Mavzu: O'zbekistonda bo'lishi mumkin bo'lgan tabiiy xavflar

3. Suv toshqini. Еr surilishi.
Ayniqsa, ko’chki, toshqin va sеllar miqdoriy jihatdan yuqori ko’rsatkichni egallab turibdi.
Rеspublikamizning tog oldi hududlari va unga tutash tеkisliklarida ko’p yomgir yogishi natijasida paydo bo’ladigan sеllar kеng tarqalgan. Yirik qor va muzlik qatlamlari tarqalgan togli zonada esa glyatsial turi ko’proq uchraydi. Sеllarning jalali turi aholi va hududlarga katta xavf solib ko’p miqdorda iqtisodiy zarar еtkazadi.
Rеspublikamizning sеl xavfi bor joylaridagi aholini xavfsiz joylarga o’tkazish bo’yicha FVVi, boshgiidromеn xizmati hamda suv qishloq xo’jaligi vazirligi hodimlari joylardaga mahalliy xukumat organlari rahbarlari bilan maxsus dasturlar asosida harakat qilmoqdalar.
Xavfli joylarda joylashgan aholining to’gri harakat qilishida ayniqsa, ko’chki va sеl oqimlari bo’ladigan hudularida xavf yuzaga kеladigan omillarni o’z vaqtida aniqlash, qayd etish va bundan aholini xabardor qilish tadbirlari muhim o’rin egallaydi.
Sеl xavfi bor joylardagi aholi 10 daqiqa mobaynida, ko’pi bilan 1-2 soat ichida ogohlantirilishi kеrak.
Insonlarning yashash joylarida zamonaviy qulayliklar bilan birga ularning hayotiga xavf soluvchi bir qancha omillar ham mavjud, masalan, elеktr toki, elеktr magnit maydoni, radioaktivlikning ortib kеtishi, toksik moddalar, yonginga xavf li yonuvchan matеriallar, shovqin, mеxanik shikast olish xavflari va boshqalar.
Favqulodda vaziyatlardan muhofaza qilish asosiy usullari quyidagicha: FV maydonidan evakuatsiya, shaxsiy muhofaza vositalaridan foydalanish, jamoa muhofaza vositalaridan foydalanish, avariya-qutqaruv va boshqa shoshilinch ishlar, tibbiy muhofaza tadbirlari, aholi hayot foliyatini ta'minlashdan iborat.
Oxirgi yillarda tabiiy ofatlarni sodir bo’lishining xatarli darajada ko’payishi, hamda ularning ijtimoiy, iqtisodiy va ekologik talofat ko’rsatkichlarini oshishi kuzatilmoqda. So`ngi 25 yil oralig’ida dunyo miqyosida bo’lib o’tgan yetti mingta tabiiy ofatlar 2 million inson hayotini olib ketti, bunda jabr ko’rganlar soni 5 milliarddan ziyod bo’ldi. 
Tabiiy va ekologik kataklizmlar dunyoning barcha davlatlarida sodir bo’lishi mumkin, lekin ko’pincha vayrongarchilik olib keluvchi ofatlar bu ofatlarga etarlicha tayyorgarlik ko’rmagan davlatlarda ro’y beradi. Zilzila va boshqa tabiiy ofatlar natijasida inson hayotini va mulkni yo’qotish bo’yicha O’zbekiston boshqa davlatlar orasida yuqori pog’onani egallaydi. O’rta Osiyo mintaqasida seysmik aktiv davlatlardan biri bo’lishi bilan bir qatorda, O’zbekiston ko`p hollarda 8-10 ballga teng kuchli yer silkinishlarini boshdan kechirgan. Seysmik aktiv mintaqa joylashgandan tashqari, O’zbekiston qishloq xo’jalik tarmog’iga salbiy ta’sir ko’rsatishi mumkin bo’lgan mavsumiy suv toshqinlari va qurgo’qchilik kabi gidrometeorologik xavf-xatarlardan holi emas. Qo’shimcha ravishda, boshqa xavflar, ya’ni yer ko’chishi, chigirtka yog’ishi, qor ko’chishi o’tmishda O’zbekiston aholisi hayotiga va turmush tarziga ta’sir ko’rsatgan. BMT Taraqqiyot Dasturi va Hukumat, BMT Mamlakat ofisi va donor tashkilotlar bilan birga, Favqulotda Vaziyatlar Vazirligi va boshqa javobgar tashkilotlarning tabiiy ofatlar riskini boshqarish borasida salohiyatini qo’llab quvvatlaydi va oshiradi.
 Tabiiy ofatlar havfini kamaytirish sohasida yetakchi mutahassislar ma`lumot va tajriba almashuvi uchun inovasion platformasi yaratildi. O`zbekiston mutahassislarining Rossiya federasiyasining Favqulodda Vaziyatlar Vazirligiga tashrifi doirasida 2013 yilda O`zbekiston qutqaruv mutahassislari uchun o`quv treninglarini tashkil etish belgilab olindi.
Zamonaviy texnika vositalari bilan ta`minlangan FVV Toshkent shahar bo`limining aholini favqulodda vaziyatlarga tayyorgarligini oshirish “Mobil o`quv markazi” yordamida chekka joylarda yashaydigan aholi, ayniqsa qariyalar, nogironlar va ayollar uchun joylarda yuz berishi mumkin bo`lgan tabiiy ofat haqida va favqulodda vaziyat holatida harakat qiodalarini o`rgatish uchun treninglar tashkil qilish mumkin  Seyslomogiya institute va loyiha Toshkent shahrining boshlang`ish seysmiklik korsatkichli seysmik mikrorayonlashtirish haritasini (balligi MSK-64 shkalasi boyicha) ishlab chiqish ustida ishlar olib bormoqda. Bu harita tabiiy ofatlarga tayyorgarlik ishlarini olib borishda va qutqaruv ishlarini tashkillashtirishda qo`l keladi. 
O`zbekiston Respublikasining va qo`shni davlatlardan kelishi mumkin bo`lgan havflar tushirilgan rel`efli haritasi va havfli ob`ekt maketi FVVning Aholi muhofazasi institutida qutqaruvchilarni o`qitish va salohiyatini oshirish jarayonida keng qo`llanilmoqda.  
Zilzila oqibatlari havfini kamaytirishda O`zbekiston salohiyatini mustahkamlash maqsadida Evropa Gumonitar Yordam va Aholini Muhofaza qilish Qo`mitasi (DG ECHO) 100 000 Evro va BMT DT tomonidan 76 888 Evro miqdorida mablag` ajratildi. Bu mablaglar zilzilalar havfini kamaytirishda FVVning salohiyatini oshirish uchun sarf qilindai. Uchbu mablag` asosan FVVning mutassadi rahbarlari va aholining zilzilalar haqidagi habardorligini oshirish uchun majmua quriladi.
 Tabiiy ofatlar havfini kamaytirish xalqaro kuni butun jahon bo`ylab 13 oktyabr kuni nishonlanadi. Bu kunni nishonlashdan asosiy maqsad, tabiiy ofatlar havfini kamaytirishni umumjahon madaniyatini shakllantirish, shuningdek tabiiy ofatlarni oldini olish, undan keladigan zararni yumshatish va aholini favqulodda vaziyatlarga tayyorgarligini oshirishdir. Bu yil O`zbekistonda Tabiiy ofatlar havfini kamaytirish xalqaro kuni BMT Taraqqiyot Dasturi, O`zbekiston Respublikasi Favqulodda Vaziyatlar vazirligi bilan hamkorlikda o`tkazadi. Ushbu kunga bag`ishlangan bir qancha tadbirlar oktyabrning 10-sidan 13-sigacha otkaziladi. Bu tadbirlarda O`zbekiston Respublikasining Fanlar Akademiyasining bo`linmalari, Favqulodda Vaziyatlar Vazirligi, BMT agentliklari va boshqa tashkilotlar aktiv qatnashadilar.
Har qanday ilm sohasi mustaqil fan bo‘lib taraqqiyot etishi uchun to‘rtta asosiy shartga javob berishi kerakki, shunlardan biri o‘zining boshqa fanlardan farq qiladigan tadqiqot metodlari bo‘lishi lozim. Tabiat, jamiyat va tafakkur yangidan yangi bilimlarni bilishga va ularni egallashga qaratilgan insonning ijodiy tadqiqot faoliyati bo‘lmish fan shu vaqtga qadar egallanmagan qonunlar haqida ma’lumotlar beradi. Tadqiqotchi tabiat va jamiyatning hali ro‘yobga chiqarilmagan hodisa va jarayonlarini nazariya va metodlar yordamida o‘rganadi. Shunday ekan, o‘rganilayotgan, tadqiq etilayotgan predmet, material, tizim, narsa, jarayon, hodisa va voqelik muayyan ilm sohasining predmeti hisoblanadi. Tadqiqotga tortilgan predmet o‘ziga xos usullar yordamida tekshiriladi, tadqiq predmetning kashf etilmagan xossalari, xususiyatlari, qirralari haqida nazariyalar, farazlar bo‘lishi lozim. Fan metodining asosiy mazmunini amaliyotda sinalgan nazariyalar tashkil etadi. Har qanday nazariya boshqa-boshqa nazariyani yaratuvchi yoki amaliyot mazmunini yoki izchilligini belgilovchi metod vazifasini bajaradi. Ilmiy bilishda falsafiy metodlar-materialistik-dialektikaning roli ustivor hisoblanadi. U tabiat, jamiyat va inson ongining murakkab hodisalarini to‘g’ri ob‘ektiv talqin etishga, fanning tabiiy aloqalarini ochishga yordami deradi. Falsafaning universal metodi bo‘lgan tarixiylik printsipi biologiyada evolyutsion ta‘limot hozirgi zamon biologiya fanlarining metodologik asosi bo‘lib xizmat qiladi. Tabiiy geografiyada tarixiylik tamoyili tabiiy komplekslarining uzoq davrlar maboynida shakllanganini nazardan qochirmay ish ko‘rish kerakligini bildiradi, shu bilan muayyan kompleks yoki komponent doimo o‘zgarishda taraqqiyotda, bundan keyin ham o‘zgaradi deb qarash kerakgilini ta‘kidlaydi. Umumiy harakterga ega bo‘lgan taqqoslash, analiz (tahlil) va sintez, umumlashtirish va boshqalar geografik tadqiqotlarda keng qo‘llaniladi. Ilmiy bilish tufayli murakkab ob‘ektlari o‘zlashtirilmoqda, bu hol ilmiy bilishning abstraktligi darajasi o‘sishiga olib kelmoqda, natijada tadqiqot vositalari haqidagi, o‘rganilayotgan ob‘ektga yondashish tamoyillari haqidagi masala markaziy masalalardan biriga aylanib bilish faoliyati sistemasida nisbatan mustaqil o‘rinni egallamoqda. Tabiiy komplekslarning barcha komponent va unsurlari (elementlari) bir-biriga bog’liq, o‘zaro ta‘sir va bir-birini taqoza etishi asos qilib olingan g’oya-geosistema, ekosistema, biogeotsenoz haqidagi ta‘limotlar paydo bo‘lishiga olib keldi. O‘rganilayotgan kompleksga-unga yondosh komplekslar bilan birgalikda rivojlangan, shuning uchun ularni uzviy bog’liqda tadqiq etish, yoki kompleksning litogen, iqlimiy (klimatogen), gidrogen va biogen bo‘g’inlari chambarchas aloqada mavjud bo‘ladi deb qarash-komplekslarga sistemali yondashib-kompleks tadqiq qilish metodining shakllanishiga sabab bo‘ldi. Hozirgi atrof muhitni muhofaza qilish muammosining ijobiy yechimi tabiat va jamiyatning qator jihatlarini birdek-birgalikda tadqiq etishda ekanligi hamma tabiatshunoslar ma‘qullaydilar.

Tabiiy ofat- bu tabiatda yuz beradigan favqulotdagi o'zgarish bo'lib, u birdan, tezlikda insonlarning normal yashash, ishlash sharoitlarini buzilishi, odamlarni o'limi hamda qishloq xo'jaligi hayvonlarini yo'q bo'lib ketishi va moddiy boyliklarni buzilishi va yo'q bo'lib ketishi bilan tugaydigan hodisalardir.

Tabiiy ofatlarning turlari xilma-xil: yer silkinishi, suv toshqini, kuchli shamol, yong'in, qurg'oqchilik, yer surilishi va boshqalar. Bu xildagi tabiiy ofatlar bir-biriga bog'liq holda, hamda bog'liq bo'lmagan holda, alohida yuzaga kelishi mumkin. Ya’ni bir tabiiy ofat boshqa ofat oqibatida yuzaga kelishi mumkin. Masalan, o'rmondagi yong'inlarni kelib chiqishi, tog'li joylardagi ishlab chiqarish portlashlari, karerlarni ishga solishda, platinalar qurishda, yerni surilishiga, qorlarni ko'chishi va boshqa ofatlarni kelib chiqishiga sabab bo'ladi.
Hech narsaga bog'liq bo'lmagan tabiiy ofatlar juda katta miqyosda va turli vaqtlargacha bir necha sekunddan, minutdan (yer surilishi, yer silkinishi, qor kuchishi) bir necha soatlargacha (kuchli qor va yomg'ir yog'ishi), hatto kun va oygacha (suv toshqini va yong'in bo'lishi) cho'zilishi mumkin.
Lekin bu xildagi tabiiy ofatlar hamma joylarda ham yuzaga kelavermaydi. Jumladan, yer silkinishi, yer surilishi ofatlari ko'proq tog'li zonalarda kuzatiladiki, buni oqibatida nafaqat insonlar, balki xalk xo'jaligi tarmoqlari, hatto atrof muhit qattiq shikastlanadi.
Yana kuchli yog'ingarchilik, qor yog'ishi natijasida suv toshqini kuzatiladiki, oqibatda, fuqarolarning yashash joylari, sanoat korxonalari, temir yo'llar, magistral yo'llar va gidrotexnik inshoatlar izdan chiqadi. Xuddi shunga o'xshash ta’sirlar yer surilishi, qor kuchishi, qurg'oqchilik, kuchli shamollar ta'sirida ham kuzatilib, oxir-oqibatda insonlar katta ham ma'naviy, ham moddiy zarar ko'radilar.
Ammo barcha tabiiy ofatning turlari ham hamma joyda kuzatilavermaydi. Tabiiy ofatning har qaysi formalari o'zlarining fizik ma’nosiga, kelib chiqish sabablariga, o'zlarining xarakteriga, kuchiga va tashqi atrofiga ta'sir ko'rsatish xususiyatlariga ega. Bu tabiiy ofatlar bir-biridan farq qilishidan qat'iy nazar, ular bir
Yana kuchli yog'ingarchilik, qor yog'ishi natijasida suv toshqini kuzatiladiki, oqibatda, fuqarolarning yashash joylari, sanoat korxonalari, temir yo'llar, magistral yo'llar va gidrotexnik inshoatlar izdan chiqadi. Xuddi shunga o'xshash ta’sirlar yer surilishi, qor kuchishi, qurg'oqchilik, kuchli shamollar ta'sirida ham kuzatilib, oxir-oqibatda insonlar katta ham ma'naviy, ham moddiy zarar ko'radilar.
Ammo barcha tabiiy ofatning turlari ham hamma joyda kuzatilavermaydi. Tabiiy ofatning har qaysi formalari o'zlarining fizik ma’nosiga, kelib chiqish sabablariga, o'zlarining xarakteriga, kuchiga va tashqi atrofiga ta'sir ko'rsatish xususiyatlariga ega. Bu tabiiy ofatlar bir-biridan farq qilishidan qat'iy nazar, ular bir umumiy xususiyatga ega. Ya'ni ularning ta'siri juda keng miqiyosda ketib, ularni o'rab turgan atrof-muxitga juda katta ta’sir kuchini ko'rsatadi, hamda insonlar psixologiyasiga jiddiy zarba beradi.
Shuning uchun, bu tabiiy ofatlarni o'z vaqtida bilib, uning xarakterlari va sabablari aniq o'rganilsa, bu ofatlarni oldini olish yoki ularning zarar keltirish xususiyatlarini bir muncha kamaytirilgan bo'lardi. Bu esa tabiiy ofatlardan keyingi qilinadigan xatti harakatlarni va ofat oqibatlarini tezroq hal qilish imkoniyatlariga ega bo'linadi. Tabiiy ofatlarga qarshi kurash choralaridan biri bu xalqni o'z vaqtida voqif etish hisoblanadi. Bu esa tabiiy ofatdan keladigan zararlarni bir muncha kamaytirish imkoniyatiga ega bo'linadi. Yana tabiiy ofat yuz berganda xalqqa ma'naviy yordam berish chora-tadbirlari va qilinadigan birlamchi ishlarni to'g'ri tashkil etish formalari eng asosiy ishlardan hisoblanadi. Bu ishlarni bosh-qoshida fuqarolar muhofazasi organlari turib, ular ofat yuz bergan joyda, urush davrimi, tinchlik davrimi baribir, xalqni bu ofatlardan muhofaza etish
Oxirgi yillarda tabiiy ofatlarni sodir bo’lishining xatarli darajada ko’payishi, hamda ularning ijtimoiy, iqtisodiy va ekologik talofat ko’rsatkichlarini oshishi kuzatilmoqda. So`ngi 25 yil oralig’ida dunyo miqyosida bo’lib o’tgan yetti mingta tabiiy ofatlar 2 million inson hayotini olib ketti, bunda jabr ko’rganlar soni 5 milliarddan ziyod bo’ldi. 
Tabiiy va ekologik kataklizmlar dunyoning barcha davlatlarida sodir bo’lishi mumkin, lekin ko’pincha vayrongarchilik olib keluvchi ofatlar bu ofatlarga etarlicha tayyorgarlik ko’rmagan davlatlarda ro’y beradi. Zilzila va boshqa tabiiy ofatlar natijasida inson hayotini va mulkni yo’qotish bo’yicha O’zbekiston boshqa davlatlar orasida yuqori pog’onani egallaydi. O’rta Osiyo mintaqasida seysmik aktiv davlatlardan biri bo’lishi bilan bir qatorda, O’zbekiston ko`p hollarda 8-10 ballga teng kuchli yer silkinishlarini boshdan kechirgan. Seysmik aktiv mintaqa joylashgandan tashqari, O’zbekiston qishloq xo’jalik tarmog’iga salbiy ta’sir ko’rsatishi mumkin bo’lgan mavsumiy suv toshqinlari va qurgo’qchilik kabi gidrometeorologik xavf-xatarlardan holi emas. Qo’shimcha ravishda, boshqa xavflar, ya’ni yer ko’chishi, chigirtka yog’ishi, qor ko’chishi o’tmishda O’zbekiston aholisi hayotiga va turmush tarziga ta’sir ko’rsatgan. BMT Taraqqiyot Dasturi va Hukumat, BMT Mamlakat ofisi va donor tashkilotlar bilan birga, Favqulotda Vaziyatlar Vazirligi va boshqa javobgar tashkilotlarning tabiiy ofatlar riskini boshqarish borasida salohiyatini qo’llab quvvatlaydi va oshiradi.


 Tabiiy ofatlar havfini kamaytirish sohasida yetakchi mutahassislar ma`lumot va tajriba almashuvi uchun inovasion platformasi yaratildi. O`zbekiston mutahassislarining Rossiya federasiyasining Favqulodda Vaziyatlar Vazirligiga tashrifi doirasida 2013 yilda O`zbekiston qutqaruv mutahassislari uchun o`quv treninglarini tashkil etish belgilab olindi.
• Zamonaviy texnika vositalari bilan ta`minlangan FVV Toshkent shahar bo`limining aholini favqulodda vaziyatlarga tayyorgarligini oshirish “Mobil o`quv markazi” yordamida chekka joylarda yashaydigan aholi, ayniqsa qariyalar, nogironlar va ayollar uchun joylarda yuz berishi mumkin bo`lgan tabiiy ofat haqida va favqulodda vaziyat holatida harakat qiodalarini o`rgatish uchun treninglar tashkil qilish mumkin 
• Seyslomogiya institute va loyiha Toshkent shahrining boshlang`ish seysmiklik korsatkichli seysmik mikrorayonlashtirish haritasini (balligi MSK-64 shkalasi boyicha) ishlab chiqish ustida ishlar olib bormoqda. Bu harita tabiiy ofatlarga tayyorgarlik ishlarini olib borishda va qutqaruv ishlarini tashkillashtirishda qo`l keladi. 
• O`zbekiston Respublikasining va qo`shni davlatlardan kelishi mumkin bo`lgan havflar tushirilgan rel`efli haritasi va havfli ob`ekt maketi FVVning Aholi muhofazasi institutida qutqaruvchilarni o`qitish va salohiyatini oshirish jarayonida keng qo`llanilmoqda.  
XULOSA
Hukumatni tabiiy ofatlarga tayorgarligi, ularning oqibatini kamaytirish va tabiiy ofatlarga qarshi tegishli chora tadbirlarni amalga oshirish bo`yicha yagona strategiya ishlab chiqish maqsadida Oz`bekistondagi BMT tizimi salohiyatini kuchaytirish.
“Zilzila oqibatlari havfini kamaytirishda O`zbekistoning salohiyatini mustahkamlash” uchun qo`shimcha mablag` ajratildi
• Zilzila oqibatlari havfini kamaytirishda O`zbekiston salohiyatini mustahkamlash maqsadida Evropa Gumonitar Yordam va Aholini Muhofaza qilish Qo`mitasi (DG ECHO) 100 000 Evro va BMT DT tomonidan 76 888 Evro miqdorida mablag` ajratildi. Bu mablaglar zilzilalar havfini kamaytirishda FVVning salohiyatini oshirish uchun sarf qilindai. Uchbu mablag` asosan FVVning mutassadi rahbarlari va aholining zilzilalar haqidagi habardorligini oshirish uchun majmua quriladi.
 Tabiiy ofatlar havfini kamaytirish xalqaro kuni butun jahon bo`ylab 13 oktyabr kuni nishonlanadi. Bu kunni nishonlashdan asosiy maqsad, tabiiy ofatlar havfini kamaytirishni umumjahon madaniyatini shakllantirish, shuningdek tabiiy ofatlarni oldini olish, undan keladigan zararni yumshatish va aholini favqulodda vaziyatlarga tayyorgarligini oshirishdir. Bu yil O`zbekistonda Tabiiy ofatlar havfini kamaytirish xalqaro kuni BMT Taraqqiyot Dasturi, O`zbekiston Respublikasi Favqulodda Vaziyatlar vazirligi bilan hamkorlikda o`tkazadi. Ushbu kunga bag`ishlangan bir qancha tadbirlar oktyabrning 10-sidan 13-sigacha otkaziladi. Bu tadbirlarda O`zbekiston Respublikasining Fanlar Akademiyasining bo`linmalari, Favqulodda Vaziyatlar Vazirligi, BMT agentliklari va boshqa tashkilotlar aktiv qatnashadilar.