Mavzu: O’zbekiston qishloq aholi punktlari geografiyasi Bajardi: Saidboboyev Odilbek Qabul qildi: Ernazarov Sh toshkent-2023 Mundarija: reja

2.2 O'zbekiston qishloq tumanlariningaholisi joylashishidagi ijtimoiy va ekologik muammolarning hududiy xususiyatlari
ta'sir ko'rsatadi. Iqtisodiyotdagi o‘sish, rivojlanish demografik jarayonlarning pasayishi, fan-texnika taraqqiyoti ekologik muammolarni yanada kuchaytirmoqda.
O‘zbekiston Respublikasi aholi soni bo‘yicha dunyo miqyosida o‘rtacha demografik salohiyatga ega davlatdir. Uning aholisi, 2023-yil 1-aprel ma’lumotlariga ko’ra, 36,2 million kishini tashkil etdi. Bu borada MDH davlatlari orasida Rossiya va Ukrainadan keyin uchinchi, Markaziy Osiyo davlatlari orasida esa birinchi o’rinda turadi. Mamlakatning demografik tarixi uning aholisining turli vaqtlarda turli sur'atlarda o'sishi bilan tavsiflanadi. Xususan, 1897-yilda o‘tkazilgan Butunrossiya aholini ro‘yxatga olish ma’lumotlariga ko‘ra, hozirgi O‘zbekiston hududida 3 million 948 ming kishi istiqomat qilgan bo‘lsa, 1913-yilga kelib, ya’ni oradan 15 yil o‘tib, bu raqam 4 million 331 ming kishiga yetdi. 1926-yilgi aholini ro‘yxatga olish natijalariga ko‘ra, bu yerda esa 4 million 629 ming kishi qayd etilgan bo‘lib, o‘tgan davr mobaynida aholi soni yiliga o‘rtacha 2100 kishiga ko‘paygan.Tumanlar miqyosida oladigan bo’lsak aholisi eng ko’p bo’lgan qishloq tumanlar Urgut (545.7 ming kishi) va Denov tumani (409.7 ming kishi ) istiqomat qilgan.(1-jadval)
Sobiq Ittifoqdagi oxirgi aholini ro’yxatga olishda (1989 yil) O’zbekistonda 19.780.000 kishi istiqomat qilgan. 1979-1989 yillarda respublika aholisi 4391 ming kishiga ko'paydi va o'rtacha yillik o'sish 2,55% ni tashkil etdi. Bu avvalgi davrga nisbatan 0,45 foizga kam demakdir.
O‘zbekiston aholisi ko‘paydi va o‘sishda davom etmoqda; asosan tabiiy o'sish natijasida. Bu omilning roli doimo yuqori bo'lgan. Biroq so'nggi yillarda u aholi sonining o'sishining yagona manbasiga aylandi. Biroq 90-yillarda aholining qayta tiklanishi jarayonida sezilarli o’zgarishlar ro’y berdi, ya’ni respublikada tug’ilish yoki tabiiy ko’payishning yuqori darajasi o’z maqomini yo’qota boshladi. Xususan, aholi o’rtasida tug’ilish koeffitsienti 1990-yilda 33,7 promilleni tashkil etgan bo’lsa, 1999-yilda u 22,3 promillega yoki 11,4 promillega yoki 1,5 barobarga keskin pasaydi. 2020-yilda bu ko‘rsatkich biroz o‘sdi, ya’ni ming kishiga nisbatan tug‘ilganlar 24,6 promillega, o‘limlar 4,6 promillega va tabiiy o‘sish 20,0 promillega. O'limning keskin o'zgarishi bo'lmasa, aholining tabii o'sishi ko'p jihatda uning tug'ilish darajasiga bog'liq bo'lib qoladi.
O‘zbekiston aholisining asosiy qismi qishloq tumanlarda, tog‘lar, yon bag‘irlar, vohalar, vodiylarda ekologik muammolar unchalik keskin bo‘lmagan joylarda istiqomat qilayotgani ekologik toza mahsulotlarni iste’mol qilish imkonini berdi. Biroq bunday hududlar resurslar, tabiiy resurslar asosida shakllanadi va rivojlanadi. Natijada, bu aholi punktlari o'ziga xos ekologik vazifasi, holati va muammosi bilan shahar posyolkalaridan farq qiladi.
Atmosfera havosining ifloslanishining asosiy manbalari aholining sanoat ishlab chiqarishi va transport tizimidagi faoliyati hisoblanadi. Ularning faoliyati natijasida havoning ifloslanishi, atrof-muhitning ifloslanishi, mehnat qobiliyatini yo'qotishi, yo'tal, bosh aylanishi, turli o'pka kasalliklari, ko'z, tananing umumiy zaharlanishi sodir bo'ladi. Ekologik vaziyat og‘ir bo‘lgan Namangan, Navoiy, Buxoro, Farg‘ona va Toshkent viloyatlaridagi qishloq tumanlaridagi aholisida ushbu turdagi kasalliklarga chalinish darajasi respublika bo‘yicha o‘rtacha ko‘rsatkichdan yuqori. Aytish joizki, Qoraqalpog‘iston Respublikasi, Qashqadaryo, Surxondaryo viloyatlaridagi qishloq tumanlarda aholining ijtimoiy-iqtisodiy va ekologik holatidan kelib chiqqan holda sil kasalligi bilan kasallanish darajasi nisbatan yuqori. Shuningdek, 1999-2019-yillarda Navoiy, Buxoro va Xorazm viloyatlaridagi qishloq tumanlarda aholining asosiy kasalliklarga chalinish darajasi 1,1 barobar oshgan.
Tabiiy sharoit, iqlim, aholining rivojlanishi va uning salomatligi muhim rol o'ynaydigan omillardandir. Biroq, ijtimoiy-iqtisodiy va siyosiy ahamiyatga ega bo'lgan muammolarga qaraganda, global ahamiyatga ega bo'lgan tabiiy-iqlim tasnifi muammolarini hal qilish ancha qiyin. O‘zbekistondagi tabiiy-iqlim muammolari qatoriga Orol dengizining pasayishi bilan bog‘liq ekologik muammolar ham kiradi (bu ekologik muommo Qoraqalpog’iston Respublikasining Mo’ynoq, Taxtako’pir va Bo’zatov tumanlari ijtimoiy-iqtisodiy va demografik rivojlanishiga jiddiy zarar bermoqda) Shuningdek, dengizning quruq yerlaridan tuzning ko‘tarilishi, bir paytlar qishloq xo‘jaligida qo‘llanilgan kimyoviy moddalar havosining ko‘tarilishi qum bo‘ronlarini keltirib chiqarmoqda, bu esa aholi turmush sharoitini og‘irlashtirib, ekologik inqirozni yuzaga keltirmoqda. Ushbu ekologik vaziyat ushbu hududlarda yashovchi aholining o'lim darajasi va umr ko'rish davomiyligiga ta'sir qiluvchi asosiy omillardan biriga aylandi. Natijada Orolbo‘yi qishloq tumnalari aholisining salomatligi va u bilan bog‘liq muammolar ushbu hududlar aholisining demografik xulq-atvori, tafakkuri, rivojlanishi va ahvolini belgilab beradi.
Qoraqalpog’iston Respublikasining nisbatan katta yer maydoni aholining juda siyrak bo’lishini talab qiladi. Shuningdek, ushbu respublikadagi Mo’ynoq Taxtako’pir va Qo’ng’iro tumanlarida aholining o’rtacha zichligi respublika bo’yicha eng past, 1-3 kishi atrofida ekanligini ko’rish mumkin. Ammo bu tumanlarning har birining maydoni O‘zbekistonning bir-ikki viloyati maydoniga teng ekanligini hisobga oladigan bo‘lsak, aholining hududdagi joylashuvining o‘ziga xosligi yanada oydinlashadi. Ushbu iqtisodiy rayonda suv bilan bog‘liq kasalliklar, ayniqsa, oyoq-qo‘l kasalliklari respublikaga nisbatan 3-4 barobar ko‘p bo‘lib, viloyat aholisi nafas yo‘llari kasalliklaridan eng ko‘p aziyat chekadi O‘zbekistonda aholi zichligi ortib borayotgani ye tanqisligi va ichimlik suvi yetishmasligi sababli ayrim hududlarda allaqachon muammolarni keltirib chiqarmoqda. Xususan, Farg‘ona vodiysi qishloq tumanlari aholisi uchun yer yo‘qligi allaqachon davlat ahamiyatiga molik muammoga aylangan. Biroq hozirgi vaqtda o‘rganish davrida Xorazm, Toshkent, Sirdaryo, Surxondaryo, Qashqadaryo, Jizzax viloyatlaridagi qishloq tumanlari aholi zichligining 1,5-1,8 barobar ortishi demogeografik imkoniyatlar bilan bog‘liq ijtimoiy va ekologik muammolarni keltirib chiqarmoqda.


Xulosa
O‘zbekistondagi qishloq aholi punktlari geografiyasi mamlakatning iqtisodiy va ijtimoiy rivojlanishi uchun muhim ahamiyatga ega bo‘lgan muhim mavzudir. O‘zbekiston asosan qishloqlardan iborat bo‘lib, qishloqlarni rivojlantirish mamlakat taraqqiyoti maqsadlariga erishishda muhim ahamiyatga ega. Kurs ishi O‘zbekistondagi qishloq aholi punktlari geografiyasi, jumladan, qishloq aholi punktlarining mamlakat bo‘ylab taqsimlanishi, qishloqlar rivojlanishini shakllantirgan asosiy omillari, qishloq aholi punktlarida infratuzilma va xizmat ko‘rsatishning hozirgi holati haqida umumiy ma’lumot beradi.
Kurs ishi, shuningdek, O‘zbekistondagi qishloq aholi punktlarining istiqboldagi istiqbollarini, jumladan, barqaror qishloq xo‘jaligini rivojlantirish, infratuzilma va xizmatlarni yaxshilash, qayta tiklanadigan energiya manbalarini rivojlantirish va qishloq tadbirkorligini qo‘llab-quvvatlashga qaratilgan hukumat tashabbuslarini o‘rganadi. Muhim muammolar, jumladan, atrof-muhit degradatsiyasini bartaraf etish, asosiy xizmatlardan foydalanishni yaxshilash va kengroq ijtimoiy inklyuzivlikni rag'batlantirish zarurati saqlanib qolayotgan bo'lsa-da, hukumatning qishloqlarni rivojlantirishga sodiqligi va mamlakatning qishloq xo'jaligi va qayta tiklanadigan energiya ishlab chiqarish bo'yicha muhim salohiyati optimizm uchun sabablar beradi.
Umuman olganda, kurs ishi O‘zbekistonda barqaror qishloq rivojlanishini rag‘batlantirish muhimligini, qishloq joylarda infratuzilma, xizmatlar va barqaror iqtisodiy rivojlanishga doimiy sarmoya kiritish zarurligini ta’kidlaydi. Bu orqali O‘zbekiston o‘z taraqqiyot maqsadlariga erisha oladi, qishloq jamoalari hayotini yaxshilaydi, mamlakatning umumiy iqtisodiy va ijtimoiy rivojlanishiga hissa qo‘shadi.
Albatta, Oʻzbekistondagi qishloq aholi punktlari geografiyasi boʻyicha kurs ishining qisqacha mazmuniga qoʻshimcha fikrlarni kiritamiz:
Kurs ishi O‘zbekiston qishloq hayotining madaniy va ijtimoiy jihatlarini ham o‘rganadi. Unda qishloqlarning an’anaviy turmush tarzi va modernizatsiyaning qishloq jamoalariga ta’siri muhokama qilinadi. Bu mahalliy madaniy an’analarni asrab-avaylash, shu bilan birga qishloqlarda iqtisodiy rivojlanish va hayot sifatini yaxshilash muhimligini ta’kidlaydi.
Bundan tashqari, kurs ishida O‘zbekistondagi qishloq aholi punktlari oldida turgan asosiy xizmatlardan foydalanishning cheklanganligi, atrof-muhitning degradatsiyasi va iqtisodiy tengsizliklar kabi muammolar muhokama qilinadi. U asosiy xizmatlardan foydalanishni yaxshilash, ekologik barqarorlikni rag‘batlantirish va shaharlar va qishloqlar o‘rtasidagi iqtisodiy tafovutlarni kamaytirishga qaratilgan siyosat va tashabbuslarni amalga oshirishni o‘z ichiga olgan ushbu muammolarni hal qilish bo‘yicha hukumatning sa’y-harakatlarini o‘rganadi.
Kurs ishida qishloq aholi punktlarining O‘zbekiston iqtisodiyotidagi o‘rni, jumladan, qishloq xo‘jaligi va qishloq tadbirkorligining ahamiyati ham o‘rganiladi. Unda qishloq xo‘jaligining barqaror amaliyotini qo‘llab-quvvatlash va qishloq tadbirkorligini qo‘llab-quvvatlash bo‘yicha hukumatning sa’y-harakatlari, shuningdek, qishloq tadbirkorlarining kredit, bozor va boshqa resurslardan foydalanishda duch kelayotgan muammolari muhokama qilinadi.
Umuman olganda, kurs ishi O‘zbekistondagi qishloq aholi punktlari geografiyasini har tomonlama ko‘rib chiqadi, qishloq jamoalari oldida turgan muammolar va imkoniyatlar hamda hukumatning qishloqning barqaror rivojlanishiga ko‘maklashish sa’y-harakatlarini o‘rganadi. Unda mamlakatni rivojlantirish maqsadlariga erishish va qishloqlar hayotini yaxshilash uchun qishloqlarda infratuzilma, xizmatlar va barqaror iqtisodiy rivojlanishga sarmoya kiritish muhimligi ta’kidlangan.