Mavzu: O’zbekistonning iqtisodiy salohiyatidan samarali foydalanish yo’llari

O’ZBEKISTON HUDUDLARINI IQTISODIY RIVOJLANTIRISH TENDENSIYALARI

Hududlarda sanoatlashtirish va sanoatning ustuvor tarmoqlarini rivojlantirish bo'yicha chora-tadbirlar o'z samarasini bermoqda. Shu bilan birga, moddiy ishlab chiqarishning barcha tarmoqlarida bir vaqtning o'zida kuzatilgan hududlarni rivojlantirishda yuqori farqlanish kuzatiladi.

2017-2021-yillarda O'zbekiston Respublikasini rivojlantirishning beshta ustuvor yo'nalishi bo'yicha harakatlar strategiyasi doirasida 2018-yilda hududlarning muvozanatli va barqaror rivojlanishini ta'minlash bo'yicha kompleks chora-tadbirlar amalga oshirildi.
"Obod mahalla" va "Obod qishloq" davlat dasturlari doirasida Respublikaning 400 dan ortiq qishloq va mahallalarida qurilish ishlari uchun 3 trln. So'm miqdorida mablag’ ajratildi. Shuningdek, “Yoshlar - bizning kelajagimiz” va “Har bir oila - tadbirkor” dasturlari bo'yicha 2600 ta biznes loyihalarni amalga oshirish uchun 2 trln. So'mdan ortiq mablag' ajratildi. Aholini mahalliy tadbirkorlik faoliyatiga keng jalb qilish uchun maqsadli hududiy dasturlar amalga oshirildi. 2016-2018 yillarda ipoteka kreditlash amaliyotining kengaytirilishi 82 mingdan ortiq uy-joylarning foydalanishga topshirilishini ta'minladi, natijada mamlakatimizning barcha hududlarida qariyb 400 ming kishi yashash sharoitlarini yaxshilashga muvaffaq bo'ldi.
Tarkibiy islohotlarni yanada chuqurlashtirish va to'g'ridan-to'g'ri investitsiyalarni jalb etishni rag'batlantirish maqsadida hududlarda 74 paxta-to'qimachilik klasteri (646,6 ming gektar), 40 dan ortiq meva-sabzavot klasteri (28 ming gektar), shuningdek, pilot guruch ishlab chiqarish klasteri (5 ming gektar) tashkil etildi. Tashkil etilgan 21 erkin iqtisodiy zona hududida umumiy qiymati 3,9 milliard dollarlik 670 investitsiya loyihasi amalga oshirilmoqda, bu borada 48 mingdan ortiq ish o'rni yaratiladi. 150 ta kichik sanoat zonasida umumiy qiymati 8,2 mlrd.so'mlik qariyb 1,9 mingta loyiha amalga oshirilib, 58 mingdan ortiq ish o'rni yaratildi.
Hududlarda sanoatlashtirish va sanoatning ustuvor tarmoqlarini rivojlantirish bo'yicha chora-tadbirlar o'z samarasini bermoqda. Agar O'zbekiston sanoatida 2017-2019 yillarda o'rtacha yillik o'sish 10%, Qoraqalpog'iston Respublikasida 28%, Andijon viloyatida 19%, Jizzax viloyatida 16%, Namangan viloyatida 14%, Xorazm viloyatida 12% va Toshkent shahrida 13% ni tashkil etgan.
Biroq, hududlarning sanoat mahsulotlari tarkibida tovar ishlab chiqarish ustuvorligicha qolmoqda. Bunda faqat Andijon (1,8 f.p.), Namangan (3,2), Xorazm viloyatlari (1,1) va Toshkent shahrida (1,1) to'qimachilik mahsulotlari ishlab chiqarish ulushi sezilarli darajada oshdi. Iste'mol tovarlari ishlab chiqarish ulushi bo'yicha Andijon (14,6 f.p.) va Xorazm viloyatlarida (1,2) sanoat ishlab chiqarish tarkibida ijobiy o'zgarishlar kuzatilmoqda. Bunda Qoraqalpog'iston Respublikasi (-0,1), Buxoro (-1,1), Qashqadaryo (-1,9), Navoiy (-1,4) iste'mol tovarlari ulushi. Samarqand (-1,1), Surxondaryo (-0,6), Sirdaryo (-0,6), Toshkent (-3,7), Farg'ona viloyatlari (-1,4) va Toshkent shahrida (-2,9) kamaydi.
O’sish bo’yicha farqlash
Respublika hududlari iqtisodiyotida investitsiya jarayonlarini rivojlantirish tendensiyalari tahlili hududlarning investitsiya resurslarini, shu jumladan chet ellarni jalb qilish bo'yicha differentsiatsiyasini kuchaytirayotganini ko'rsatadi. Investitsiyalarning kontsentratsiyasi iqtisodiyotning strategik tarmoqlarida yirik investitsiya loyihalari bo'lgan hududlarda kuzatilmoqda. Bular Buxoro, Qashqadaryo viloyatlari va Toshkent shahri kabi hududlar bo'lib, unda aholi jon boshiga kiritilgan investitsiyalar ulushi o'rtacha hisobda 5 868,6 ming so'mni tashkil etadi. Yuqori va past (Andijon, Samarqand, Farg'ona, Xorazm viloyatlari) aholi jon boshiga to'g'ri keladigan investitsiyalar ulushi 4 barobar, umumiy kapitaldagi xorijiy investitsiyalar va kreditlar ulushi esa 19,9 marta.
Moddiy ishlab chiqarishning barcha sohalarida bir vaqtning o'zida kuzatilgan yuqori differentsiatsiya (aholi jon boshiga to'g'ri keladi) kuzatiladi. Jumladan, ko'rib chiqilayotgan davrda 14 ta hudud bo'yicha hududlararo differentsiatsiya tahlili shuni ko'rsatmoqdaki, 2018 yilda YAHM ishlab chiqarish bo'yicha mamlakat hududlari o'rtasidagi farq 3,4 marta. Mavjud ijobiy tendentsiyalarga qaramasdan, bu ko'rsatkich Yevropa Ittifoqi mamlakatlari chegaralariga nisbatan yuqori (2,5 marta) hisoblanadi.
Mintaqaviy taraqqiyotda sezilarli farqlanish, birinchi navbatda, ayrim hududlarda yirik investitsiya loyihalari amalga oshirilayotgan tabiiy-resurs va ishlab chiqarish salohiyatining mavjudligi sababli investitsiya resurslarining yuqori konsentratsiyasi bilan izohlanadi. Xorijiy investitsiyalar va kreditlarni jalb qilishning yuqori ulushi Buxoro, Qashqadaryo, Navoiy viloyatlari va Toshkent shahri iqtisodiyotiga to'g'ri keladi.
Ushbu hududlarda xorijiy investitsiyalarning kontsentratsiyasi gaz, tog '-kon sanoati (Buxoro, Qashqadaryo viloyatlari), ishlov berish (Navoiy viloyati, Toshkent shahri), elektr ta'minoti (Qashqadaryo, Navoiy viloyati) va sport, ko'ngilochar va dam olish (Toshkent shahri) ning rivojlanishi natijasidir.
2017-2019-yillarda respublikaga jalb qilingan investitsiyalarning qariyb 44 foizi 3 ta hudud (Toshkent shahri, Qashqadaryo, Buxoro viloyati) hissasiga to'g'ri keldi va shu bilan birga 5 ta viloyat (Andijon, Jizzax, Sirdaryo, Surxondaryo va Xorazm viloyati) ulushi 16,2 foizni tashkil etdi. 2018 yil yanvar-dekabr oylari yakuni bo'yicha 4 ta mintaqaga (Toshkent shahri, Navoiy, Buxoro va Qashqadaryo viloyatlari) xorijiy investitsiyalar umumiy hajmining 64% ini tashkil etadi. Eng viloyatlar investitsiya resurslaridan iqtisodiy qaytish ahamiyatsiz bo'lib qolmoqda. Hududlarda kapital intensivligining yuqori darajasi yirik investitsiya loyihalarini amalga oshirish asosan yoqilg'i-energetika tarmoqlarida amalga oshirilayotgani, ularning ta'siri uzoq muddatda kutilayotgani bilan izohlanadi.
Ta'kidlash joizki, hududlarda elektr energiyasi bilan ta'minlashning muammolari, qishloq tumanlarida zaif muhandislik va kommunikatsiya infratuzilmasi, moliya institutlarining yetarli darajada rivojlanmaganligi, shuningdek, investitsiya loyihalarini ishlab chiqish va amalga oshirishda kichik biznes va tadbirkorlik subyektlarining cheklangan imkoniyatlari, istiqbolli investorlarning hududlarni rivojlantirish zaxiralari va imkoniyatlari to'g'risida xabardorligi yetarli emasligi hal etilmayapti. O'zbekiston Respublikasi Prezidenti tomonidan qayd etilganidek, 33 ta tumanda sanoatning ulushi mintaqaning o'rtacha ko'rsatkichidan uch foizga yetmaydi. Eng qoloq tumanlarda mavjud salohiyatdan sifatli foydalanish masalalari, geografik joylashuvi, xomashyo bazasi, mehnat resurslari va h.k. hududiy rivojlanish dasturlarini ishlab chiqishda e'tiborsiz qolmoqda.
Uzoq muddatli istiqbolda bu holat hududlarni rivojlantirishda muvozanat muammosini yanada kuchaytiradi va kam rivojlangan va ortda qolgan hududlar, shaharlar va tumanlarning mavjud salohiyatidan, qishloq joylarda infratuzilmani rivojlantirishning past darajasidan kam foydalanishga olib keladi.

5.