarda eroziyaga qarshi kurashda muhim ahamiyat kasb etadi. Ular o‘zida fitonsid ajratish bilan havoni mikroblardan tozalaydi. Ulardagi efir moylari ham muhim ahamiyatga ega. Archalar qurilish uchun xom ashyo, uy￾ro‘zg‘or asboblari yasashda manzarali o‘simliklar sifatida ham katta rol o‘ynaydi. Archalar uzoq yashovchi o‘simliklar bo‘lib, 2000yilgacha umr ko‘radi. Archa 0 O
O‘zbekistonda muhofaza qilinadi. Archalar (Turkiston, Zarafshon)
Tyan-Shan/Pomir-Oloy tog‘ tizmalarida keng tarqalgan.

1.3, Ardoshlar oilasi(Junipyerusceae)haqida tushuncha.

Archa (Juniperus) – sarvdoshlar oilasiga mansub doim yashil daraxt va butalar turkumi. 70 ga yaqin turi bor. A. bir jinsli, bir yoki ikki uyli, shamol yordamida changlanuvchi, ignabargli o‘simlik. A.ning erkaklik qubbasi sarg‘ish, 3 – 6 changdonli qipiqsimon changchilardan tashkil topgan. Urg‘ochi qubbalari yashil bo‘lib, qarama-qarshi yoki ol-dinma-keyin o‘rnashgan urug‘chibarg va urug‘kurtaklardan iborat. Qubbalari yumaloq (diametri 5 – 20 mm), ichida 1 –10 dona urug‘ bor. A. mart–may oylarida gullaydi. Mevasi qo‘ng‘ir, ik-kinchi yili (sentabr noyabrda) pishib, qish yoki bahorda to‘kiladi. A. urug‘ini yaxshi undirish uchun uni yezda stratifikatsiya qilib, kuzda sepiladi. 2 – 3 yoshli ko‘chati ekiladi. A.ning ko‘pchiligi o‘rta min￾taqalarda o‘sadi. Baʼzi turlari tropik hududlardagi tog‘larda ham uchraydi. J. semiglobosa (sovur A.), J. turkestanica (o‘rik A.), J. sabina (qora A.) va J. seravschanica (Zarafshon A.) kabi turlari O‘rta Osiyo, xususan O‘zbekiston tog‘larida tarqalgan bo‘lib, maxsus archazorlarni tashkil qiladi. A.ning xo‘jalikdagi ahamiyati katta. Yog‘ochi meʼmorlikda, o‘ymakorlikda va qalam yasashda ishlatiladi. Baʼzi turlaridan xushmanzara o‘simlik sifatida foydala-niladi. Qubbalaridan turli moddalar (efir moyi, qatron, qand, mum va organik kislotalar) olinadi.
Qubbasining damlamasi tabobatda siydik haydovchi, balg‘am ko‘chiruvchi va ovqat hazm qilishni yaxshilovchi dori sifatida ishlatiladi. O‘rta Osiyodagi turlaridan olinadigan efir moyining sedrol fraksiyasi esa jarohatni, suyakning teshilib oqishini davolashda qo‘llaniladi.

Archaning ninacha barglari.barglari suvni kam bug'latishi uchun smola(mum)bilan qoplangan bo'ladi.Bu hususiyat archani yozda qurib qolmasligi uchun qishda sovuqdan himoya qilish uchun hizmat qiladi.

2-Bob.Archa(Junipyerus)ning xalq xo'jaligidagi ahamiyati:
ARCHA
ARCHA (luniperus) — sarvdoshlar oilasiga mansub doim yashil daraxt va butalar turkumi. 70 ga yaqin turi bor. A. bir jinsli, bir yoki ikki uyli, shamol yordamida changlanuvchi, ignabargli oʻsimlik. Archaning erkaklik qubbasi sargʻish, 3 — 6 changdonli qipiqsimon changchilardan tashkil topgan.Urgʻochi qubbalari yashil boʻlib, qarama-qarshi yoki oldinma-keyin oʻrnashgan urugʻchibarg va urugʻkurtaklardan iborat. Qubbalari yumaloq (diametri 5 — 20 mm), ichida 1 — 10 dona urugʻ bor. Archa mart—may oylarida gullaydi. Mevasi qoʻngʻir, ikkinchi yili (sent. — noyab. da) pishib, qish yoki bahorda toʻkiladi. Archa urugʻini yaxshi undirish uchun uni yezda stratifikatsiya qilib, kuzda sepiladi. 2 — 3 yoshli koʻcha-ti ekiladi.

Archaning koʻpchiligi oʻrta min-taqalarda oʻsadi. Baʼzi turlari tropik hududlardagi togʻlarda ham uchraydi. I. semiglobosa (sovur A.), I.nturkestanica (oʻrik A.), I. sabina (qora Archa) va I. seravschanica (Zarafshon A.) kabi turlari Oʻrta Osiyo, xususan Oʻzbekiston togʻlarida tarqalgan boʻlib, maxsus archazorlarni tashkil qiladi. Archaning xoʻjalikdagi ahamiyati katta. Yogʻochi meʼmorlikda, oʻymakorlikda va qalam yasashda ishlatiladi. Baʼzi turlaridan xushmanzara oʻsimlik sifatida foydalaniladi. Qubbalaridan turli moddalar (efir moyi, qatron, qand, mum va organik kislotalar) olinadi. Qubbasining damlamasi tabobatda siydik haydovchi, balgʻam koʻchiruvchi va ovqat hazm qilishni yaxshilovchi dori sifatida ishlatiladi. Oʻrta Osiyodagi turlaridan olinadigan efir moyining sedrol fraksiyasi esa jarohatni, suyakning teshilib oqishini davolashda ishlatiladi.

2.1,Archazorlar va ularning ko'lami haqida malumot.
Archazor
Archazor, archazor o‘rmonlar – asosan, archa daraxtidan tashkil topgan o‘rmonlar. A.lar 600– 700 yil (ayrimlari 2000 yilgacha) yashaydi, tog‘larda suv to‘plash, tuproq eroziyasi oldini olish, sel toshqinlarini bartaraf etish kabi muhim vazifalarni bajaradi. Asosan Yer yuzining
Shimoliy yarim sharidagi tog‘li hududlarda – O‘rta Amerika, Osiyo va Afrikada o‘sadi. O‘rta Osiyo, Qrim, Oltoy-Sayan, Uzoq Sharqdagi tog‘larda 700 ming ga maydonni egallaydi, uning 665 ming ga dan ko‘prog‘i (93,5%) Markaziy Osiyo davlatlarida joylashgan. O‘zbekiston davlat o‘rmon fondi hisobida 190 ming ga A. bor (1999). O‘zbekistonda asosan, Tyanshan, Turkiston, Chatqol, Hisor tog‘larida katta-katta A.lar mavjud. Ular si Irak va mahsuldorligi kam A.ga kiradi (qalinligi 0,3 – 0,5), ammo shunga qaramay juda katta tabiiy va iqgisodiy ahamiyatga ega. A. 800 – 3100 m balandlikda tog‘ yon bag‘irlarida joylashgan va uch mintaqaga bo‘linadi: tog‘larning pastki qismida (800–2000 m balandlikda) qora archa yoki Zarafshon archasi, o‘rta qismida (1400–2500 m) sovur archa, yuqori qismida (2500– 3100 m) o‘rik archa yoki Turkiston archasi o‘sadi. Tog‘larning eng yuqori qismidagi archalar siyrak, bo‘yi past, tanasi qiyshiq, ser-shox bo‘lib, ko‘pincha yer bag‘irlab o‘sadi. Eng yaxshi A. unumdor, sernam, tuproqli, yassi tog‘ yon bag‘irlarida uchraydi va ularning yillik fitomahsuldorligi 220 t/ga ni tashkil etadi. Ilgari A. muhofaza qilinmaganligi va ulardan qurilish materiali hamda o‘tin sifatida ayovsiz foydalanish natijasida A. maydonlari kamayib, archalari siyraklashib ketgan.

20-asrning 50-yillaridan boshlab O‘zbekistonda Alarni tabiiy ravishda qayta tiklash va ekma A.ni barpo qilish ishlari boshlandi va O‘rta Osiyo (hozirgi O‘zbekiston) O‘rmonchilik ilmiy tadqiqot institutida uning ilmiy asoslari ishlab chiqildi (U. N. Nig‘matov, Ye. V. Mixaylova, V. M. Saxatskiy, Yo. Yu. Musayev). O‘rmonchilik xo‘jaliklari A.ni qo‘riqlash, parvarishlash, tabiiy va sun’iy yo‘llar orqali ko‘paytirish ishlari bilan shug‘ullanadi (qarang O‘rmon xo‘jaligi).Abduxalil Qayimov, Anvar Tagirov.