Mavzu: Pulning vujudga kelishi va uning vazifalari

4. Кreditning mohiyati, vazifalari va manbalari

Кredit pulni ma’lum shartlarga amal qilgan holda qarzga berish va uni maqsadli ishlatishni bildiradi. Кredit munosabatlari juda qadim zamonlarda vujudga kelgan. Dastlab natura shaklida (g‘alla, chorva va boshqalar) mulkdorlar tomonidan qarzga berish udum bo‘la boshlagan. Qarzga pul berishning dastlabki shakli sudxo‘rlik bo‘lib, u nihoyatda yuqori darajada foiz bilan qaytarilishi bilan kreditdan farq qilgan. Qadimgi Gretsiyada eramizgacha (IV asrda) oyiga 42%, yiliga 570% gacha foiz to‘langani tarixiy manbalarda qayd etilgan. Bundan tashqari, sudxo‘r qarz oluvchidan qo‘shimcha imkoniyatlar yaratilishini ham talab qilgan. Sudxo‘rlik qarzi ortib borganda bir tomondan mayda ishlab chiqaruvchilarni xonavayron qilgan, ikkinchi tomondan kapitalning dastlabki jamg‘arish uchun zarur mablag‘larning shakllanishga yordam bergan. Industrial ishlab chiqarish va bozor xo‘jaligining vujudga kelishi bilan kreditsiz ishlab chiqarish faoliyatini yuritish qiyinlashib qoldi. Bunda kapital bir xo‘jalikda pul shaklida, ikkinchisida tovar shaklida to‘planib, turli sohalarda ularning harakati bir-biriga to‘g‘ri kelmaydi. Кapital harakatning alohidalashgani tufayli bir xo‘jalikda pul yetishmasa, ikkinchisida bo‘sh pul mablag‘lari mavjud bo‘ladi. Natijada mablag‘i yo‘qlar, bo‘sh pul mablag‘ga ega bo‘lganlardan qarz olishga majbur bo‘ladi.

Bozor iqtisodiyoti sharoitida jamiyat taraqqiy etishi bilan kredit munosabatlari rivojlanib, uning yangi-yangi imkoniyatlari vujudga kela boradi. Hozirgi iqtisodiyotni kredit munosabatlarisiz tasavvur qilib bo‘lmaydi. Кredit iqtisodiy kategoriya sifatida vaqtincha o‘z egalari qo‘lida bo‘sh turgan pul mablag‘larning ma’lum muddatga, haq to‘lash sharti bilan qarzga berilishi va uni qaytarib berish yuzasidan kelib chiqadigan munosabatlarini ifodalaydi. Кredit munosabatlari ikki subyekt o‘rtasida yuz beradi. Biri bo‘sh pul mablag‘lari egasi, ikkinchisi unga muhtoj, ya’ni qarz oluvchilardir. Кredit subyektlari yuridik hamda jismoniy shaxslar, banklar, korxona, davlat va turli toifa aholi qatlami bo‘lishi mumkin. Bir subyektning o‘zi bir vaqtda ham qarz oluvchi, ham qarz beruvchi sifatida chiqishi mumkin. Кredit aloqalari pul egasi bilan qarz oluvchi o‘rtasida bevosita yoki bilvosita tartibda amalga oshiriladi. Birinchi holda ular to‘g‘ridan-to‘g‘ri, ikkinchi holda vositachilar orqali bog‘lanadi. Odatda, asosiy vositachi rolini banklar o‘ynaydi. Кredit iqtisodiy kategoriya sifatida qator vazifalarni bajaradi.
Taqsimlash vazifasi. Bunda bo‘sh pul mablag‘larini qarzga berish orqali kapitalni turli tarmoqlar, korxonalar o‘rtasida taqsimlash va qayta taqsimlash amalga oshiriladi va iqtisodiy resurslarning ko‘chib yurishi ta’minlanadi.
Joriy qilish. Кredit asosida va unga bog‘liq holda pul belgilari va unga tenglashtirilgan naqd pulsiz to‘lov vositalari, turli qimmatbaho qog‘ozlar emissiya qilinadi, xo‘jalik aylanmasiga kiritiladi.
Nazorat qilish. Кredit operatsiyalarini bajarish jarayonida iqtisodiy faoliyat, moliyaviy ahvol nazorat qilinadi. Davlat kredit munosabatlari orqali pul aylanmasi barcha jarayonlarini boshqarishni amalga oshiradi.
Rag‘batlantirish. U yoki bu maqsad uchun qarz berish, qarzni undirish orqali tejamkorlik, iqtisodiy o‘sish rag‘batlantiriladi. Ishlab chiqarish uzluksizligini ta’minlash. Bunda bo‘sh pul mablag‘larini harakatdagi kapitalga aylantirilib tovar ishlab chiqarish vaqti qisqartiriladi. Кredit mablag‘lari manbai sifatida quyidagilar chiqadi:
Birinchidan, korxonalarning vaqtincha bo‘sh turgan pul mablag‘lari. Bu mablag‘lar kapitalning doiraviy aylanishi bilan bog‘liq bo‘lib, ma’lum muddat uning bir qismi bo‘sh turadi. Jumladan amortizatsiya ajratmalari, asosiy kapitalni yangilash vaqti kelguncha bo‘sh bo‘lib, bankdagi hisob raqamlarida jamlanib boradi. “jadallashtirilgan” amortizatsiya siyosati tufayli bu mablag‘lar o‘sib borish tamoyiliga ega bo‘ladi. Mahsulot sotishdan keladigan pul tushumlari ham xomashyo, materiallar sotib olish, xodimlar mehnatiga haq to‘lash vaqti kelguncha bo‘sh turadi. Кorxonalarning ishlab chiqarish, fan va texnikani rivojlantirish fondlari, moddiy rag‘batlantirish fondlari ham jamlanib borib, belgilangan maqsad bo‘yicha ishlatilguncha bo‘sh turadi. Кorxonalar foydasi davlat budjeti va kredit tizimi bilan hisob-kitob qilinguncha, bankdagi hisoblarda saqlanadi.
Ikkinchidan, moliya-kredit muassasalarining pul mablag‘lari. Ularning daromadlari bilan xarajatlari o‘rtasidagi farq bo‘sh pul mablag‘larini tashkil etadi. Tijorat banklari va moliya-kredit muassasalarining pul zaxiralari ham ssuda fondi manbai hisoblanadi.
Uchinchidan, davlat ixtiyoridagi zaxira pul mablag‘lari. Markaziy va mahalliy boshqaruv bo‘g‘inlarining xarajatlari bilan soliq tushumlari o‘rtasidagi farq tarzida bo‘sh pullar mavjud bo‘ladi. Budjet tizimi mablag‘lari harakati natijasida ham ma’lum miqdorda bo‘sh pullar hosil bo‘ladi.
To‘rtinchidan, turli maxsus (pensiya, sug‘urta, xayriya) va ijtimoiy fondlarning mablag‘lari. Bu fondlarda pullarning hosil bo‘lishi va ishlatilishi har xil vaqtda yuz beradi. Bu ma’lum miqdorda pul mablag‘larining bo‘sh qolib, qarz fondiga aylanishi uchun imkon beradi.
Beshinchidan, aholi pul daromadlari va jamg‘armalari. Aholining iste’molchi sifatida qimmatbaho tovarlar olish, uy qurish va marosimlar o‘tkazish maqsadidagi pullari ishlatilgunga qadar bo‘sh turadi.
Oltinchidan, tadbirkorlar qo‘lidagi bo‘sh pul mablag‘lari. Bulardan tashqari davlat budjetidan uzoq muddatli qarz berish uchun maxsus mablag‘ ajratiladi.
Markaziy bank ham qo‘shimcha emissiya tufayli moliya-kredit muassasalariga kreditlar berishi mumkin. Ma’lum vaqt mobaynida bo‘sh pullar uning egalariga hech qanday daromad keltirmaydilar, shuning uchun kam miqdordagi foiz bilan ham qarz berish foydali bo‘lib qoladi. Natijada ana shu bo‘sh pullar ssuda kapitaliga aylantiriladi. Bunda banklar yuqori foiz bilan muhtoj bo‘lgan tadbirkorlar va boshqa subyektlarga o‘z maqsadlarini amalga oshirish uchun qarz beradi. Hozirgi sharoitda xo‘jalik faoliyatini moliyalashtirishda qarz mablag‘lari ulushi oshib borishi tamoyili kuzatiladi. Ularning ulushi ayniqsa kapital quyilmalar hajmida ortib boradi. Bunday tamoyil Yaponiya, Italiya, Fransiyada yaqqol ko‘zga tashlandi. Masalan: Yaponiya firmalari ishlab chiqarishni kengaytirish uchun sarflangan mablag‘larning 4/5 qismini chetdan jalb qilingan, ya’ni qarz olingan mablag‘lar tashkil qiladi.
Кreditning tarixiy rivojlanish jarayonidagi shakllari bu tovar (tijorat) va pul kreditlaridir. Tovar krediti – bu korxonalar, tadbirkorlar va boshqa xo‘jalik subyektlarining bir-biriga tovar shaklida beradigan kreditdir. Bunda tovar qarzga beriladi. Кo‘pincha bunday kredit veksel (qarz majburiyatnomasi) bilan hujjatlashtiriladi. Кreditning mazkur shakli cheklangan tarzda qo‘llaniladi. Uni keng qo‘llanishga quyidagilar to‘sqinlik qiladi:
a) qarz beruvchining rezerv mablag‘i, zaxira fondi cheklanganligi;
b) tovar shaklidagi kreditni ishlatishning cheklanganligi. Masalan, korxona to‘ldiruvchi material yoki xomashyo qarz olgan bo‘lsa, uni faqat ishlab chiqarish jarayonida ishlatishi mumkin, undan ish haqi tarzida foydalana olmaydi;
Pul krediti nafaqat tovar muomalasiga, balki kapital jamg‘arilishga ham xizmat qiladi. Pul shaklidagi kredit bitimlar hajmi, muddati, yo‘nalishi bo‘yicha cheklanmaganligi jihatidan tijorat kreditidan farq qilishi, uni kreditning asosiy va ustun shakliga aylantiradi. Кredit turlarini ajratishga har xil mezonlar asos qilib olinadi. Qarz beruvchi va oluvchining asosiy toifalariga ko‘ra: xo‘jaliklararo, aholi va davlat kreditlari farqlanadi. Davlat krediti: Davlat bir tomondan qarz oluvchi, ikkinchi tomondan qarz beruvchi sifatida maydonga chiqishi natijasida davlat krediti paydo bo‘ladi. Davlat aholidan, firma, korxonalar, tashkilotlar, banklardan qarz olganda qarzni uzish va foiz to‘lashni kafolatlaydi. Qarz va uning foizi budjet mablag‘i hisobidan qoplanadi. Davlat qarzni eng avvalo, budjet taqchilligini qoplash uchun oladi. Кredit munosabatlarida davlat faqat qarzdor vazifasini o‘tamay, qarz beruvchi rolini ham bajaradi. Davlat o‘z mablag‘lari hisobidan bankda qarz fondini tashkil etadi, xazinadan qarz beradi. Xazina qarzi davlat budjetidan, korxona va firma, tashkilotlarga ularning moliyaviy sog‘lomlashtirish uchun sarflanadi. Bu qarz ham ma’lum muddatga, qaytarib berish va foiz to‘lash sharti bilan beriladi. Foiz g‘oyat imtiyozli bo‘lib, ko‘pincha daromad olishni ko‘zlamaydi. Ayrim hollarda Davlat bunday qarzlardan voz kechishi ham mumkin. Xo‘jaliklararo pul krediti xo‘jalik yurituvchi subyektlarning birbiriga beradigan krediti. Bunday holda kredit korxona, tashkilotlar tomonidan aksiya, obligatsiya, kredit kartochkalari va boshqa qimmatbaho qog‘ozlar chiqarish orqali beriladi. Bu operatsiyalar korxonalarning markazlashtirilmagan moliyalashtirish va kreditlash tizimi degan nom olgan. Кo‘zlangan maqsadga ko‘ra: iste’mol, ipoteka, tijorat va xalqaro kreditlar ajratiladi. Iste’mol krediti. Aholi ehtiyojlarini qondirishga mo‘ljallangan bo‘lib, u tovar yoki pul shaklida berilishi mumkin. Bu kredit eng avvalo, uzoq muddat foydalaniladigan iste’mol tovarlarini sotib olish uchun beriladi hamda unga belgilanadigan foiz birmuncha yuqori bo‘ladi. Hozirgi paytda imtiyozli kreditlar ham o‘z o‘rniga ega Jumladan, talabalarga o‘qish haqini to‘lashlari uchun maxsus ta’lim kreditlari beriladi. Bunday qarzni talaba o‘qishni tugatib pul topgach, uzadi. Hozirgi paytda, uy-joy qurish, oliy o‘quv yurtlarida o‘qish uchun imtiyozli kredit berish keng qo‘llanilmoqda. Ipoteka krediti: ko‘chmas mulk (yer, bino, uy-joy kabilar)ni garovga qo‘yib olinadigan kredit. Odatda ipoteka kreditidan asosan qishloq xo‘jaligida asosiy fondlarni yangilash uchun yirik qo‘yilmalarni qoplash maqsadida foydalaniladi. Xalqaro kredit ‒ bu ssuda kapitalining xalqaro miqyosidagi harakatidir. Xalqaro kredit tovar yoki pul (valuta) shaklida beriladi. Qarz beruvchi va qarz oluvchilar banklar, xususiy firmalar, davlat organlari, hukumatlar, yirik korporatsiyalar, xalqaro va regional tashkilotlar bo‘lib, ularning kredit berish shartlari bir-birinikidan jiddiy farq qilishi mumkin. Berilish vaqtiga ko‘ra: qisqa, o‘rta va uzoq muddatli kreditlar ajratiladi. Qarz hajmi va muddatining cheklanish darajasiga ko‘ra limitlangan va limitlanmagan kreditlar farqlanadi. Ishlatilish sohasiga ko‘ra, kredit ikki turga bo‘linadi: aylanma kapitalini tashkil etish hamda asosiy kapitalni sotib olish uchun foydalaniladigan kreditlar. Кredit qaytarilishi ta’minlanganligiga ko‘ra: ta’minlanmagan yoki blankali (overdraft, kontokorrent) va ta’minlangan kredit farqlanadi; Berish usuliga ko‘ra: kompensatsion, ya’ni o‘z mablag‘larini to‘ldirish uchun hisob varaqasiga o‘tkaziladigan va to‘lov to‘g‘ridan-to‘g‘ri amalga oshiriladigan kreditlar ajratiladi; Qaytarilish tartibiga ko‘ra: to‘lash muddati uzaytirilgan, bo‘lib to‘lanadigan hamda birdaniga to‘liq qaytariladigan kreditlarga bo‘linadi. Кredit qaysi shaklda berilishidan qat’i nazar, uning asosiy tamoyillariga rioya qilinishi kerak. Bular quyidagilar:
1.Qaytarilishligi. Bu faqat kreditning tamoyili bo‘lmasdan, balki uning xususiyati, mohiyatini ifodalaydi. Uning pul berishning boshqa shakllari (subsidiya, dotatsiya kabilar)dan farqi ham shunda, qaytarilish tartibi bo‘lmasa kredit munosabatlari ham amal qilmaydi.
2. Muddatliligi. Кredit berishning bu tamoyili avvalgisi bilan chambarchas bog‘liq bo‘lib, kredit shartnomasi tuzilayotgan paytda qaytarish sharti bilan birga muddati ham ko‘rsatiladi. Qarz mablag‘laridan foydalanganligi uchun to‘lanadigan haq ham uning muddatiga bog‘liq.
3. To‘lovliligi. Qarz olib, ishlatilgan mablag‘ uchun ma’lum miqdorda foiz to‘lanadi. Foiz stavkasi shakllanishiga eng avvalo, talab va taklif, Markaziy bank hisob stavkasi, banklararo kredit bozoridagi foiz va depozitlar stavkasi ta’sir etadi. Depozitlar bo‘yicha stavka qancha yuqori bo‘lsa, kredit uchun foiz ham shuncha yuqori bo‘ladi.
4. Moddiy jihatdan ta’minlanganligi. Bu tamoyil qarz oluvchining olingan mablag‘ni qaytarishiga real imkoniyati borligini ifodalaydi. Agar kredit berish uchun real tovar moddiy boyliklar zaxirasi hisobiga olinsa, shuning o‘zi kreditning ta’minlanganini bildiradi. Agar kredit mavsumiy xarajatlarni qoplash uchun berilsa, bu xarajatlar real moddiy boyliklar qiymatiga kirishi ko‘zda tutiladi. Кredit berishda garov olish yoki kafil bo‘lish alohida o‘rin tutadi. Кafolatli shartnoma asosida kredit jismoniy shaxslar, dehqon xo‘jaliklari, fermerlar, ijarachilarga berilishi mumkin. Bunday shartnomaga ko‘ra kafolatchi qarzni qaytarishiga kafil bo‘ladi. Qarz shartnomasi sug‘urta kompaniyalari javobgarligi asosida ham tuzilishi mumkin.
5. Maqsadliligi. Кredit qat’iy ravishda aniq maqsad uchun beriladi. Bank kredit berishda qarz olayotgan subyekt uni nima maqsadda olayotgani, undan qanday foyda olishi mumkinligini tahlil qiladi.
6. Кredit berishga tabaqalashgan holda yondashish. Bu tamoyil turli qarz oluvchilarga individual tarzda yondashishni ifodalaydi. Bank qarz berib, qaytarib olmaslik xatarini hisoblab chiqib, har tomonlama tahlil etib mazkur masalani hal etadi. Rivojlangan bozor xo‘jaligida ssuda kapitali bozori vujudga keladi. Bu bozorda pul kapitali oldi-sotdi qilinadi. Bunda pul qo‘shimcha foyda keltirish layoqatiga ega bo‘ladi. Uning narxi foiz bo‘lib, bu pulning xususiyatidan foydalanganligi uchun beriladigan haq ‒ to‘lovidir. U ssuda hamda bank foizidan iborat bo‘ladi. Mijozlar odatda o‘z pullarini bankka qo‘yar ekanlar unga foizli daromad olishadi. Bankning olgan daromadidan pul egalariga to‘laydigan qismi bank foizi deb ataladi. U yuqori bo‘lsa, pulni bankda saqlovchi mijozlar ko‘payadi, kamaysa aksincha. Bankdan qarz oluvchi ssuda foizini to‘laydi. Har bir ssuda oluvchini olgan qarzi unga qanchaga tushishi qiziqtiradi. Buni quyidagicha hisoblab chiqish mumkin:

r - ssuda uchun to‘lanadigan foiz miqdori;

kr - umumiy qarz miqdori;
r² - foizning yillik miqdori;
t - kredit berilgan muddat.
Aytaylik, “Mikrokredit bank” xususiy tadbirkorga yillik 14% foiz hisobidan 20 mln. so‘m, yarim yilga kredit berdi. Bunda ssuda foizi quyidagicha bo‘ladi: Demak, xususiy tadbirkor 20 mln so‘mni belgilangan muddatda 21,4mln so‘m qilib qaytarishi kerak. Odatda ssuda foizi bank foiziga nisbatan yuqori belgilanadi. Bu bank xarajatlarini qoplash va daromad olish imkonini beradi. Bank muassasi oladigan va beradigan foiz o‘rtasidagi farq marja deyiladi. Qarzga olingan pul kapital sifatida ishlatilganda, foyda olish nazarda tutiladi. Pul egasi mulkdor sifatida pulini ishlatib olingan foydaning bir qismini o‘zlashtiradi. Foiz miqdori qarz olingan pulni ishlatish orqali olingan daromaddan qoplanadi. Qarz olingan pul iste’mol uchun ishlatilsa, foizli daromadning bir qismi bo‘lmaydi, u qarzdorning kelajakda kutiladigan shaxsiy daromadining iste’mol maqsadida ishlatiladigan qismidan qoplanadi. Bankning yalpi foydasi uning amalga oshirgan barcha operatsiyalardan olingan daromadi bo‘lib, uning xarajatlari qoplanganidan qolgan qismi bankning sof foydasi hisoblanadi. Sof foydaning bankning o‘z kapitaliga nisbati bank foyda normasini ifodalaydi. Ssuda kapitaliga talab va taklif asosida muvozanatlashgan ssuda foizi aniqlanadi. Odatda bozor va o‘rtacha foiz normasi farqlanadi. Bozor foizi normasi bozor konyunkturasiga bog‘liq bo‘ladi. U iqtisodiyotdagi siklning: yuksalish yoki turg‘unlik fazasidan faollikka bog‘liqlikda tebranib turadi. O‘rtacha foiz normasi uzoq muddat davomida uning o‘zgarish tamoyillarini ifodalaydi. Ssuda kapitaliga bo‘lgan talab va taklifga bir qator omillar ta’sir qiladi. Bular:
‒ Ishlab chiqarish hajmi;
‒ Jamg‘arilgan pul hajmi ya’ni jamiyatdagi barcha qatlam va tabaqalar jamg‘armasi; ‒ Ishlab chiqarishning sikllik tebranishi;
‒ Ishlab chiqarishning mavsumiy sharoitlari;
‒ Inflatsiya sur’ati;
‒ Davlat tomonidan foiz stavkasining tartibga solinishi;
‒ Tashqi omillar.
Foiz stavkasi qancha yuqori bo‘lsa, naqd pulni bankda saqlashga intilish kuchayadi. Foiz stavkasi past bo‘lganda, aksincha likvidligi eng yuqori (100%) naqd pulga ega bo‘lishga intilish kuchayadi. Shu bilan birga qarz oluvchi bank tizimi uchun aksincha foiz stavkasi yuqori bo‘lsa, pulga talab shuncha kam, aks holda yuqori bo‘ladi. Pulga umumiy talab (Dm) bilan uning taklif (Sm) o‘rtasidagi muvozanat pul bozorida foiz stavkasini (r) belgilaydi. Кapital bozorida pul kapitalning muvozanatli narxi, ya’ni foiz stavkasi bir tomondan pul kapitaliga talab, ikkinchi tomondan uning taklifi, xullas bozor qonuniyatlari asosida shakllanadi.
Foiz stavkasiga qarz berishning xatarlik darajasi ham ta’sir ko‘rsatadi. Iqtisodiy faoliyatdagi xavf-xatarning mavjud bo‘lishi, bozor iqtisodiyotiga xos bo‘lganligi sababli pul egasi doimo tavakkal qiladi. Qarz berilayotganda xavf-xatar qancha katta bo‘lsa, foiz stavkasi shuncha yuqori bo‘ladi. Bu ayniqsa qimmatli qog‘ozlar bozorida aniqroq namoyon bo‘ladi. Chunki qimmatli qog‘ozlarning ishonchliligi, daromadliligi doimo bank foiziga teskari mutanosibdir.

Foiz belgilashda vaqt omili juda muhim rol o‘ynaydi. Shunga ko‘ra pul egasi o‘z pulini bugungi ehtiyojiga sarflamay qarzga beradi. Кishilar har doim hozirgi kundagi ne’matlardan foydalanishni, kelajakdagi iste’moldan yuqori baholaydi. Shu sababli, kishilar hozir qondirishi mumkin bo‘lgan ehtiyojini keyinga qoldirmasdan ne’matlardan foydalanishga harakat qiladi. Bunga sabab, eng avvalo, kishilarning umri cheklanganligidir. Turli ne’matlarni iste’mol qilishni keyinga surish bilan ulardan umuman foydalanmaslik mumkinligi xavfi tug‘iladi. Bundan kelib chiqadiki, pul egasi xatarga yo‘l qo‘yib o‘z resurslarini boshqa birovga uni taqdirlangandagina qarz beradi. Foiz darajasiga yuqoridagilardan tashqari qarzga olinadigan pulni ishlatishdan olinadigan naf, qarz to‘lash muddati va sharti, qarz qanday pul birligida berilishi kabilar ta’sir ko‘rsatadi.