1
1-
мавзу.
O’zbekiston mustaqilligining dastlabki yillarida iqtisodiy
islohotlar strategiyasi (1991-2000
йиллар
)
Режа
:
1.
Ma’muriy-buyruqbozlik tizimining ijtimoiy-iqtisodiy oqibatlari.
2.
O‘zbekistonda iqtisodiyotning mo‘rt, zaif va bir tomonlama rivojlanganligi,
paxta yakka hokimligi.
3.
O‘zbekistonda amalga oshirilgan iqtisodiy islohotlarning nazariy konseptal
asoslari.
4.
Iqtisodiy islohotlarning ustuvor yo‘nalishlari. Modeli.
Hoziigi davrda O‘zbekiston qisqa davr ichida asrlar davomida rivojlanishga
teng bo‘lgan yo‘lni bosib o‘tdi. Mamlakatning hozirgi iqtisodiy salohiyatini
tasavur etish uchun mustaqillik davridagi yutuqlarimizni sobiq totalitar tuzum
davriga qiyoslashga zarurat tug‘iladi. Sobiq ittifoq davrida partiyaga sig‘inish,
shuningdek, shaxsga sig‘inishga zo‘r berildi. Hatto bu davlat siyosati darajasiga
ko‘tarildi. Ko‘p o‘tmay mamlakatda totalitarizmga xos bo‘lgan ma’muriy-
buyruqbozlik tizimi asosidagi «kazarma sotsializmi» g‘alaba qildi. Leninizm
niqobiga puxta o‘ralgan stalinizm jamiyatning hamma sohalariga kuch, aldov,
qo‘rqitish, proletariat diktaturasi kabi vositalar bilan singdirildi. Qisqa davr ichida
mamlakatda totalitar rejim g‘alaba qildi. Bir necha o‘n yillar ichida bunday siyosat
natijasida xalq ommasi ijtimoiy va erkin fikrlashdan butunlay mahrum etildi.
Axloqiy nopoklik har tomonlama rag‘batlantirildi. Mamlakat tashqi dunyodan
butunlay uzib qo‘yildi. Demokratiyaning elementar ko‘rinishlari ham tor- mor
qilindi.
O‘sha mash’um davrlarni Prezident Islom Karimov quyidagicha ifodalagan
edi: «Ayni vaqtda sotsialistik qurilishning ko‘pgina bosqichlarida qo‘pol xatolar va
buzilishlarga yo‘l qo‘yilganini ham hech kim, hech narsa shubha ostiga qo‘ya
olmaydi. Bu xato va jinoyatlaming ildizlari o‘tmishga borib taqaladi. Shaxsga
sig‘inish yillarida, turg‘unlik yillarida noto‘g‘ri yo‘l- yo‘riqlar, maqsadlar va ularga
erishish yo‘llari butunlay buzib, soxtalashtirib yuborildi. Asossiz ravishda qilingan
2
ommaviy qatag‘onlarni, kollektivlashtirish va sanoatlashtirish davrida turmushning
asosiy negizlari shafqatsizlik bilan barbod qilingani, xalqlarning ma’naviy qadriyat
va an’analari qalbakilashtirilgani, ayrim kishilar pulga sotilib, aynib ketganligi,
ijtimoiy-iqtisodiy inqirozga uchragan odamlar xalqning eng zarur ehtiyojlari va
hayotiy talablarini pisand qilmay qo‘yganliklarini ko‘rsatuvchi tobora yangi-yangi
dahshatli misollar hozir ma’lum boiib qolmoqda» ’70.
Sobiq ittifoq iqtisodiyoti XX asrning 60-yillaridan o‘z inqirozini boshlagan
edi. Bu daviga kelib iqtisodiyotda ziddiyatlar kuchayib, mavjud ma’muriy-
qo‘mondonlik boshqaruv usulini qo‘llash oqibatida inqirozning oldini olish
imkoniyatlari boy berildi. Inqirozning aniq ko‘rinishlaridan biri sohaga
ajratilayotgan sarf-xarajatlarning o‘sishiga qaramay rivojlanish sur’atlarining
pasayishida namoyon boidi. Inqirozdan chiqish uchun iqtisodiy omillar ishga
solinmadi, iqtisodiyotning rivojlanish qonuniyatlari e’tiborga olinmadi.
O‘tgan asrning 80-yillariga kelib iqtisodiy inqirozdan chiqishga qaratilgan
barcha urinishlar ham zoe ketdi. «Qayta qurish» siyosati bozor munosabatlari
qonuniyatlariga zid boshqamv usullariga asoslanganligi, moddiy rag‘batlantirish
vositalari hisobga olinmaganligi, barcha resurslar yakkahokim partiya tomonidan
tasarruf etilganligi uchun ham kutilgan samarasini bermadi.
Bu paytga kelib O‘zbekiston iqtisodiy ko‘rsatkichlar bo‘yicha ham ittifoqda
oxirgi o‘rinlardan birini egallagandi. Jumladan, yalpi milliy daromad hajmi
ittifoqdagi o‘rtacha darajadan ikki marta kam edi. Shuningdek, aholining oziq-
ovqat mahsulotlari va ijtimoiy ta’minlanish darajasi ham eng past
ko‘rsatkichlardan birini tashkil etardi.
O‘zbekistonda ishlab chiqarish kuchlarini joylashtirish borasida
birtomonlama, ya’ni uni faqat xomashyo tayyorlashga moslashtirilganligi oqibatida
sanoat sohasida ham yurtimiz qoloq mintaqalardan biriga aylangan edi. Faqat
xomashyoga dastlabki ishlov beruvchi sanoat tarmoqlarigina shakllandi, xolos.
O‘sha davda respublikada ishlab chiqarilgan sanoat tayyor mahsulotlari salmog‘i
umumiy mahsulotlaming faqat 25 foizini, xalq iste’moli mollari esa ittifoqdagi
o‘rtacha ko‘rsatkichning faqat 40 foizini tashkil etdi.
3
Markaz asosan bizdan xomashyo mahsulotlarini olib ketardi. Markaz va
boshqa respublikalardan esa asbob-uskunalar va tayyor mahsulotlar keltirilardi.
Bunday ahvol shimoldagi respublikalar sanoatini o‘sishini ta’minlar, 0’zbekiston
sanoatini esa turg‘unlik holatida bo‘lishga majbur etar edi. Iqtisodiy rivojlanishga
doir dasturlar, partiya va hukumat qarorlarida ittifoqdosh respublikalar manfaatlari
hisobga olinmas, asosiy maqsad ittifoqning umumiy ko‘rsatkichlariga qaratilar edi.
Qayta qurish davrida ham markaz inqirozlar sabablarini ittifoqdosh respubliklarga
to‘nkab, xalq iste’moli mollari bilan aholini ta’minlash vazifasini ham butunlay
ular zimmasiga yuklab qo‘ydi. 70 yil markazning keng iste’mol mollarini
taqsimlashiga o‘rgangan respublikalarda aholini birlamchi oziq-ovqat mahsulotlari
bilan ta’minlashda uzilishlar boshlandi. Odamlar o‘rtasida ertangi kunga ishonch
yo‘qolib, turli mintaqalarda ommaviy mitingbozliklar, namoyishlar avj oldi.
0’zbekiston ulkan mamlakatning paxta xomashyosi yetkazib beruvchi
bazasiga aylantirildi. Yetishtirilgan paxta hosiliga markaz egalik qila boshladi.
Bunday ahvol respublikamizning agrar mintaqa bolishini taqozo etdi. Oqibatda
iqtisodiy va ijtimoiy-siyosiy hayotning hamma sohalarida qo‘shni davlatlar va
ittifoqdosh respublikalardan bir necha marta orqada qolib ketildi. Markazning
ko‘zga ko‘rinmas, niqoblangan mustamlakachilik siyosati partiyaning hamma
sohalarini o‘ziga qamrab olgan edi.
Turg‘unlik davrida ham ana shu siyosat madaniyroq va puxta niqoblangan
ravishda davom etdi. Ittifoqning Yevropa qismida to‘xtovsiz ravishda kuchayib
borayotgan xomashyoga bo‘lgan talabni qondirish maqsadida 0’zbekistonda paxta
yetishtirishning eng oxirgi imkoniyatlari ham ishga solindi. Oqibatda ekologik
holat yanada yomonlashdi, mehnat yanada og‘irlashdi. Xalqning turmush kechirish
darajasi qiyinlashib, iqtisodiy-ijtimoiy muammolar yanada keskinlashdi.
Kommunistik partiya rahbarlaridan bir guruhining 1991-yil 19—21-avgust
kunlari davlat to‘ntarishi qilishga urinishlari va uning oqibatida O‘zbekistonning
boshqa ittifoqdosh respublikalar bilan iqtisodiy aloqalari ham uzilib, yarim asrdan
ko‘proq davr ichida shakllangan xo‘jalik aloqalari izdan chiqdi. Markaz chiqaigan
rublning qadri butunlay tushib ketib, iqtisodiy aloqalami natural mol ayirboshlash,
4
barter asosida amalga oshirish odatga aylandi. Barcha respublikalar umumiy
moddiy va iqtisodiy resurslarni olishga intilar, o‘zlaridagi boyliklarni tashqariga
chiqishiga tish- timog‘i bilan qarshilik qilar edilar. Natijada barcha respublikalar,
jumladan, 0’zbekiston ham 1991-yildan boshlab markazga bo‘ysunmaslik, o‘z
milliy manfaatlariga e’tibor bergan holda siyosat yuritishga o‘tdi.
Prezident Islom Karimov «Xalqimizning fikri — biz uchun oliy mezon»
nomli asarida o‘sha suronli davrda davlat to‘ntarishi qilishga urinishlarga barham
berilganidan keyin markaz bilan har qanday munosabatlami to‘xtatish va
respublikada davlat mustaqilligi uchun kurashlarni avj oldirish yo‘lini tutgani
holda quyidagi fikrlami bildirgan edi:
«Buning ajablanadigan joyi yo‘q. Markaz o‘tkazayotgan siyosat chor
Rossiyasi o‘tkazgan siyosatdan kam farq qilardi, respublikamiz xomashyo bazasi
boiib qolgan edi va bunday holga barcha tashkilotlar, eng avalo, KPSS Markaziy
Komiteti bilan Ittifoq rahbar organlari asosiy masala, deb qarar edi. Ular faqat bir
narsani bilishardi — mazkur mintaqa paxta, xomashyo bilan ta’minlashi kerak,
qolgani esa suvga cho‘kayotganlaming o‘z ixtiyoridadir, deb o‘ylashardi. Bizga
ko‘p narsalar va’da qilindi. Respublikamiz mamlakat paxta mustaqilligi yo‘lida
ancha qurbonlar berdi. Biz, eng avalo, aholini go‘sht, sut, boshqa oziq-ovqat
mahsulotlari bilan, xalq iste’moli mollari bilan ta’minlash masalalarida qaram
bo‘lib qoldik. Ekologiya to‘la buzilgani to‘g‘risida gapirmay qo‘- yaqolaylik. Bu
o‘rinda kishilaming zaharlangani va ular umrining qisqarganini aytib o‘tish kifoya.
Bulaming barchasi KPSS Markaziy Komitetining partiya shiori ostida olib borgan
siyosati oqibati edi. Bulami to‘g‘ridan to‘g‘ri va oshkora aytish kerak, bu siyosat
0’zbekistonni jaryoqasiga olib keldi, uni qashshoqlashtirib yubordi. Bizni,
o‘zingizni o‘zingiz boqa olmaysiz va sizga berilayotgan har bir sadaqa uchun
Markazga minnatdorlik bildirishingiz kerak, deb ishontirishardi»171.
Bu davrda respublikada sobiq ittifoqdan meros bo‘lib qolgan mafkuraviy
yakkahokimlik, iqtisodiy inqirozlar, kishilarda davlatga va tuzumga bo‘lgan
ishonchsizlik, xalq o‘rtasida paydo bo‘lgan parokandalik siyosiy bo‘xronlar uchun
yetilib qolgan edi. Ana shunday og‘ir va tahlikali bir sharoitda mavjud
5
muammolarni hal qilish, xalqni milliy mustaqillik sari safarbar etish kabi
maqsadlar rivojlanish kun tartibini belgilab bermoqda edi. Ayniqsa, bir necha yuz
yilliklar o‘zbek xalqining orzu-armoni bo‘lgan milliy davlatni shakllantirish tarixiy
zaruriyatga aylangandi. Tarixning ana shunday qaltis davrida Islom Karimovning
respublika rahbari etib saylanishi, uning dastlabki faoliyati, ijtimoiy va iqtisodiy
hayotni o‘zgartirishga doir dastlabki islohotlari respublikamiz aholisida kelajakka
bo‘lgan umid his-tuyg‘ularini uyg‘otdi. O‘zbekiston boshqa MDH davlatlaridan
farqli o‘laroq barqarorlik va tinchlik mamlakatiga aylanish jarayonlarini boshladi.
Bozor munosabatlariga o‘tish va milliy iqtisodiyotni rivojlanishi
Mustaqillikning ilk davridayoq 0’zbekiston iqtisodiy jihatdan rivojlangan
yirik industrial-agrar davlat sifatida tanila boshlandi. Prezident
I.A.Karimovtomonidan ishlab chiqilgan 0’zbekistonda bozor iqtisodiyoti va bozor
munosabatlariga o‘tishning o‘ziga xos siyosiy, ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanish
konsepsiyasi hayotga tatbiq etila boshlandi. Bu rivojlanish yo‘li jahondagi
mamlakatlar tomonidan «Olzbek modeli» sifatida e’tirof etildi. Mamlakat xalqaro
iqtisodiy integratsiyadan o‘ziga munosib o‘rinni olishga erishdi.
Mamlakatda ijtimoiy-iqtisodiy islohotlar bosqichma-bosqich va izchillik
asosida amalga oshirilib, bu holat jamiyatni tinch va barqaror tarzda o‘tish davriga
kirishini ta’minlab berdi.
1-bosqich. 1991-1994 yillar.
2-bosqich.1995-1999 yillar.
3-bosqich. 2000—2005
Mamlakatda amalga oshirilgan islohotlarning birinchi bosqichida (1991—
1994 yy.) bozor iqtisodiyoti munosabatlariga o‘tish uchun zamr bo‘lgan barcha
shart-sharoitlar tayyorlandi. Bu jarayonda quyidagi keskin o‘zgarishlar amalga
oshirilgan edi:
islohotlar strategiyasi va taktikasi mamlakat tarixiy-iqtisodiy rivojlanish
xususiyatlarini, aholining mentalitetini hisobga olgan holda shakllantirildi;
6
iqtisodiy islohotlarni amalga oshirishning bozor iqtisodiyoti munosabatlariga
xos bo‘lgan meyoriy-huquqiy asoslari yaratildi;
mulkni davlat tasarrufidan chiqarish va xususiylashtirish asosida ko‘p ukladli
iqtisodiyotni shakllantirish asoslari shakl- lantirildi;
milliy iqtisodiyotning eng murakkab sohasi — qishloq xo‘jaligini tubdan
o‘zgartirish asosida mutlaqo yangi — bozor iqtisodiyotiga xos bo‘lgan agrar
munosabatlar shakllantirildi va qishloqda mulkdorlar sinfini yaratishga kirishildi;
ma’muriy-buyruqbozlik tizimiga barham berildi va yangi demokratik
institutsional o‘zgarishlar uchun keng yo‘l ochildi;
narxlarni erkinlashtirish va bozor infratuzilmalarini shakl- lantirishga ustuvor
ahamiyat berildi;
tashqi iqtisodiy faoliyatni erkinlashtirish asosida mam- lakatning jahon
hamjamiyatiga integratsiyalashuviga erishildi;
davlatning bosh islohotchilik faoliyati natijasi o‘laroq millat ma’naviy-
ruhiyjihatdan uyg‘ondi;
- aholining ijtimoiy himoyaga muhtoj keng qatlamiga nisbatan davlat
tomonidan kuchli ijtimoiy himoyalash siyosati amalga oshirila boshlandi.
O‘zbekistonda iqtisodiy islohotlami amalga oshirishning ikkinchi bosqichida
(1995-1999 yy.) - makroiqtisodiy bar qarorlikka erishildi, xususiylashtirish
jarayonlari yanada chu- qurlashtirildi va yangi raqobat muhiti shakllantirildi. Bu
davrda milliy sanoatni mustahkamlash chora-tadbirlari, iqtisodiyotda tarkibiy qayta
qurish dasturlarini amalga oshirish, ijtimoiy ishlab chiqarishda nodavlat sektori
ulushining ortishi va ijtimoiy yo‘naltirilgan ko‘p ukladli iqtisodiyotni
shakllantirish, aholini manzilli himoya qilishni yanada kuchaytirishdan iborat
dasturlar amalga oshirildi. Amalga oshirilgan iqtisodiy islohotlar natijasida
0’zbekiston 2000-yilga kelib MDH davlatlari o‘rtasida yalpi ichki mahsulot ishlab
chiqarish bo‘yicha 1991-yil darajasiga yaqinlashgan yagona davlat sifatida e’tirof
etildi (yalpi ichki mahsulot indeksi 1991-yilga nisbatan 98,7% ni tashkil qildi).
Ayni vaqtda, yalpi ichki mahsulotning mutlaq hajmi jihatidan MDH doirasida
7
uchinchi iqtisodiy baquvat (Rossiya va Ukrainadan so‘ng) davlat darajasini
egalladi.
Mamlakatda iqtisodiy islohotlarning uchinchi bosqichida (2000—2005 yy.)
bozor iqtisodiyoti munosabatlari mexanizm- larining samarali ishlashi negizida
iqtisodiy o‘sishning barqaror sur’atlariga erishish Dasturi asosida davlat
qurilishining siyosiy va iqtisodiy sohalari yanada rivojlandi, ma’naviy jihatdan
yangilanishlar ro‘y berdi, aholi turmush darajasi o‘sa boshladi, iqtisodiyotda
tarkibiy qayta qurishlar amalga oshirildi.
«0’zbek modeli» asosida iqtisodiy islohotlarni amalga oshirish jarayonida
yirik muvaffaqiyatlar qo‘lga kiritildi. Jumladan, 1997— 2003-yillarda YalMning
o‘rtacha yillik o‘sishi 4,4 %, 2007-yilda 2006-yilga nisbatan 9,5 % o‘sdi. 2003-
yilda real YalM 1995- yilga nisbatan 36,9 % oshdi. 2007-yilgacha aholi jon
boshiga YalM ishlab chiqarish sur’atlari sezilarli ravishda o‘sib bordi.
Mustaqillik yillarida 0’zbekistonda davlatning iqtisodiyotga aralashuvini
cheklash asosida ko‘p ukladli iqtisodiyot shakllandi, xo‘jalik faoliyatiga
aralashuvlar chegaralandi, xo‘jalik sub- yektlarining iqtisodiy va moliyaviy
mas’uliyati ortib bordi, bozor infratuzilmalari rivojlandi, tashqi iqtisodiy faoliyat
tizimi qayta shakllandi va valuta tizimi erkinligi kengayib borishi natijasida real
raqobat muhiti shakllandi, erkin tadbirkorlik faoliyati uchun iqtisodiy va huquqiy
shart-sharoitlar yaratildi. Shuningdek, mulkdorlar roli va huquqi mustahkamlandi,
jumladan xorij investitsiyalari uchun kafolat va yengilliklar beradigan qulay va
sog‘lom investitsion iqlim va rag‘batlantirish tizimi yaratildi.
Mustaqillikning dastlabki o‘n yilligidagi iqtisodiyotdagi tarkibiy o‘zgarishlar
samarasi oiaroq tarmoqlarda texnik qayta qurishlar va modemizatsiyalash, tabiiy
va xomashyo salohiyatidan toia va samarali foydalanish, eksportga yo‘nalgan va
import o‘mini bosuvchi ishlab chiqarish tizimlari shakllandi.
Ko‘rinib turibdiki, mamlakat iqtisodiyotidagi chuqur tarkibiy va institutsional
o‘zgarishlar, barqaror iqtisodiy o‘sish sur’atlari, mavjud tabiiy, ijtimoiy-iqtisodiy
va ilmiy, texnik-texnologik salo- hiyat 0’zbekistonning istiqbolda iqtisodiy
rivojlangan davlatlar qatoridan joy olishi uchun mustahkam zamin bo‘lib xizmat
8
qila boshladi. Shuni alohida ta’kidlash lozimki 2008-yilda boshlangan jahon
moliyaviy va iqtisodiy inqirozi mamlakat iqtisodiyotiga deyarli ta’sir ko‘rsatmadi.
O‘zbekiston mustaqillik davrida Prezident Islom Karimov tomonidan ilgari
surilgan tadrijiy taraqqiyot konsepsiyasini amalga oshirish, iqtisodiyotni
mafkuradan xoli bolishi, demokratik islohotlarni bosqichma-bosqich joriy qilish,
qonun ustuvorligini ta’minlash, davlatning bosh islohotchi sifatidagi rolini tan
olish va o‘tish davrida uning ta’sirini oshirish, m’amlakatimizning o‘ziga xos
xususiyatlarini hisobga olgan holda, kuchli ijtimoiy siyosat yuritish kabi prinsiplar
asosida fuqarolik jamiyati va huquqiy davlat qurish islohotlarini chuqurlashtirib
borish asnosida bozor munosabatlariga asoslangan iqtisodiyotni shakllantirdi.
Dostları ilə paylaş: |